Zona e mbivendosjes në dramën moderne

Analizë e librit “Kthesë e dramës modern (shek. XIX-XX) – Dramaturgjia e Ibsenit dhe e Strindbergut” të akademikut Muhamedin Kullashi, botuar nga AShAK (Prishtinë, 2020).

Nga: Haqif Mulliqi

Aktualizimi i të menduarit mbi mekanizmat e ndryshëm të diskursit letrarë-dramatik dhe prapavijat filozofike të artit

Libri “Kthesë e dramës modern (shek. XIX-XX) – Dramaturgjia e Ibsenit dhe e Strindbergut” e filozofit dhe profesorit Muhamedin Kullashit nuk është vetëm një libër mbi dramën apo vetëm mbi një tekst dramatik. Në fakt, po u gërvisht vetëm pak mbi shtresën e paralajmëruar dhe domethënëse të titullit të këtij libri atëherë e kuptojmë se ky libër është një vepër për dramën dhe tekstin dramatik në përgjithësi. Është e qartë se për këtë autor hapësira dramatike dhe teatrore, në mënyrë të natyrshme dhe primare, është një fushë e hulumtimit dhe e interesimit, ndërsa pyetjet të cilat ngrihen përmes këtij libri janë njëlloj të rëndësishme, tërheqëse dhe sfiduese në korniza shumë më të gjëra të artit e të kulturës. Kjo është e dukshme, madje, që në pjesën hyrëse të librit në të cilën theksohet rëndësia dhe arsyeshmëria e vetë faktit të trajtimit të çështjeve komplekse të kthesave të tekstit që krijoi drama modern si dhe të çështjeve që ndërlidhen me aspektet komplekse të subjektit të dramës të kësaj provenience, ku, në të njëjtën kohë, aktualizohet të menduarit mbi mekanizmat e ndryshëm të diskursit letrarë-dramatik, mbi kontinuitetin e kulturës, mbi prapavijat filozofike të artit, dhe në përgjithësi për çarjet ndërmjet mendimit klasik dhe modern mbi artin.

Nuk është e rastit që në librin e Kullashit, Kthesë e dramës modern (shek. XIX-XX) – Dramaturgjia e Ibsenit dhe e Strindbergut” autori, mbi subjektin e veprave dramatike, i ka vendosur dy autorët kult, Henrik Ibsenit dhe të August Strindbergut që, përmes krijimtarisë së tyre, të krijojë, pikërisht, një shëmbëlltyrë të dramës moderne, e cila, nga fundi i shekullit XIX-të dhe fillimi i shekullit XX paralajmëron dhe qëmton reflektimet për çështjet që kishin prezencë të vazhdueshme në këtë diskurs. Një prej pyetjeve më të rëndësishme dhe më të njohshme në këtë rrafsh, padyshim, është ajo e Kajzerit, kur thotë: „kush është ai që flet në veprën letrare“!? Ndaj dhe Kullashi, duke përzgjedhur dy prej përfaqësuesve më intrigues të dramës moderne, që nga fillimi e kërkon përgjigjen nga lexuesi që në mënyrë të logjikshme të mendojë mbi atë që, në fakt (në tekstin dramatik) dëgjon e mbi instancën e së cilës i bëhet e mundshme që të dëgjojë.

Qëndrimi pajtues midis traditës së ashpër dhe ekstremeve të postmodernës

Në kreun e parë të këtij libri, siç e thotë edhe vetë autori, ai është orvatur që të hedhë dritë edhe mbi disa rrjedha në krijimtarinë dramaturgjike në Francë, Gjermani dhe Itali të cilat, mbase, ishin paralajmëruese të asaj që do të ndodhë në dy dekadat e fundit të shekullit XIX-të, e që në fakt janë kthesa të dramës moderne që, pa fije dyshimi, mund të konsiderohen edhe ngjarje të veçanta në historinë e përgjithshme të dramës.

Po në këtë pjesë, M. Kullashi e paralajmëron një qasje të ndjeshme dhe analitike ndaj temës mbi të cilën, një lexues me përvojë, që merret me letërsinë, filozofinë apo edhe teorinë e dramës në një mënyrë ose një tjetër do ta konsiderojë si një kthim serioz në këtë lëndë tek e cila e kanë obligim që të “kthehen” të gjithë ata të cilët, në një mënyrë apo tjetrën merren me letërsinë në përgjithësi.

Këtu autori na tregon se si dhe përse, në dukje, pyetje e thjeshtë e asaj për të cilën flitet në veprën letrare, shndërrohen në një lëndë jashtëzakonisht komplekse në zhanret e ndryshme letrare, të cilat, vetë studiuesi i vështron përmes ndërthurjes së sferave të ndryshme historiko – filozofike dhe shoqërore në Evropë. Ndaj, është e rëndësishme që të vihet në pah edhe ajo, se si Kullashi, në përpjekjen e tij që të na ofrojë shpjegime sa më të qarta dhe sa më të hollësishme lidhur me temën që trajton në libër, çështjes i qaset me synimin, fillimisht ta çmitizojë atë: duke hedhur poshtë, paraprakisht, por edhe me zbërthimin e subjektit që ai e ndjen si një simptomë të kohës së tij (dhe e njeh si paralajmërim në dramat e autorëve të përzgjedhur për shqyrtim). Kështu, ky autor, para së gjithash, bën përpjekje shtesë që, përmes rishikimit të traditës, ta rindërtojë një histori të shkurtër të të reflektuarit mbi subjektin si gjënë më të thjeshtë dhe më elementare të asaj për të cilën flet.

