Viti 1938: Gati për luftën tjetër të madhe

Cilat janë ngjarjet që kanë shënuar shqiptarët dhe botën në vitin 1938?

Në Mbretërinë e Jugosllavisë u mbajtën zgjedhjet parlamentare ku fitoi Unioni Radikal Jugosllav që mori 306 nga gjithsej 373 ulëset. Ndonëse Opozita e Bashkuar e udhëhequr nga kroati Vladko Macek mori hiç më pak se 44.9 për qind të votave, serbët kishin manipuluar ligjet që atyre t’u takonin vetëm 67 ulëse. Sipas statistikave të asaj kohe, serbët përbënin 38 për qind të popullatës së shtetit, por kishin pushtet absolut, gjë që tregohet edhe me këto zgjedhje.

Që nga viti 1918 e deri në vitin 1938 – sipas të dhënave edhe nga arkivat e Serbisë – serbët i kanë djegur dhe shkatërruar qindra fshatra e mijëra shtëpi, janë vrarë dhjetëra-mijëra shqiptarë e janë shpërngulur mbi 215 mijë syresh për në Turqi. Në datat 9-11 korrik 1938, pala jugosllave dhe ajo turke pajtohen në Stamboll që në gjashtë vjetët e ardhshme të shpërngulen 40 mijë familje shqiptare nga tokat e pushtuara nga serbët. Kjo është e ashtuquajtura Konventa Jugosllavo-Turke që synonte të zhbënte shqiptarët nga Kosova, Mali i Zi, Maqedonia, Sanxhaku dhe Lugina e Preshevës.

Në ndërkohë vazhdonte kolonizimi i Kosovës dhe dhuna kundër shqiptarëve. Ndër zullumqarët më të mëdhenj serbë ishte Milliq Kërstiqi (Kërrsta) i cili vritet më 1938 e me vrasjen e tij lindi miti për Selman Kadrinë. Siç mbahen fshehtë shumë gjëra nga historia shqiptare, siç keqinterpretohen dhe zbukurohen shumë momente dhe detaje, i tillë është edhe rasti me Selman Kadrinë, të cilit i këndohet kënga se i dridhi eshtrat e Car Dushanit e se nga pushka e tij “me gojë hapur ka mbetë Serbia”.

Studiuesi Liman Rushiti, në veprën e tij “Kujtime për lëvizjen kaçake”, cek fakte interesante për shumë personazhe të historisë, të thëna nga dëshmitarët e kohës (që i kishte mbledhur në vitet ’70-’80 të shekullit të kaluar, e të cilat i botoi në një vepër me vlerë më 2003). Ai thotë se Kërrsta ishte vrarë pas shpine (gjë që nuk përkon me burrërinë shqiptare, për çka në këngë glorifikohen ata që i dalin ballë për ballë armikut) dhe se Selman Kadria ishte njeri i besueshëm i Milliqit, si nip i Kërstiqëve të Istogut – për çka i besohej edhe mbajtja e armës.

Në traditën shqiptare, njeriu nuk vritet pas shpine. Ju kujtohet atentati që Beqir Valteri kishte bërë ndaj Ahmet Zogut në Parlamentin e Shqipërisë? Ndonëse kishte probleme në të folur, e thirri Zogun në emër dhe i tha: “Bëji të fala ungjit tim”! Sepse, kjo ishte tradita burrërore shqiptare e marrjes hak: për ta thirrë hasmin në emër dhe për t’ia treguar arsyen se pse po merr hak!

Kur është fjala te Zogu, duhet thënë se duke pasë parasysh mizoritë e Kërrstës kundër shqiptarëve, ai kishte ofruar të holla për atë që e shpëton dhe e dërgon Selman Kadrinë në Tiranë. Por, këtu ndodh një akt i ultë: tradhtohet nga nipi i babës, Ramë Vuthaj, që po ashtu e godet Selman Kadrinë pas shpine me sëpatë, ndërsa sinjalizon xhandarët serbë që ta marrin. Nën torturat më barbare të kolonëve serbë, Selman Kadria vdes në oborrin e kishës ortodokse në Istog, në qershor të vitit 1938.

Në vitin e Selman Kadrisë, Zogu që drejtonte një shtet me 860 mijë shqiptarë, ishte bërë “burrë” sepse martohet. Për martesë i duhej leja nga Papa (Geraldine ishte katolike). Thuhet se Vatikani kërkonte një martesë sipas riteve katolike – përpara martesës civile – dhe se fëmijët e dalë nga martesa duhej të rriteshin si katolikë. Por, në fund u pajtuan që jo dasma po fëmijët të rriten si katolikë e se martesa do të ishte civile.

“Martesa do të bëhet në pallatin e vjetër në Tiranë dhe ajo do të jetë tërësisht civile… Nuk ka asnjë dyshim që vëllai im dhe mbretëresha e tij do të vizitojnë Papën gjatë muajit të tyre të mjaltit për të marrë bekimin e tij”, kishte thënë për mediat britanike Princesha Myzejen, e cila më 1938 me motrat e saja bëhet e famshme, pasi udhëtojnë në Hollivud. Mediat perëndimore raportonin se producenti i famshëm, Samuel Goldwin, dëshironte që motrat e Zogut të luanin në një version të ri të filmit “Graustark” – shtetit fiktiv që përmendet në shkrimet e George Barr McCutcheonit.

