Edna O’Brien: Gjithkush shkruan romane – gazetarët, transmetuesit, folësit në TV… nuk e merr vesh i pari të dytin… por, të shkruarit është dhunti

Edna O’Brienm, e lindur më 15 dhjetor 1930, është shkrimtare dhe dramaturge angleze. Philip Roth e cilëson si “gruan më të talentuar që shkruan në anglisht”, teksa ish-presidentja e Irlandës, e ka përshkruar si “një nga shkrimtaret më kreative të gjeneratës së saj”. Më poshtë mund të lexoni një intervistë për të dhe krijimtarinë e saj.

Dikur keni thënë se, me aq sa mbani mend, keni qenë gjithnjë shkrimtare. Në cilën pikë keni filluar vërtet të shkruani letërsi?

Kur them se kam shkruar që në fillim, dua të them se të gjithë shkrimtarët e vërtetë shkruajnë që nga fillimi, se prirja, makthi, është tashmë atje dhe se obsesioni rrjedh nga një intensitet ndjenjash, të cilat jeta normale nuk i merr dot në prehrin e saj. Fillova të shkruaja copëza kur isha tetë ose nëntë vjeç, por romanin tim të parë e kam shkruar kur u largova nga Irlanda dhe erdha për të jetuar në Londër. Nuk kisha qenë kurrë jashtë Irlandës dhe ishte nëntor kur erdha në Angli. Gjithçka m’u duk ndryshe, e huaj. Stacioni Waterloo ishte plot me njerëz, të cilëve as nuk ua dija emrin, as nuk ua njihja fytyrën. Te përkujtimorja Cenotaph kishte disa kurora dhe unë u ndjeva e hutuar dhe e humbur: një e huaj. Pra, në njëfarë kuptimi, “Vajzat nga fshati”, që e shkrova në ato javë të para pas mbërritjes sime, ishte përvoja ime nga Irlanda dhe lamtumira ime për të.

Por, diçka ndodhi me stilin tim, që do të ta them tani. Jam përpjekur të shkruaja copëza të shkurtra dhe këto ishin gjithmonë me shumë lulka dhe lirizma të tepruara. Me të arritur në Londër, pashë një njoftim për një leksion që do të mbahej nga Arthur Mizener [autor i një libri mbi F. Scott Fitzgeraldin, “Ana e Largët e Parajsës”] për Hemingweyn dhe Fitzgeraldin. Nuk duhet të harroni që nuk kisha asnjë edukim letrar, por një formim të zjarrtë fetar. Kështu që shkova në leksion dhe kjo ishte si vetëtimë, si Shën Pali mbi kalë! Mizener lexoi paragrafin e parë të librit “Lamtumirë Armë” dhe unë nuk arrija ta besoja: ishte prozë krejtësisht e pastër, e saktë, e vërtetë, por edhe shumë prekëse dhe lirike. Mund të them se që atëherë u poqën nja dy gjëra: të qënët tim gati për shpalljen dhe padurimi për të shkruar. Në njëfarë mënyre, romani u shkrua vetë, brenda pak javësh. Gjatë gjithë kohës që shkruaja, nuk e mbaja dot të qarët, edhe pse është një libër plot jetë dhe për të qeshur. Por, ishte ndarja nga Irlanda, e cila më çoi deri në pikën ku m’u desh të shkruaja, edhe pse kam qenë gjithmonë e dashuruar me letërsinë.

Nëse e keni dashur letërsinë gjithmonë, pse në vend të anglishtes, në universitet studiuat Kimi?

Arsyeja e zakonshme: familja. Familja ime ishte plotësisht kundër gjithçkaje që kishte të bënte me letërsinë. Edhe pse Irlanda ka nxjerrë shumë shkrimtarë të mëdhenj, atje ekziston një dyshim i thellë në lidhje me të shkruarit. Në njëfarë mënyre, e dinë se shkrimi është i rrezikshëm, rebel, njësoj sikur “Në fillim ishte Fjala dhe Fjala ishte me Perëndinë dhe Fjala ishte Perëndi”. Unë isha një vajzë e vogël e bindur – edhe pse e urrej ta pranoja këtë ide! – dhe iu nënshtrova dëshirave të familjes. Punova në një farmaci dhe pastaj ndoqa studimet natën në Kolegjin Farmaceutik.

Edhe protagonistja e librit “Vajzat nga fshati” punon në një dyqan. Është roman autobiografik?

Romani është autobiografik për aq sa kam lindur dhe jam rritur në perëndim të Irlandës, arsimuar në një manastir dhe isha plot me dëshira romantike, shoqëruar me një ndjenjë zemërimi. Por, çdo libër që është i mirë, duhet të jetë deri në njëfarë mase autobiografik, sepse askush nuk mund dhe nuk duhet të shpikë emocione; dhe megjithëse stili dhe deri në njëfarë pike rrëfimi janë shumë të rëndësishme, ato që më në fund kanë rëndësi janë mbrojtja dhe emocioni. Me fat, talent dhe zell, gjithkush arrin të bëjë një margaritar të vogël, një vezë ose diçka… Por, ajo që i jep jetë kësaj gjëje, është ajo që ndodh brenda shpirtit e mendjes dhe ka të bëjë pothuajse gjithnjë me konfliktin. Dhe humbjen-pjesë e pandashme e tragjedisë.

Ajo që Thomas Hardy e quante “trishtimi i gjërave” dhe Unamuno “el sentimiento trágico de la vida” (ndjenja tragjike e jetës)?

Pikërisht. Jo thjesht trishtim subjektiv, megjithëse duhet ta përjetoni që ta njihni, por edhe objektiv. Dhe sa më shumë lexoj për shkrimtarët, letrat e tyre – le të themi të Flaubertit, për shembull – aq më shumë e kuptoj. Në njëfarë mënyre Flaubert ishte si grua. Ja ku ishte, atje në Ruen, me dëshirën e zjarrtë për dritat e ndritshme të Parisit dhe punët e ethshme, por duke ndenjur qëllimisht larg gjithë atyre gjërave, duke ndenjur i veçuar, që të digjej dhe harlisej në brengën e emocioneve të tij. Ndaj, mendoj që të shkruarit është profesion mjaft çoroditës. Është gjë mjaft i sëmurë në kuptimin e gëzimit normal njerëzor të jetës, sepse ndryshe nga aktori, shkrimtari nuk është asnjëherë i pranishëm. Aktori është me audiencën, kurse shkrimtari nuk është me lexuesit e tij dhe në kohën kur shfaqet vepra e tij, ai ose ajo është burgosur sërish në një tjetër libër – ose në tokë shterpë. Ndaj, qoftë për shkrimtarët, qoftë për shkrimtaret, të shkruarit është ushtrim jashtëzakonisht mazokist, edhe pse jam shumë kureshtare se çfarë do të thoshte Norman Mailer!

A nuk zbatohet teoria e mazokizmit për të gjithë artistët, pavarësisht nga lloji i artit?