Kështu, Kullashi vazhdon edhe me një vështrim po aq të qartë dhe të shërbyeshëm të marrëdhënieve të nocioneve të autorit të shfrytëzuara nga historia e letërsisë, por edhe nga ajo e filozofisë. Kjo është ajo pika ku e kemi plotësisht të qartë se M. Kullashi, në fakt, mban një qëndrim pajtues midis traditës së ashpër dhe ekstremeve të postmodernes, duke i zbuluar lidhjet logjike dhe praktike ndërmjet përcaktimeve të cilat veprojnë si ekstreme të papajtueshme.

Studimi për të cilin po flasim, e bën, gjithashtu, edhe nënvizimin e pozicioneve të cilat, praktikisht, e shënojnë gjithë hulumtimin e Kullashit, gjë që bazohet në besimin se e gjithë ajo që përshkruhet si “diçka e re” apo edhe „moderne“, është e atillë ngase, në të njëjtën kohë mund të përshkruhet si një “mungesë e të vjetrës”, gjegjësisht mungesë “e tradicionales.“ Në një frymë të këtillë ky autor flet mbi dramën moderne, e cila, faktikisht, vetëm se e përfaqëson riorganizimin e marrëdhënieve brenda kornizës, tashmë, të njohur. Ndaj, sipas autorit, tragjikja moderne e personazheve është një tragjikë e cila e përfshinë tërë jetën e tyre. Kjo pikëpamje të cilën e trajton, hollësisht, edhe Sarrazak, nuk e implikon totalitetin si synim të dramës, por, ajo e vë në pah, karakterin problematik të interpretimeve që e reduktojnë jetën e njeriut në copëza e thërrime të cilat nuk kemi si t’i lidhim.

Kullashi, gjithashtu dëshiron ta sqarojë faktin se, si është e mundshme dhe si ndodhi që kthesa e dramës moderne në Evropë të realizohet nga dy dramaturgë të Skandinavisë, Henrik Ibseni i Norvegjisë dhe August Strindbergu i Suedisë. Apo, përse kjo kthesë nuk ndodhi në Gjermani ose në Francë, ku krijimtaria letrare, në përgjithësi (romani, poezia, teatri dhe drama) kishin një zhvillim të shumëfishtë e të begatshëm gjatë disa shekujve, zhvillim që nga Rilindja dhe fillet e modernitetit, i cili ushtroi ndikim në vende të ndryshme të Evropës?

Disa përgjigje për këto pyetje të parashtruara, sipas Kullashit, mbase, mund t’i gjejmë në studimet dhe veprat e filozofit të shquar, bashkëkohor të teatrit dhe dramës, Michel Meyer, sipas të cilit kur në Evropë shtrohej pyetja se cila është e ardhmja e teatrit dhe se a ka fare më ardhmëri teatri, përgjigjja erdhi nga një vend skandinav me veprat e Henrik Ibsenit.

“Dramaturgjia e frikës” dhe metamorfozën tek Ibseni

Me kreun e dytë të studimit, M. Kullashi flet, veçanërisht mbi përmbysjen teatrore të Henrik Ibsenit dhe lindjes së modernizmit të tij. Gjithashtu, në këtë pjesë autori flet edhe për ato që i quan debate rreth idealizmit dhe realizmit, e që janë paraprijëse të modernizmit; për ëndrrat e Ibsenit dhe shpellën e Platonit, për simbolizmin e malit tek Ibseni apo atë që quhet, “dramaturgji e frikës”, për metamorfozën e Norës së famshme në dramën “Shtëpia e kukullës”, erotizmin e vdekjen, e tjerë, e tjerë.

Duke folur mbi simbolet dhe dyshimin ekzistencial, autori i librit, faktikisht, na e vë në pah subjektin dhe pozitën autoriale në veprën dramatike, ku, në mënyrë deduktive e bënë edhe zhvillimin e temës kryesore, duke e tërhequr vëmendjen, sidomos, tek hapësirat problematike në dramë, tek simbolet, apo edhe tek dyshimet që mund të dalin në pah me rastin e trajtimit të një teksti të caktuar, e që ndërlidhen me çështjet universale të marrëdhënieve ndërmjet botës artistike dhe të asaj reale. Megjithatë, duhet ta theksojmë edhe atë se, në kreun e dytë të librit të tij, Kullashi, mu këtë ndarje e shfrytëzon për t’i vënë në dukje specifikat e dramatikes (parësisht) kundrejt ligjërimit prozaik, ku, sipas tij, tek Ibseni dhe Strindbergu bëhet artikulimi i mënyrave specifike dramaturgjike, me ç’rast, drama moderne trajton raste imanente për çdo vepër artistike.