Ngjarjet më të rëndësishme në botë ishin: mbreti Faruk i Egjiptit, i dinastisë shqiptare të themeluar nga Mehmet Ali Pasha, martohet me bukuroshen Safinaz Zulficar; jepet premiera e filmit të parë të animuar me metrazh të gjatë, “Borëbardha dhe shtatë shkurtabiqët”; publikohet stripi i parë me Supermenin; në BRSS ekzekutohet revolucionari bolshevik, Nikolai Bukharin; vdes Ataturku, ndërsa Ismet Inonu bëhet presidenti i dytë i Turqisë…

Më 30 tetor 1938, regjisori Orson Welles transmeton adaptimin për radio të veprës fantastiko-shkencore, “Lufta e botëve” të H.G. Wellsit. Radiodrama kishte plot efekte tonike, narracione dhe ndërhyrje që ngjanin me edicionet speciale të lajmeve. Simulimet e tilla i bënë dëgjuesit të besojnë se marsianët kanë aterruar në Nju Xhersi dhe se janë gati për të sulmuar edhe Nju Jorkun. Linjat telefonike u bllokuan, ndërsa mijëra e mijëra dolën nga shtëpitë për të kërkuar strehim diku tjetër. Kjo radiodramë vazhdon edhe sot të jetë temë për analiza të ndikimit të mediave te masat dhe si burim për shumë teori të komplotit.

Bota ishte në prag të një Lufte tjetër të Madhe. Gjermania aneksoi Austrinë dhe Sudetenlandin në Çekosllovaki. Në Austri gjermanët ndërtuan kampin e parë të koncentrimit në Mauthasen, ndërsa Hermann Goring i quajti çekosllovakët “racë e tmerrshme e xhuxhëve” që “shqetësojnë racën njerëzore”. Këtë vit pasaportat e mëparshme të hebrenjve u shpallën të pavlefshme dhe atyre që kërkonin të rejat për emigrim, u shënohej shkronja “J” (për “Jude”, pra hebrenj). Shumë nga ta, në këtë kohë, u pajisën me pasaporta shqiptare.

Më 9-10 nëntor 1938, ndodh ajo që do të njihej si Nata e Kristaltë apo Nata e Xhamave të Thyer (meqë thyhen dritaret e lokaleve të hebrenjve). Ky veprim i nxitur nga grupet paramilitare SA, ishte akt pogromi. Gjithçka thuhet se ishte reagim për vrasjen e diplomatit gjerman Ernst vom Rath, në Ambasadën gjermane në Paris, nga 17-vjeçari Herschel Grynszpan. Pronat e hebrenjve shënjoheshin dhe shkatërroheshin. 91 hebrenj u vranë dhe 30 mijë u arrestuan dhe u dërguan në kampe.

Në vitin 1938 lindën aktorët Natalie Wood, Christopher Lloyd, Elliott Gould dhe Oliver Reed; balerini Rudolf Nureyev; këngëtarët Kenny Rogers, Ben E. King dhe Nico (manekinia dhe aktorja që ka luajtur në filmat e Federico Fellinit dhe Andy Warholit dhe që u bë më e famshme me kult-rok grupin Velvet Underground); politikani që do të jetë Sekretar i Përgjithshëm i OKB-së, Kofi Annan; moguli i mediave (themeluesi i CNN-it), Ted Turner…

Ndër shqiptarë lind aktorja Antoneta Papapavli; gjuhëtari Emil Lafe dhe shkrimtari i madh për fëmijë, Rifat Kukaj, jeta e të cilit tregon se sa mizor ishte sundimi serb. Kukajt më 1945 do t’ia vrisnin babanë me disa anëtarë tjerë të familjes. Kur më vonë, shkrimtari Faruk Tasholli do ta pyeste se a e mban mend babanë, Rifat Kukaj do t’i thoshte: “Po, e mbaj mend si të vdekur. Ia kam pa gjurmën e plumbit tek i ka hyrë në njërin tamth dhe i ka dalë në tjetrin”!.

Më 1938 vdes Branisllav Nushiqi, një nga dramaturgët më të mëdhenj të Serbisë që, si shumë “serbë” tjerë të mëdhenj, ishte vllah. Nushiqi – të cilin disa “shkencëtarë” shqiptarë duan ta përvetësojnë, meqë për ta e ka mbiemrin Nushi dhe është me origjinë nga Gjakova – ka qenë konsull i Serbisë në Prishtinë, në kohën e Perandorisë Osmane. Ai ka shkruar një libër për Kosovën, ndërsa për shqiptarët ka thënë: “Shqiptarët janë autoktonë, të cilët gjatë të gjitha dyndjeve të popujve, e ruajtën tipin dhe karakterin e vet në mënyrë të theksuar. Ata u bënë ballë sulmeve të romakëve, mësymjeve të dendura të sllavëve, të cilët ua pushtuan të gjitha fushat, ultësirat, dhe lumenjtë”. /Telegrafi/