Në njëfarë mase. Unë po lexoja letrat e Van Goghut. O Zot! Habitem që preu vetëm një vesh, që nuk e bëri veten copë-copë! Por, një shkrimtare ka dozë të dyfishtë mazokizmi: mazokizmin e gruas dhe të artistit. Nuk ka asnjë mënyrë për t’iu shmangur apo për të shpëtuar prej saj. Burrat janë më të aftë t’i ikin psikikes dhe ndërgjegjes së tyre. Por, ka njëfarë force të paepur kur kupton që mund të bëni ato udhëtime trallitëse dhe t’ia dalësh mbanë.

Por, me disa nuk ndodh kështu. Ndër shkrimtarët ka një përqindje të lartë vetëvrasjeje, alkoolizmi dhe çmendurie…

Secili mund t’ia dalë vetëm nëpërmjet mëshirës së Zotit dhe mbase vullnetit të vet. Shumë shkrimtarë të mrekullueshëm shkruajnë një ose dy libra dhe pastaj vrasin veten. Sylvia Plath, për shembull. Ishte shumë më e re se Virginia Woolf kur vrau veten. Po ta kishte kaluar atë krizë të tmerrshme, e ndJej se do të kishte shkruar libra më të mirë.

Kam një teori timen që Woolf druhej se flaka e talentit të saj po shuhej ose po mekej, sepse librit të saj të fundit, “Midis akteve”, i mungonte ai gjeniu i papërsëritshëm i librave të tjerë. Kur një shkrimtar apo artist ka ndjesinë që nuk bën më dot përpara, atëherë ai zbret në ferr. Ndaj, duhet ta ngulitni mirë në mendje që edhe pse mund të ndalet, ai mund të kthehet pas.

Kur isha fëmijë në Irlandë, kishte burime që gurgullonin papritur dhe të përmbytnin me ujin kristal, por pastaj, po aq papritur shteronin. Zbuluesit e ujit vinin me shkopinjtë e tyre dhe kishte raste kur zbulohej tjetër burim. Gjithkush duhet të jetë zbuluesi i ujit të vet. Është e vështirë, sepse edhe shkrimtarët në veçanti janë gjithnjë në ankth, gjithnjë në arrati, nga telefonat, nga njerëzit, nga përgjegjësitë, nga hardallosjet e kësaj bote. Tjetër gjë që mund të shkatërrojë dhuntinë është edhe tepria e brengës. Yeats thoshte: “Shumë keqardhje ta bën zemrën gur”. Shpesh pyes veten, sikur Emily Bronte të kishte jetuar deri pesëdhjetë vjeçe, çfarë librash do të kishte shkruar vallë? Edhe jeta e saj, edhe e Sharlotës, ishte shumë ndëshkuese, pa provuar shijen e seksit. Emili ishte tridhjetë vjeçe kur shkroi “Lartësi të stuhishme”. Unë mendoj se më vonë, talentin e saj mund ta ketë vrarë vuajtja. Jo se duhet të jesh i lumtur – kjo do të thotë të kërkosh shumë – por nëse shkakton shumë dhembje, ajo ndjenjë mrekullie ose gëzimi vdes dhe bashkë me të zemërmadhësia që është aq e domosdoshme për të krijuar.

Pra, katalizatori për veprën tuaj ishte leksioni mbi Fitzgeraldin dhe Hemingwayn. Pra, thatë që në Irlandë lexonit shumë, pjesërisht për të marrë arratinë… Çfarë lloj librash lexonit? Dhe cilët kanë ndikuar më shumë te ju?

Kur kthej kokën pas, arratia nuk më pati mëkuar aq shumë. Sigurisht që ka edhe një element arratie, ajo e futjes së përkohshme në një botë ndryshe. Por, unë mendoj se letërsia është ushqim për shpirtin dhe zemrën. Ka libra që janë arratisje e pastër: trillime, romane me detektivë dhe spiunazh, por unë nuk i lexoj dot, sepse ata nuk më japin ndonjë ‘pjellë’ të tyren. Ndërkohë që, nga një faqe të Dostoyevskyt ndihem e përtërirë, sado e dhembshme të jetë tema. Libri i parë që kam blerë – dhe e kam ende – quhej “Hyrje në veprën e James Joycet”, nga T. S. Eliot. Në të kishte një tregim, një pjesë nga “Portreti i artistit”, disa pjesë të tjera dhe një hyrje nga Elioti. Unë lexova një skenë nga “Portreti”, ku flitet për darkën e Krishtlindjeve, kur gjithçka fillon këndshëm: zjarri, mirësia, drita ngjyrë e kaltër, pudingu me kumbull, argëtimi para se të shpërthejë mosmarrëveshja ndërmjet njerëzve që ishin pro Parnellit dhe atyre kundër tij. Parnelli kishte vdekur prej kohësh, por si irlandezë që janë, irlandezët këmbëngulin te historia. Pasi lexova atë libër, e kuptova që letërsinë e doja për gjithë jetën.

Dhe u bëtë një lexuese e etur, fillimisht e Joycet, pastaj e të tjerëve. Kë keni lexuar tjetër në ato ditë të para?

Unë lexoj ngadalë, sepse dua të shijoj dhe të mbaj mend çfarë lexoj. Ngazëllimi dhe ndjenja e zbulimit nuk është e njëjta si e atyre ditëve kur kridhesha e tëra në leximin e librave “Panairi i kotësive” apo “Lufta dhe paqja”. Tani i vë vetes detyrë të lexoj nga një libër të madh çdo vit. Vjet lexova “Shtëpia e shkretë”, që mendoj se është romani më madhështor i letërsisë angleze, duke kaluar pak faqe në ditë. Por, shijet e gjithkujt ndryshojnë shumë. Unë përmenda F. Scott Fitzgeraldin, të cilin e kam lexuar me aq dashuri dhe ëndje! Më pëlqeu “Nata është e bukur” dhe “Getsbi i madh”, që është roman i përkryer. Pra, mund të them se ai ishte një nga ndikimet e para. Por, tani e di që kryesisht më tërheq letërsia evropiane në të gjitha degëzimet e saj të errëta. Mendoj se rusët nuk kanë të krahasuar. Sigurisht që Joyce bëri diçka të jashtëzakonshme: flaku tutje të gjithë trashëgiminë e letërsisë angleze, gjuhën, historinë, strukturën, gjithçka, dhe krijoi një vepër të re e të shkëlqyer. Por, për nga rëndësia emocionale, askush nuk krahasohet me rusët. Kur lexova në fillim tregimet e Chekhovit, para se të njihja dramat e tij, e dija se kisha dëgjuar zërin që doja më shumë në botë. I shkrova motrës: “Lexo Chekhovin. Ai nuk shkruan, nxjerr jetë nga çdo faqe”. Ai ishte dhe ende mbetet, ndikimi im më i madh, sidomos në të shkruarit e tregimeve.

Po më vonë, kur provuat të shkruanit dramë, a ju erdhi Chekhovi në ndihmë?

