Magjitë e veçanta të Donkishotit

Nga: Jorge Luis Borges
Përktheu: Bajram Karabolli

Ka të ngjarë që këto vëzhgime të kenë qenë parashtruar ndonjëherë e ndoshta shumë herë; diskutimi i së resë në të më intereson më pak se e vërteta e saj e mundshme.

Krahasuar me librat e tjerë klasikë (Iliada, Eneida, Farsalia, Komedia danteske, tragjeditë dhe komeditë e Shekspirit), Donkishoti është realist; megjithatë, ky realizëm ndryshon thelbësisht nga ai që ushtroi shekulli XIX.

Zhozef Konradi ka shkruar se e përjashtonte nga vepra e tij të jashtëzakonshmen, sepse, ta pranoje atë, do të thoshte të mohoje që e zakonshmja ishte e mrekullueshme: nuk e di nëse Migel Servantesi e pati këtë perceptim, por di se forma e Donkishotit e bëri atë që botës imagjinare poetike t’i kundërvinte një botë reale prozaike. Konradi dhe Henri Xhejmsi e romanizuan realitetin, sepse e gjykonin si poetik; për Servantesin realja dhe poetikja janë antinomí. Gjeografitë e djerra dhe të gjera të Amadisit (1) bien ndesh me rrugët plot pluhur dhe hanet varfanjake të Kastijas; imagjinojmë një romancier të kohëve tona që, me kuptim parodik, vë në dukje pikat e furnizimit me karburant; Servantes ka krijuar për ne poezinë e Spanjës së shekullit XVII, por as ai shekull e as ajo Spanjë nuk ishin poetike për të; njerëz si Unamunoja (2) apo Azorini (3) ose Antonio (4) Maçadoja (5), të prekur para ringjalljes së Mançës, do të kishin qenë të pakuptueshëm për të. Plani i veprës së tij ia ndalonte mrekullinë; megjithatë ajo duhet të shfaqet, të paktën në mënyrë të tërthortë, ashtu si krimet dhe misteri në një parodi të romanit policor. Servantesi nuk mund t’u drejtohej talismanëve apo magjive, por e lë të kuptohet të jashtëzakonshmen në mënyrë të hollë, e cila, pikërisht për këtë, është më e efektshme. Thellë-thellë, Servantesi e dashuronte të jashtëzakonshmen. Pol Grusaku, më 1924, vuri re: “Me ndonjë ngjyrim latin apo italian të vendosur keq, prodhimi letrar i Servantesit, mbi të gjitha, buronte nga romanet bukolike dhe ata të kalorësisë, fabula gugatëse të robërisë.” Donkishoti është më pak antidot i atyre fiksioneve sesa një lamtumirë sekrete nostalgjike.

Në të vërtetë, çdo roman është një plan ideal; Servantesi kënaqet duke trazuar objektiven me subjektiven, botën e lexuesit me botën e librit. Në ata kapituj ku diskutohet nëse legeni i berberit është një përkrenare apo nëse samari është shalë, çështja shtrohet në mënyrë të qartë; siç e kam theksuar, e lë të kuptohet. Në kapitullin e gjashtë të pjesës së parë, prifti dhe berberi kontrollojnë bibliotekën e Donkishotit; çuditërisht, një nga librat e hulumtuara është Galatea e Servantesit, dhe rezulton se berberi na qenkësh miku i tij, por nuk e admironte aq shumë; thotë se ai na paskësh qenë më i zoti në të keqe se në vargje dhe se libri paskësh diçka prej sajese të mirë, thotë diçka, por nuk bën asgjë. Berberi, ëndrra e Servantesit apo forma e një ëndrre të Servantesit, gjykon Servantesin… Po ashtu, në fillim të kapitullit të nëntë, e habitshme është kur merr vesh se i tërë romani qenkësh përkthyer nga arabishtja, se Servantesi e paskësh blerë dorëshkrimin në tregun e Toledos dhe ia paskësh përkthyer një morisko (6) , i cili paskësh bujtur në shtëpinë e Servantesit më shumë se një muaj e gjysmë, ndërkohë që kryente detyrën. Na shkon mendja te Carlyle i cili pohoi se gjoja vepra e tij Sartor resartus ishte version i pjesshëm i një vepre të publikuar në Gjermani nga doktor Diogjen Teufelsdroeckh; po ashtu, na vjen ndër mend rabini nga Kastija, Moisiu i Leonit, i cili shkroi Zaharin apo Librin e Madhështisë dhe e popullarizoi si veprën e një rabini palestinez të shekullit III.