Besoj se po. Megjithëse është shumë e rrezikshme të marrësh Chekhovin si model. Gjenia e tij dramatike është tepër misterioze; ai bën atë që duket më e pamundur, sepse e kthen në dramatike edhe atë që është e rëndomtë. Dhe, sigurisht që, në të vërtetë, nuk është e rëndomtë, por thurur po aq bukur sa qilimat persianë. Shakespeare është zot. Ai di gjithçka dhe e shpreh me poezi e dashuri aq dendur dhe fuqishëm, sa mendja tralliset. Por, atëherë ai shkroi për tema të mëdha: Otello, Hamleti, historia luan. Nga ana tjetër, Chekhovi të tregon ose duket sikur të tregon një familje të shthurur që po humbet një pemishte ose disa motra që vdesin për Moskën dhe brenda saj gjen një rrjetë të tërë jete, dashurie dhe dështimi. Mendoj se, pavarësisht se e vinte shumë theksin te të qenët komik, ai ishte njeri tragjik. Në një letër gruas së tij, aktores Olga Knipper, thoshte: “Ora është nëntë e darkës, ti do të luash aktin e tretë të dramës sime dhe unë jam i vetëm si qivur!”.

Madhështia e klasikëve rusë duhet të ketë qenë edhe pasojë e larmisë dhe madhësisë së vendit të tyre, klimës së ashpër dhe egërsisë e vrazhdësisë së shoqërisë së tyre (e cila në fakt nuk ka ndryshuar) dhe që nxit forcën e emocioneve dhe sjelljet e skajshme.

Sigurisht. Ato net të gjata e të egra dimri, të kalitin. Sidomos kur ke qenë po aq në trysni sa kanë qenë ata gjithnjë. Sa më shumë ta shtrëngosh një njeri për fyti, aq më shumë bërtet ai. Boris Pasternaku e gdhendi dhembjen e tij në librin e pavdekshëm “Dr. Zhivago”.

Ishte vallë libri i parë që ju nxiti të lexoni tërë krijimtarinë e shkrimtarit James Joyce?

Po, por atëherë isha shumë e re. Më vonë, kur lexova “Uliksin”, ashtu si gjithkujt, në një pikë më shkoi ndër mend të shkruaja një libër mbi Joycen! Lexova shumë libra nga ai dhe shkrova një monografi. Pastaj u bëra e vetëdijshme që për të ishin shkruar shumë libra dhe se gjëja më e mirë që mund të lexoje mbi Joycen ishte vetë vepra e tij.

Si e vlerësoni ju atë tani dhe si shihet ai në Irlandë?

Nuk dimë çfarë të vlerësojmë më parë tek ai. Është gjigant. Ndonjëherë lexoj copëza nga libri “Zgjimi i Fineganit” dhe ndiej që më zien koka. Joyce ishte një gjeni i çmendur. Kur lexon “Dublinasit” apo “Zgjimi i Fineganit”, ndjen që si njeri ai pësoi metamorfozë ndërmjet moshës njëzetepesë dhe gjashtëdhjetëvjeçare. H. G. Wells thoshte se “Zgjimi i Fineganit” ishte një enigmë e stërmadhe dhe njerëzit e kishin të vështirë ta lexonin. Ende nuk kam takuar ndonjë që ka lexuar dhe kapërdirë të gjithë librin, përveç ndoshta mikut tim Richard Ellmann. Joyece vrau veten nga stërmundimi. Ai shkoi përtej nesh, përmes një labirinti të gjuhës dhe nuk e di nëse kjo ishte humbje apo fitim.

Brezi para jush në Irlandë kishte një skenë të rëndësishme letrare: Yeatsin, Lady Gregoryn, grupin e Teatrit Abbey dhe të gjithë njerëzit rreth tyre, e cila u zhvillua paralelisht me grupin Bloomsbury të Londrës dhe rrethin e Eliotit… A kishit ndonjë gjë të ngjashme në Irlandë, kur filluat ju?

Asgjë të këtij lloji. Kishte një lloj skene letrare irlandeze, por unë nuk isha pjesë e saj. Një arsye ishte varfëria, kurse tjetra, nuk kisha mundësi të futesha në to; isha thjesht një studente kimie, e cila jetonte në një garsonierë. Kisha dëgjuar për njerëz si Sean O’Faolain apo Frank O’Connor. Samuel Beckett ishte larguar dhe ishte betuar të mos kthehej kurrë, Sean O’Casey ishte në Angli. Por, për mua ishte gjë e mirë që nuk bëja pjesë në asnjë skenë, sepse kjo do të thoshte që zanatin do ta mësoja vetë. Çdo e mirë e ka një të keqe dhe anasjelltas apo jo?

Po gratë shkrimtare? Deri tani nuk keni përmendur ndonjërën që të ketë pasur ndikim të madh te ju.

Çdo romanciere është ndikuar nga motrat Bronte. Nga libra si “Lartësi të stuhishme” dhe “Xhejn Er”. Poezia e Emily Dickinsonit, librat e parë të shkrimtares Elizabeth Bowen, veçanërisht ai që shkroi për shtëpinë e saj në Irlandë, “Shtëpia Bouen”. Më vonë fillova të admiroja Jane Austen dhe pëlqeja poeteshën ruse Ana Akhmatova. Në ditët e sotme ka shumë shkrimtarë dhe mendoj se një nga arsyet për përkeqësimin e gjuhës dhe letërsisë në dyzet vitet e fundit ka qenë përhapja e romaneve me cilësi të dobët. Gjithkush shkruan romane: gazetarët, transmetuesit, folësit e TV… nuk e merr vesh i pari të dytin! Por, të shkruarit është dhunti, ashtu si të jesh murgeshë apo prift. Unë punoj me shkrimet e mia ashtu si atleti me stërvitje, e marr shumë seriozisht. Nuk ka rëndësi nëse një vepër është autobiografike ose jo. E rëndësishme është e vërteta që përcillet dhe mënyra si shprehet. Unë mendoj se një qëndrim i rastësishëm apo joserioz është i dëmshëm.

A ka ndonjë fushë letrare ku mendoni se gratë janë të pajisura mirë për t’i eksploruar?

Po. Femrat janë më të mira në emocione dhe tërmetin që i shkakton ato. Por duhet thënë se Ana Karenina është heroina më e besueshme. Skena e fundit kur shkon në stacion e shikon poshtë në binarët dhe mendon për refuzimin e Vronskit, është e tmerrshme nga mënyra si përshkruan dëshpërimin. Në tërësi, femrat janë më të mira në zhbirimin e thellësive. Një grua artiste mund të prodhojë një gur të çmuar të përsosur, krahasuar me një ndonjë copë të madhe shkëmbi të gdhendur nga një burrë. Ky nuk është një kufizim i talentit apo zgjuarsisë, por vetëm një mënyrë tjetër për të parë botën.

Pra, nuk besoni në argumentin feminist se dallimet midis burrave dhe grave janë çështje të të nxënit, jo të lindura; se gratë e shohin botën ndryshe, sepse kanë qenë të kushtëzuara për të vepruar në këtë mënyrë?

Jo, aspak! Unë besoj se ne jemi thelbësisht, biologjikisht dhe për këtë arsye psikologjikisht të ndryshëm. Unë jam ndryshe nga çdo burrë që kam takuar deri më tani dhe kjo ndarje edhe më intereson, edhe më çorodit. Shumë gjëra janë thënë nga feministet rreth barazisë, rreth çlirimit, por jo të gjitha këto gjëra janë të vërteta ungjilli. Ato janë thjesht opinione, ashtu si librat e mi dhe asgjë më shumë. Sigurisht, do të doja që gratë të kalonin jetë më të mirë, por nuk e besoj se do të ndodhë dhe për një arsye shumë të thjeshtë dhe parësore: njerëzit tregohen mjaft të egër karshi njëri-tjetrit, qoftë burrat, qoftë gratë.

Megjithatë, në njëfarë mase, suksesi juaj i detyrohet faktit se të shkruarit tuaj përkoi me rritjen e lëvizjes feministe, sepse në të njëjtën mënyrë vepra portretizonte gra të dhembshura, të ndjeshme, të mira, të viktimizuara nga burra të pashpirt e të vështirë dhe ajo goditi në shenjë në kohën e duhur. Jeni dakord me këtë?

Do të thosha se po. Megjithatë, nuk jam idhulli i feministeve. Ato mendojnë se jam shumë e shqetësuar me tema të vjetra, si dashuria dhe dëshira. Edhe pse një grua në revistën “Ms.” vuri në dukje se unë dërgoj mesazhe nga fronte lufte, ku gra të tjera nuk shkojnë dot. Unë mendoj se këtë e bëj vërtet. Arsyeja pse nuk më pëlqen të më mbajnë ligjëratë është se psikika ime është shumë e rënduar nga gjithë këto dokrra! Asnjë burrë apo grua nga jashtë nuk mund të tregojë çfarë të bëj. Boll probleme kam duke u munduar ta mbaj çmendurinë sa më larg.

Përshkrimi që u bëni qyteteve të vogla dhe komuniteteve të tyre të mbyllura, më kujton disa prej shkrimtarëve të jugut të Amerikës, si për shembull, Faulkner. A kanë ndikuar ata te ju?

Faulkner është shkrimtar i rëndësishëm, edhe pse jo i përsosur. Unë kam kaluar nëpër një fazë kur kam lexuar shumë shkrimtarë të jugut të Amerikës: Carson McCullers, Eudora Welty, Flannery O’Connor … Çdo komunitet i vogël, i mbyllur, i ngjan një tjetri. Pasioni dhe padituria në thellësitë e jugut të Amerikës dhe në perëndim të Irlandës janë të njëjta.

Kjo është e kundërta e shoqërisë së lartë dhe botës aristokratike të librit “Në kërkim të kohës së humbur”, të Proustit, i cili gjithashtu ka qenë burim i madh frymëzimi për ju.

Ndikimi i Proustit tek unë, bashkë me gjenialitetin e tij, ishte shqetësimi i tij mbi kujtesën dhe obsesionin me të kaluarën. Përqendrimi i tij në edhe hollësitë më të vogla, si petali i një lule ose lulkat në një pjatë darke, ka intensitet unik, prej maniaku. Po kështu, kur lexova biografinë e tij nga George Painter, ndjeva butësinë e shpirtit të tij dhe dëshiroja të mund ta kisha njohur si qenie njerëzore. E shihni pra që Joyce dhe Prousti, edhe pse shumë të ndryshëm, dolën nga guaska e vjetër, duke pranuar rëndësinë e asaj që ndodh në kokë, e monologut të brendshëm. Pyes veten se si do të dukeshin ata të dy tani.

Këto janë kohët më të pakujdesshme. Letërsia nuk është më e shenjtë, është tregti. Midis shkrimtarit dhe lexuesit e tij të mundshëm ka një lidhje të pandashme të padukshme dhe druhem se ka kaluar koha, kur lexuesit mund të zhyten në një libër, ashtu si bënin dikur, sepse ritmi i jetës është i shpejtë, i vrullshëm. Bota është cinike: gjetja strehë tek emocionet, përsosmëria e stilit dhe intensiteti i një shkrimtari si Flaubert, për ndjeshmërinë e kohëve të sotme shkon dëm. Kam një ndjesi që, në mos ka vdekur, letërsia e madhe është në agoni. Për këtë, disa fajësojnë televizionin. Ndoshta. Në fakt, midis një shkrimtari dhe gazetari nuk ka shumë dallim, sepse shumica e shkrimtarëve janë gazetarë. Gazetaria mund të ketë ndonjë gjë të keqe, aq sa ka edhe stomatologjia, por të dyja janë botë krejtësisht të ndryshme!

Sa herë lexoj gazetat e së dielës në anglisht, vërej se standardi i arsimimit është i lartë, të gjithë shumë të zgjuar ose sipërfaqësorë, por letërsia nuk merr atë që i përket. Ata kujdesen vetëm për egon e tyre. Përmbledhin librin, tregojnë intrigën. Epo në djall me gjithë intrigë! Kjo është për fëmijë parashkollorë. Ajo që ka rëndësi është e vërteta e përfytyruar, përsosmëria dhe kujdesi me të cilin tregohet. Fundja nuk mund të thuhet për një balerin: “Ai hovi në ajër, pastaj u rrotullua, e të tjera si këto”. Vallëzimi i tij po ju rrëmben. Lexuesit më të mirë, dhe këtë e di nga letrat që marr, janë të rinj ende të etur dhe të pamolepsur që do t’i afrohen një libri si miq.

Por, kur lexoj romanin e shkrimtares Anita Brookner, “Shikomëni mua”, ndjej se jam nën magjinë e një shkrimtareje nga më të mrekullueshmet, plot fantazi. E njëjta gjë është e vërtetë edhe për Margaret Atwood. Veç kësaj, letërsia e madhe po vdes, sepse të rinjtë, edhe pse nuk flasin shumë për këtë gjë, ndiejnë dhe i druhen një holokausti.

Po në lidhje me marrëdhënien tuaj me kritikët, a ndiheni e keqkuptuar dhe e lënë pas dore nga ana e tyre apo kanë qenë të sjellshëm? A jeni kritikuar ndonjëherë ashpër prej tyre?

Oh, patjetër! Dhe ç’të kritikuar se! Mos gaboj një recensuese humbi punën në gazetën “The New Statesman”, sepse analiza e saj mbi librin tim “Një vend pagan”, ishte shumë personale. Ajo vazhdoi ta përmendte biografinë time si analfabete. Në përgjithësi më kanë parë më me seriozit në Shtetet e Bashkuara, sesa në Britani apo Irlandë. Ndoshta sepse atje nuk njihem si “personalitet”! Megjithatë, nuk shqetësohem, sepse prova e vërtetë e të shkruarit nuk është leximi, por rileximi. Unë nuk kam turp nëse librat e mi rilexohen. Keqkuptimi mund të shkaktohet vetëm nga gjeografia dhe raca. Irlandezët dhe anglezët janë me pole të kundërta, sa i takon mendimit dhe karakterit.

Ndoshta kjo mund të jetë edhe për shkak të një farë teprie tejet britanike në shkrimet tuaja; dua të them se atyre iu dukesh shumë sentimentale.

Jam e kënaqur të them se Dickensi u akuzua për sentimentalizëm dhe, shyqyr Zotit, ende jeton!

U rritët si katolike e devotshme dhe u arsimuat në një manastir. Në një moment menduat edhe të bëheshit murgeshë. Çfarë ju detyroi të hiqnit dorë nga feja?

Unë u martova me një të divorcuar dhe kjo ishte “rënia” ime e parë. Pa harruar këtu natyrën mbytëse të katolicizmit irlandez dhe arrini ta kuptoni disi. Ne kishim një këshillë të përditshme që thoshte: Keni vetëm një shpirt për të shpëtuar/ Një Zot për të dashur dhe për t’i shërbyer/ Një Përjetësi për të cilën të bëheni gati/ Vdekja do të vijë së shpejti/ do të vijë Gjykimi dhe pastaj/ Qielli ose Ferri Përgjithmonë!