Loja e dykuptimësive të çuditshme kulmon në pjesën e dytë; protagonistët kanë lexuar të parën, protagonistët e Donkishotit janë gjithashtu lexuesit e Donkishotit. Këtu është e pashmangshme të kujtosh rastin e Shekspirit, i cili në skenën e tragjedisë Hamleti përfshin një tjetër skenë, ku paraqitet një tragjedi e cila është pak a shumë ajo e Hamletit; përkimi jo i përkryer i veprës kryesore me dytësoren zvogëlon efektshmërinë e kësaj përfshirjeje. Një artific analoge si e Servantesit, madje edhe më e habitshme, figuron te Ramayana, poema e Valmikit (7), që rrëfen bëmat e Ramës dhe betejën e tij me demonët. Në librin përfundimtar, bijtë e Ramës, të cilët nuk dinë se kush është babai i tyre, shkojnë për t’u fshehur në një pyll, ku një asket i mëson të lexojnë. Ky mësues, për habi, është vetë Valmiki, ndërsa libri që studiojnë është Ramayana. Rama porosit një flijim kuajsh; në atë kremtim shkon edhe Valmiki me nxënësit e tij. Ata, me lahutat e tyre, këndojnë Ramayanën. Rama dëgjon historinë e tij, njeh të bijtë dhe pastaj shpërblen poetin…

Diçka të ngjashme ka sajuar fati edhe te Një mijë e një net. Ky ndërlikim historish fantastike dyfishon e ridyfishon deri në marramendje degëzimin e një tregimi qendror në tregime të rastit, por nuk rreh të ruaj realitetin e tyre dhe efekti (që duhet të ishte i thellë) është sipërfaqësor, si një sixhade perse. Është e njohur historia e fillimit të serisë: betimi pikëllues i mbretit, që çdo natë martohet me një vajzë të virgjër, së cilës në agim i pret kokën, dhe zgjidhja që bën Shehrazade duke e zbavitur me përralla derisa mbi ta kalojnë një mijë e një net dhe ajo lind djalin e tyre. Nevoja për të mbushur një mijë e një net i ka shtyrë kopistët e veprës në ndërkallje të shumëllojshme. Veç asnjë nuk është aq trazuese sa nata DCII (602), më magjikja midis gjithë netëve. Atë natë, mbreti dëgjon nga goja e mbretëreshës historinë e tij. Dëgjon fillimin e historisë që përfshin gjithë të tjerat e gjithashtu – në mënyrë të llahtarshme – edhe atë vetë. A e nuhat qartësisht lexuesi mundësinë e gjerë të asaj ndërkalljeje, të atij rreziku të çuditshëm? Se mbretëresha këmbëngul dhe mbreti, i shtangur, do t’i dëgjojë përgjithmonë historinë e cunguar të Një mijë e një netëve, tashmë të pafund dhe qarkore… Sajesat e filozofisë nuk janë më pak fantastike se ato të artit: Josiah Royce, në vëllimin e parë të veprës The world and the individual (1899), shprehet kështu: «Le të imagjinojmë se një pjesë toke e Anglisë është e niveluar përsosmërisht dhe se në të një hartograf vizaton një hartë të Anglisë. Vepra është e përsosur; nuk ka detaj nga toka e Anglisë, sado i vogël qoftë, që të mos jetë regjistruar në atë hartë; në të përkon gjithçka. Në këtë rast, kjo hartë duhet të përmbajë një hartë të hartës, e cila duhet të përmbajë një hartë të hartës së hartës, e kështu pafundësisht.»

Pse çuditemi që harta qenka e përfshirë në hartë dhe një mijë e një netët në librin Një mijë e një net? Pse habitemi që Donkishoti qenka lexues i Donkishotit dhe Hamleti spektator i Hamletit? Besoj se e kam zbuluar shkakun: shndërrime të tilla sugjerojnë që, nëse personazhet e një fiksioni mund të jenë lexues apo spektatorë, atëherë edhe ne mund të jemi të trilluar. Në vitin 1833, Carlyle arriti në përfundimin se historia universale është një libër i shenjtë, i pambarimtë, që e shkruajnë, lexojnë dhe përpiqen ta kuptojnë të gjithë njerëzit, ku edhe ata vetë shkruhen.

—————————————

(1) Amadisi i Galisë (Amadis de Gaula) – një kryevepër e letërsisë kalorësiake dhe fantastike mesjetare, të cilën studiuesit e letërsisë shpesh e krahasojnë me Donkishotin.
(2) Migel de Unamuno (1864 – 1936) – shkrimtar dhe filozof spanjoll.
(3) José Augusto Trinidad Martinez Ruiz (Azorin 1873 – 1967) – romancier, eseist dhe dramaturg spanjoll.
(4) Antonio Machado (1875 – 1939) – poet spanjoll.
(5) Morisko (morisco) – spanjoll mysliman i kthyer në katolik, pas urdhrit të Mbretërve Katolikë të 14 shkurtit 1502.
(6) Thomas Carlyle (1795 – 1881) – historian, kritik dhe eseist britanik.
(7) Valmiki (shekulli III dhe shekulli I para Krishtit) – dijetar legjendar hindu, të cilin tradita e konsideron autorin e epopesë hinduiste Ramayana.