Në romanin tuaj “Një vend pagan”, heroina bëhet murgeshë. Ishte kjo përmbushje dytësore e një dëshire të nënndërgjegjshme?

Ndoshta. Kur isha e re mendova vërtet të bëhesha murgeshë, por më vonë, kësaj ideje ia zuri vendin dëshira seksuale.

Aspekti tjetër interesant i këtij romani qëndron te fakti që është shkruar në vetën e dytë njëjës, si monolog. Kjo të kujton disi monologun Molli Blum te “Uliksi”; ishit e vetëdijshme për ndikimin?

Unë nuk e mora Mollin si model. Arsyeja ishte psikologjike. Si fëmijë, jemi edhe vetja jonë e pazbuluar, edhe ‘ai’ që prindërit mendojnë se jemi. Pra, përdorimi i vetës së dytë ishte një mënyrë për të kombinuar dy identitetet. Por, unë nuk prirem të shqyrtoj këto gjëra shumë afër, ato thjesht ndodhin.

Feja ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në jetën dhe zhvillimin tuaj, por ju nuk e keni trajtuar atë në çdo nivel filozofik ose moral, ashtu si Graham Greene apo Georges Bernanos; feja nuk ka qenë asnjë nga temat kryesore në romanet tuaja. Përse?

Kjo është ndoshta një nga dallimet midis burrave dhe grave që përjetojnë të njëjtat përvoja. Unë iki nga përndjekësit e mi. Nuk jam përballur me fenë.

Mendoni se do ta bëni ndonjëherë këtë gjë?

Shpresoj që po, kur të kem hequr qafe tmerrin dhe ankthin. Apo ndoshta kur ta di saktësisht se çfarë besoj apo nuk besoj.

Le të flasim për subjektet që janë trajtuar në veprën tuaj, temat e saj qendrore, që janë dashuria romantike dhe Irlanda. Disa njerëz dhe jo vetëm feministet, mendojnë se shqetësimi juaj për romancën, herë-herë cek anën sentimentale dhe formulën e “romanit romantik”. Në përgjigjen tuaj cituat Aragonin: “Dashuria është shansi juaj i fundit dhe në të vërtetë këtu nuk ju mban asgjë tjetër”.

Këtë e kanë thënë edhe njerëz të tjerë, përfshirë The Beatles! Emily Dickinson ka shkruar: “Dhe nëse ka diçka më shumë se dashuria dhe vdekja, atëherë më thoni emrin e saj?”. Por, vepra ime shqetësohet sa për humbjen, aq për dashurinë. Humbja është temë e çdo fëmije, sepse nga nevoja fëmija humb nënën dhe sjelljen. Dhe shkrimtarët, sado të pjekur, të mençur dhe të shquar, në zemër janë fëmijë. Ndaj, tema ime qendrore është humbja: humbje e dashurisë, humbja e vetvetes, humbja e Perëndisë.

Sapo kam përfunduar një dramë, të tretën, e cila flet për familjen time. Në të, për herë të parë kam lejuar babanë tim, i cili në veprën time është gjithmonë figurë përbindëshi, të qajë për humbjen e fëmijës së tij. Prandaj, nëse perënditë tregohen të mira me mua, mund të zbuloj se të kuptuarit tim mbi dashurinë është pasuruar dhe forcuar më shumë se frika ime nga humbja. Shikoni, babai im ishte ai që mund ta quani një irlandez “tipik”: kumarxhi, pijanec, njeri krejtësisht i paaftë për të qenë bashkëshort apo baba. Dhe sigurisht që kjo u dha ngjyrë pikëpamjeve të mia, i shtrembëroi ato dhe më bëri të kërkoj demonët.

A është kjo arsyeja pse, pothuajse në të gjitha romanet tuaja, gratë kanë shumë dëshirë të krijojnë një marrëdhënie të dashur, të thjeshtë e harmonike me meshkujt, por nuk janë në gjendje ta bëjnë këtë?

Përvoja ime ka qenë mjaft ekstreme, kështu që për mua është e vështirë të imagjinoj harmoni apo edhe afri mes burrave dhe grave. Mua do të më duhet të rilind.

Tema tjetër qendrore e veprës suaj është Irlanda. Mua më duket se ju keni të njëjtën marrëdhënie dashuri-urrejtje me Irlandën që ka shumica e mërgimtarëve me vendlindjen e tyre: nga njëra anë një nostalgji dhe dëshirë e madhe, e pashuar dhe, nga ana tjetër fakti, se nuk mund të kthehen, sepse arsyet që e shtynë dikë të largohet, janë ende aty. Ka një luftë të vazhdueshme në shpirt.

Marrëdhënia ime me Irlandën është shumë komplekse. Unë nuk mund të jetoja atje për një sërë arsyesh. Ndihesha e shtypur dhe e mbytur që në moshë të re. Kjo kishte të bënte pjesërisht me prindërit e mi, të cilët ishin vetë produktet dhe viktimat e historisë dhe kulturës së tyre. Kjo do të thotë që mjerisht ata ishin besëtytë e fanatikë. Në të njëjtën kohë ata kishin shumë dhunti, gjë që e di nga letrat e nënës sime, sepse më shkruante pothuajse çdo ditë. Kështu që unë duhet t’i falënderoj për një trashëgimi që përfshin talentin, dëshpërimin dhe tërbimin e përhershëm.

Kur isha studente në Dublin, nëna gjeti në valixhen time një libër nga Sean O’Casey dhe deshi ta digjte! Por pa e lexuar! Pra, ata e urrenin letërsinë pa e njohur. Ne e dimë se ndikimi i prindërve tanë është i pashlyeshëm, sepse kur jemi fëmijë, ne e përvetësojmë dhe ajo mbetet brenda nesh përgjithmonë. Edhe kur prindërit vdesin, ti ëndërron për ta sikur të ishin ende aty.

Çdo gjë ishte rast për të pasur frikë, feja ushqehej me përdhunë, ashtu siç ushqejnë patat e Strasburgut për t’i therur! Ndiej se jam një sakat me dëshirën për të pasur flatra. Kaq sa për aspektin personal. Sa për vetë vendin, nuk është rastësi që pothuajse të gjithë shkrimtarët irlandezë të largohen nga vendi. E dini pse? Sepse ashtu siç thoshte Joyce, Irlanda i gllabëron shkrimtarët e saj, njësoj si dosa derrkucët e vegjël. Ai e quante edhe si strofkë “priftërinjsh”. Sigurisht, që në këtë vend ka edhe bukuri peizazhi, poezi, përralla, gjallëri. Unë për vendin tim kam treguar sa dashurinë dhe përfshirjen, aq edhe urrejtjen time. Por, ata mendojnë se unë kam shfaqur vetëm urrejtjen time.

Është kjo arsyeja pse në romanin tuaj të parë, në vendlindjen tuaj njerëzit bënë auto-da-fe?

Kjo ishte një ngjarje e ulët, siç i ka hije një vendi të prapambetur. Dy apo tre vetë kishin shkuar në Limerick dhe blenë librin “Vajzat e fshatit”. Famullitari u kërkoi të dorëzoni librat, ata iu bindën dhe ai i dogji në truallin e kishës. Megjithatë, shumë njerëz e lexojnë. Nëna ime ishte shumë e ashpër në lidhje me të; mendonte se ishte një turp. Ky është trishtim; të duhet gjysma e jetës për të dalë nga gropa e errësirës dhe marrëzisë. Kjo më mbush me zemërim dhe me mëshirë.

A mendoni se pas gjithë këtyre viteve dhe përmes librave tuaj keni yshtur djallin dhe mund të mos e cytni më?

Shpresoj që jo, sepse që të krijojë, çdokush ka nevojë për djajtë.

Pas kësaj auto-da-fe të vogël, a ndodhi ndonjë gjë tjetër e këtij lloji?

Ata më ndaluan librat, por tani, kur shkoj atje, në praninë time njerëzit janë të sjellshëm, edhe pse pas shpine shpifin. Pastaj, Irlanda ka ndryshuar. Ka shumë të rinj të cilët janë jofetarë ose më pak fetarë. Ironikisht ata nuk do të ishin të interesuar për librat e mi të hershëm. Do t’u dukeshin pa shije. Ata po imitojnë zakonet angleze dhe amerikane. Nëse tani shkoj në një sallë vallëzimi në Dublin, do të ndihem e huaj si të isha në një disko në Oklahoma.

Ju nuk jeni shkrimtare politike, sepse, sipas jush, politikanët shqetësohen për socialen dhe të jashtmen, ndërsa shqetësimet tuaja lidhen me jetën e brendshme psikologjike. Megjithatë, duke pasur parasysh përfshirjen tuaj emocionale me Irlandën, si keni arritur të qëndroni larg gjendjes në Irlandën e Veriut, terrorizmit, IRA-s etj.?

Në revistën gjermane “Stern”, kam shkruar një artikull të gjatë mbi Irlandën e Veriut. Ndjenjat e mia për të janë të shumta. Mendoj se në ditët tona, në këtë epokë, një luftë e ashtuquajtur fetare është çmenduri. Në të njëjtën kohë, nuk mund ta duroj retorikën e unionistëve; dua të them se Irlanda është një ishull i vogël dhe këto gjashtë qarqe nuk i përkasin Britanisë. Po ashtu ndjej neveri ndaj terrorizmit, ndaj kujtdo që e bën, ndaj IRA-s, arabëve, izraelitëve. Por, kur qëndrova në Irlandën e Veriut për të bërë kërkime dhe për të shkruar artikullin, kuptova se katolikët janë qytetarë të dorës së dytë. Ata jetojnë në lagje tmerrësisht të varfra, në mjerim dhe nuk dinë asnjë mënyrë për të përmirësuar kushtet e tyre. Nuk e kam vendosur romanin në Irlandën e Veriut, thjesht sepse nuk di mjaftueshëm për të. Shkrimtarët duhet të gërmojnë thellë për përvojë. Unë mund të shkoj, të jetoj atje për një kohë, që të zbuloj dhe më vonë të shkruaj në lidhje me të. Por, deri tani jam përmbajtur për të mos sjellë temën në një libër, thjesht si të isha soditëse.

Le të kthehemi te Virginia Woolf… Pse dhe kur u bë ajo mani për ju? Fundja, ju jeni shumë të ndryshme si shkrimtare dhe si njerëz.

Së pari lexova esetë e saj kritike dhe zbulova një grua që e donte letërsinë, ndryshe nga shumë kritikë të cilët vetëm e përdorin atë. Esetë janë shkruar mbi Hazlittin, Wordsworthin, Hardyn, të gjithë. Më rrëmbeu të tërën, së pari bujaria e mendjes dhe pastaj mendjemprehtësia e saj. Më vonë lexova veprën “Te fari” dhe të parapëlqyerën “Znj. Dallëuej”, që është rrëfim shumë i zhdërvjellët dhe i gjallë. Pastaj më kërkuan të shkruaja një dramë rreth saj dhe fillova të lexoja gjithçka që ajo kishte shkruar: ditarë, letra, e të tjera… e kuptova se ajo jepej tërësisht, paturpësisht. Fotografitë e tregojnë të veçuar, që në njëfarë mënyre ishte e vërtetë. Por, në ditarë dhe letra tregon gjithçka! Nëse blen një palë dorashka, e hedh patjetër në letër. Kështu arrita ta njoh dhe ta dua.

Disa kritikë vunë në dukje që drama linte pas dore fuqinë e saj intelektuale dhe karakterin nursëz. Mendoni se ky karakter vinte si shkak i mungesës së kënaqësisë seksuale?

Po, e kishte një anë të tillë, por bashkë me të kishte edhe një nevojë fëminore për dashuri. Ajo i thërriste njerëzit me emra përkëdhelës, priste burrin t’i kthehej në shtëpi, adhuronte motrën e saj Vanessa dhe donte miratimin e saj. Woolf m’u duk si krijesë e trazuar, në nevojë. Sigurisht që karakteri i saj nursëz po ndryshonte dhe pa të do të kishte qenë një figurë edhe më e madhe. Unë zgjodha ato pjesë, që shfaqin dilemën e saj, ecjen e saj drejt vetëvrasjes. Një tjetër shkrimtar, ta zëmë një homoseksual anglez, do të shkruante për të një dramë shumë zemërake, të mprehtë. Unë shpresoj që imja të ketë qenë e vlefshme.

Duke qenë e suksesshme në romane dhe tregime, provuat dorën tuaj në dramë dhe skenarë. Si ndodhi kjo?

Më kërkuan të përshtatja romanin tim “Një vend pagan” për skenën dhe kjo hapi një vështrim të ri për mua. Pastaj, pas disa përvojash u mora edhe me Woolfin. Tani kam shkruar një dramë të tretë, e cila hë për hë është quajtur “Shtëpi e ëmbla shtëpi”, ose “Kasapët e familjes”. Ndjej se drama është më e drejtpërdrejtë, më e përshtatshme për të shprehur pasionet. Përballja është temë e dramës. Ngjarja më shumë ndodh sesa përshkruhet. Shfaqja fillon në mëngjes herët, nga gramafoni vjen zëri i një tenori irlandez. John McCormack po këndon “Bekoje këtë shtëpi, oh Zot ne lutemi”. Pastaj ndërpritet nga një e shtënë me armë, e ndjekur nga një tjetër e shtënë. Ndizen dritat, shfaqen një burrë dhe një grua dhe ju e kuptoni që kjo është një dramë mbi pasionin dhe dhunën. Ndaj i bie drejt e në kokë.

A keni një ide bazë, një fjali ose diçka që nxit procesin e krijimit të veprës, kur filloni një dramë, roman apo tregim?

Gjithmonë kam rreshtin e parë. Edhe me librin tim të parë, “Vajzat e fshatit”, sillesha rrotull me një fjali të parë në kokë, para se të ulesha për ta shkruar.

Pasi keni filluar, e keni të gjithë skemën në mendje apo karakteret dhe intriga ndjekin vazhdën e tyre dhe ju heqin udhën juve, ashtu siç thonë disa romancierë të tjerë? Desha të them që Balzacu, për shembull, ishte tejet i befasuar dhe i prekur nga vdekja e Xha Gorioit, sa hapi dritaren e tij dhe thirri: “Le Père Goriot est mort! Le Père Goriot est mort!” (Xha Gorioi vdiq! Xha Gorioi vdiq!)

Pak a shumë e di, por nuk e diskutoj me veten time. Është si somnambulizmi; nuk e di saktësisht ku po shkoj, por e di që do të shkoj atje. Kur shkruaj, jam aq e kënaqur që po e bëj këtë gjë, çfarëdo forme që të marrë, dramë, roman etj., i jam mirënjohëse fatit. Me vete mbaj me dhjetëra stilolapsa e fletore.

Kur erdhi suksesi, filluat të jeni e famshme dhe e nderuar, a ndikoi kjo në jetën, punën dhe në ndonjë mënyrë në pikëpamjet tuaja? A është i mirë suksesi për një artist apo i kufizon fushën e përvojës?

Kjo varet nga shkalla e suksesit dhe natyra e artistit. U ndjeva shumë mirë që m’u publikuan veprat, pasi e kisha pritur me shumë dëshirë. Por, suksesi im ka qenë disi modest. Nuk ka qenë aq i rrufeshëm. As financiarisht shkatërrimtar. Mjaftueshëm sa për ta mbajtur peshën e tij.

Por ju keni pasur shumë sukses social: famë, publicitet e kështu me radhë …

Unë nuk jam e vetëdijshme për këtë. Shkoj nëpër ceremonira më shumë si për detyrë sesa për kënaqësi dhe gjithmonë i shoh nga jashtë, jo anasjelltas. Por, jam mirënjohëse që kam pasur aq sukses, sa të mos ndiej ndonjë fatkeqësi. Kjo ka zbutur paksa dëshpërimin tim. Padyshim që suksesi ka kontribuuar në shkurorëzimin e martesës sime. U martova shumë e re. Burri ishte figurë atërore tërheqëse, profesori Higgins. Kur u botua libri im dhe u prit mirë, gjërat mes nesh ndryshuan. Gjithsesi, ndarja do të kishte ndodhur, por suksesi e përshpejtoi. Pastaj filloi një jetë të vështirë; por kur je e re, ke energji të pakufishme, mban shtëpinë, kujdesesh për fëmijët dhe shkruan për dëshpërimin. Nuk e di nëse tani do të mund t’i bëja të gjitha këto gjëra. Kur hedh sytë pas, e kuptoj se jam një nga njerëzit më me fat në botë, sepse, sado poshtë të bie, diçka më ngre lart.

Mos është hiri i Perëndisë apo elasticiteti i një fshatari?

Ndoshta është akti krijues i të shkruarit. John Updike një herë tha se sapo e hedh në letër, dëshpërimi shndërrohet në një lugë mjaltë! Unë mendoj se ai e ka thjeshtuar mendimin. Dhembja origjinale që ka cytur të shkruarit nuk lehtësohet, por është ndihmesë për t’i dhënë atë formë që do.

A ka qenë ndonjëherë paraja shtysë? Ju keni qenë shumë krijuese qoftë në vitet gjashtëdhjetë, qoftë tani.

Unë nuk kam shkruar kurrë për të bërë para. Historia vjen tek unë, më jepet mua, ashtu siç ishte dhe unë e shkruaj. Por, ndoshta nevoja për të fituar jetesën dhe ajo për të shkruar përkuan me njëra-tjetrën. E di se ende do të shkruaja, edhe sikur nesër të merrja një trashëgimi të madhe.

Si e organizoni kohën? Shkruani rregullisht, çdo ditë? Philip Roth ka thënë se ai shkruan tetë orë në ditë, 365 ditë në vit. E ndieni të pamundur të shmangni të shkruarit?

Ai është burrë. Fatmirësisht gratë kanë justifikime të mëdha si, të bëjnë pazar, të gatuajnë, të pastrojnë! Kur jam duke punuar, shkruaj në një lloj kllapie, me shkrim dore, në disa fletore. Para se të vinit ju, pata ndër mend të rregulloja ca shtëpinë! Unë shkruaj në mëngjes, sepse në këtë kohë je më afër të pandërgjegjshmes, burimit të frymëzimit. Nuk punoj kurrë natën, sepse ende kam të vëna prangat e ditës, atë çfarë James Stephens (autor i librit “Poçi i artë”) e quante “Katalog i zymtë, i shurdhër i gjërave të frikshme që kapen pas flatrave të mia” dhe nuk rri ulur treqind e gjashtëdhjetë e pesë ditë në vit, sepse nuk jam ai lloji shkrimtari. Do të doja të isha! Ndoshta nuk e marr veten aq seriozisht. Një tjetër arsye pse nuk shkruaj vazhdimisht është se ndihem që kam shkruar gjithçka që kam dashur të them në lidhje me dashurinë, humbjen, vetminë, të qenët një viktimë dhe të gjitha këto. Nuk shkel më në atë truall. Dhe ende nuk kam përqafuar ndonjë tjetër. Ka mundësi që të jem duke shkuar drejt saj. Shpresoj dhe lutem që të jetë kështu.

Jeni e disiplinuar kur shkruani? Mbani orare të rregullta, refuzoni ftesa, kaloni pushime të gjata?

Po, por disiplina nuk vjen vetë. Disiplina është ajo që dikush duhet të bëjë. Impulsi është më i fortë se çdo gjë. Gjithsesi, mua nuk më pëlqen shumë jeta sociale. Ka vetëm thashetheme dhe verë të keqe. Është humbje kohe. Të shkruarit është si të mbash një fetus. Zgjohem në mëngjes, pi një çaj dhe hyj në këtë dhomë për të punuar. Nuk dal kurrë jashtë për drekë, por ndërpres punën rreth orës një ose dy dhe kaloj pjesën tjetër të pasdites me gjëra të rëndomta. Në mbrëmje mund të lexoj apo të dal për ndonjë dramë, film ose për të takuar bijtë e mi.

Nuk ndiheni e sikletosur dhe e vetmuar nëse keni punuar gjithë ditën dhe duhet ta kaloni mbrëmjen vetëm?

Më pak e vetmuar sesa të mërzitesha në ndonjë darkë. Nëse sikletosem, mund të marr në telefon miqtë e mi, të cilët janë fare afër për të më shpëtuar. Rilke ka thënë: “Vetmia është praktikë shumë e mirë për përjetësinë”. Vetmia durohet, depresioni jo.

Para skenarit të filmit për Jean d’Arcun që po shkruani tani, keni shkruar dy të tjerë. Njëri prej tyre, Zee & Co, ku luante Elizabeth Taylor, ishte film me buxhet të madh, film hollivudian. Si e përjetuat këtë gjë?

Bota e filmit është plot me gangsterë. Kam takuar shumë producentë dhe mund të them se shumë pak prej tyre ishin të ndjeshëm apo të interesuar në artin e të shkruarit. Ata janë biznesmenë që shesin imagjinatën e njerëzve të tjerë dhe që vazhdimisht të shpien drejt problemeve. Njerëzit në industrinë e veshjeve apo të makinave merren me mallra, por lënda e parë e producentit është para së gjithash shkrimtari. Kështu që nuk mund të them se kam pasur përvojë të lumtur. Por, ndodh edhe kështu: filma me buxhet të ulët, si “E dashura e Gregorit” ose “Vajzat e fshatit”,. arrijnë të realizohen. Me këtë të fundit kam kaluar kohë të mrekullueshme; nuk kishin gjetur për të tufën e shkrimtarëve që të rishkruanin skenarin tim. Kjo më ktheu besimin.

Unë besoj se kinemaja dhe televizioni janë mediat e së ardhmes, më shumë se librat, thjesht sepse njerëzit janë shumë të paduruar. Edhe skenarit të filmit i vihem me mish e shpirt, si në çdo gjë që shkruaj. Besoj se kjo është një formë arti dhe regjisorët e mëdhenj si Bergman, Buñuel, Hitchcock dhe Fassbinder, kanë vepruar në të njëjtën mënyrë. Ajo që ndodhi me filmin “Zee & Co”, është ajo që ndodh përgjithësisht kur përfshiheni me Hollivudin, që u jepni skenarin dhe pastaj regjisori apo aktorja kryesore shtojnë nga koka e tyre. Dhe shpesh këta janë të aftë për një gjë të tillë, aq sa jam unë për të bërë operacion në tru! Pra, ata i lënë skenarit vetëm skeletin. Dhe këtë e bëjnë për dy arsye: njëri është uni dhe tjera padituria. Ata nuk dinë asgjë rreth të shkruarit dhe për këtë arsye mendojnë se mund të kaurdisin idetë e tyre në të. Tani, në teatër, kur aktorët duan të ndryshojnë diçka, pyesin autorin.

Nëse dikush ka kohë për të lexuar vetëm një nga librat tuaj, cilin sugjeroni?

Një vend pagan.

A mendoni se libri juaj më i mirë, ai që ëndërron çdo shkrimtar, pritet të shkruhet në të ardhmen?

Nuk do të ishte keq! Kam nevojë të zhvilloj, të zgjeroj fushat e përvojës.

Kur thoni se po ndryshoni jetën tuaj, nënkuptoni edhe që tema e trillimit tuaj do të ndryshojë me të?

Besoj se po. Muajin tjetër në Boston do të jap një leksion për gratë në letërsi. M’u desh të dal në përfundimin dëshpërues se të gjitha heroinat e mëdha janë krijuar nga burrat. Kisha një antologji të veprave të grave e quajtur “Gra të reja të guximshme”, në të cilën redaktorja Barbara Alson me shumë mençuri thotë se të gjitha shkrimtaret kanë shkruar rreth seksit, sepse seksi është jeta e tyre biologjike, mjedisi i tyre dhe se për një grua një takim seksual nuk është thjesht një gjë mekanike si për burrat, por dhe ajo e përdor këtë frazë të mrekullueshme, një “përqafim me universin”. Kam shkruar shumë histori dashurie. Nuk mendoj se dua të shkruaj të tjera. Madje më duken të vështira për t’i lexuar! Por, kjo nuk do të thotë që nuk më intereson më dashuria, sepse ajo vazhdon derisa kemi frymë. E kam fjalën që nuk do të shkruaj për të, në të njëjtën mënyrë.

Mos është diçka që ka të bëjë me moshën?

Duhet të ketë patjetër lidhje me moshën. Qëndrimi ndaj seksit ndryshon në dy mënyra. Dashuria seksuale bëhet më e thellë dhe e kupton sa thelbësore dhe e pasur është ajo. Në të njëjtën kohë e kupton se është një lloj loje e ndërsjellë dhe se tërheqja e bën njeriun të përdorë të gjitha llojet e dredhive dhe strategjive. Për një të huaj kjo është e dukshme, madje për të qeshur. Shekspiri arriti të shihte përmes këtij iluzioni të lavdishëm, më mirë se kushdo dhe drama Si të dëshironi, është më argëtuesja për dashurinë, por megjithatë është plot dashuri.

Po në lidhje me kultin e ri të dëlirësisë? Libri i ri i shkrimtarit Germaine Greer mbron vetëpërmbajtjen, një reagim i ashpër kundër një periudhe tolerimi prej më shumë se një dekade. A keni qenë e ndikuar nga ndryshimi i humorit?

E kam përqafuar gjithnjë dëlirësinë, përveç kur nuk mund t’i rezistoja më tundimit. E di që imoraliteti është i mërzitshëm, madje më shumë sesa peshku me patate të skuqura, gjë që në njëfarë mënyre të lehtëson.

Duke pasur parasysh prejardhjen tuaj puritane, a kanë qenë skenat e seksit të vështira për të shkruar?

Në të vërtetë, jo. Kur shkruan nuk je i vetëdijshëm për lexuesit, kështu që nuk ndihesh në siklet. Jam e sigurt që Joyce kalonte një kohë më emocionuese dhe të mrekullueshme teksa shkruante pesëdhjetë faqet e fundit të “Uliksit”, të së lavdishmes Moli Blum. Duhet ta ketë shkruar rrufeshëm, duke menduar: do t’u tregoj grave të botës që jam i gjithëdijshëm!

Çfarë mendoni se ruan e ardhmja për letërsinë? Keni qenë shumë pesimiste deri tani. Për shembull, vitin e kaluar në Francë u botuan gati treqind romane dhe me përjashtim të atyre që fituan çmime të mëdha, pak prej tyre janë lexuar. A do të vazhdojmë të shkruajmë pafundësisht romane, ku vetëm pak syresh lënë gjurmë?

Siç e dini, e ardhmja në vetvete është e rrezikshme. Por, sa u përket librave, i pari është aspekti financiar i publikimit. Tashmë librat janë shumë të shtrenjtë, kështu që një roman i cilësisë së parë do të ketë më pak mundësi për t’u zgjedhur. Kështu që, një Djuna Barnes e re apo madje edhe një Nathalie Sarraute, nuk publikohen dot. Nëse libri “Valët” i autores Virginia Woold do të botohej sot, shitjet do të ishin shumë të këqija. Natyrisht që manualet me këshilla praktike, librat me spiunazh, triler apo fantashkencë shiten të gjitha me miliona. Ajo që do të ishte e mrekullueshme, ajo që ne kemi nevojë pikërisht tani, është një përrallë e jashtëzakonshme zanash. Kam lexuar diku se shpellarët nuk pikturonin atë që shihnin, por atë që dëshironin të kishin parë. Për këtë kemi nevojë edhe ne, në këto kohë të vetmuara, të çmendura.

Pra, nëse ia dalim të shpëtojmë planetin, a ka shpresë edhe për letërsinë?

Oh, po! Në këto momente imagjinata po përhap diçka të mrekullueshme që mund të na bëjë të dridhemi. Le të themi se letërsia do të mbetet përgjithmonë, sepse imagjinata është e pakufishme. Ne duhet vetëm të kujdesemi më shumë për imagjinatën, sesa për vogëlsirat dhe gjërat e rëndomta të jetës. Pas Zotit, letërsia është gjëja tjetër më e mirë. Edhe pse Joyce nuk do të pajtohej me këtë ide. Ai do të thoshte se në thelb, letërsia është Zoti. /Gazeta Shqip/