Duke iu përmbajtur autorëve si Szondit, Hubertit, Meyerit, Kornfeldi, Dan, Batleri, Lehmanit, e në veçanti koncepteve jashtëzakonisht interesante të Mauris Gravierit, M. Kullashi, ndjeshëm i prekë disa probleme edhe nga disa fusha të ngushta të letërsisë të ndërlidhura me dikotominë e subjektit dhe të autorit, ndërsa zgjidhjen e të cilave e sheh në një kuptim më të afërt të marrëdhënies midis realitetit dhe fiksionit.

Sipas Kornfeldit, thotë Kullashi, njeriu, si viktimë e natyrës së vetë të dyfishtë, është rob i trupit të vetë dhe i aspiratave të veta tokësore, të aksidenteve të karakterit të tij, të intelektit të tij, i tëri i orientuar kah jeta praktike, përderisa “shpirti i tij, që ka dalë nga Zoti, synon kah Zoti – e obligon vazhdimisht të vuaj për këtë çekuilibrim, e bënë të vuaj kah ajo harmoni të cilën nuk mund ta pushtojë në jetën e përditshme.

Pra, këtu mund të thuhet se autori, kështu, përpiqet të mbajë, të thuash, një pozicion pajtues brenda paradokseve të shumta të krijuara nga marrëdhëniet e personazheve në dramën moderne. Ta kujtojmë, ta themi, fatin kryepersonazhes, pra Norës, tek drama “Shtëpia e Kukullës” e Ibsenit dhe marrëdhënien e saj të tensionuar, ndërmjet vetë asaj dhe të shoqit, Torvaldit. Apo edhe fati i Shauli, personazh i “huajtur” nga mitologjia biblike për dramën “Udha e Damaskut” të Strindbergut, i cili e bënë një udhëtim mistik për t’u vetënjohur dhe rinjohur me botën që e rrethon, e sidomos familjen e braktisur; apo edhe drama, “Sonata e fantazmave” të të njëjtit autor e që është vepra e parë, e rishkruar, moderniste, e Strindbergut. Këto drama, sikurse edhe në ato të Anton Çehovit (Pulëbardha, Daja Vanja, etj.), ato të Pirandellos (Gjashtë personazhe kërkojë autorin, apo Henriku i IV-të), apo edhe të Bernard Shout (Shtëpia e vejushës, Profesioni i zonjës Uoren), pse jo edhe drama “Mbreti Ubu” i Alfred Zharisë, kemi të bëjmë me hulumtimin e botës së individit për ta zbuluar atë që në fakt është dhe përpjekje e tij për gjetjen e vendit tij në botën të cilës i përket. Këto drama, padyshim, i tejkalojnë ato që mund të konsiderohen veçorive identifikuese të dramës moderne, e ku, një prej elementeve më domethënës është ai i gjykimit të shoqërisë e cila e ka për guxim, që në bazë të ligjeve të gënjeshtërta morale, të cilat as vetë nuk i respekton, të ua krijojë rrethanën e pandërgjegjshme të fajit të individëve të caktuar.

Me logjikën e tij, fuqishëm të mbështetur në vepra relevante dhe tematike të dijetarëve të përzgjedhur, autori i librit “Kthesë e dramës modern (shek. XIX-XX) – Dramaturgjia e Ibsenit dhe e Strindbergut” na e tregon se hulumtimi i marrëdhënieve dhe i ndërthurjeve të mundshme të subjektit për të cilin bëhet fjalë, në vetvete, nënkupton një angazhim thelbësor në marrëdhëniet midis realitetit të pafund dhe të fiksionit të kornizës si dhe ndërthurjen e mundshme të subjektit për të cilin flet edhe vetë autorit i një vepre, ndërmjet “Un-it” dhe „Un-it të dytë“ (Frojdi), ndërmjet individuales dhe kolektives, e kështu me radhë. Kjo ndërlidhet me interpretimet teorike të Kornfeldit, sipas të cilit, siç e thekson Kullashi, fati i njeriut si viktimë, e natyrës së vetë të dyfishtë, është rob i trupit të tij si dhe i aspiratave të veta tokësore, të aksidenteve të karakterit të tij, të intelektit të tij, me ç’rast, i tëri, mëton të orientohet nga jeta praktike, përderisa “shpirti i tij, që ka dalë nga zoti, synon kah zoti – e obligon vazhdimisht të vuaj për këtë çekuilibrim, e bënë të vuaj kah ajo harmoni të cilën nuk mund ta pushtojë në jetën e përditshme.”

Duke bërë përpjekje që paradokset e përmendura t’i përfshijë në mënyrë të arsyeshme dhe të kujdesshme në temën e subjektit folës dhe autorit në letërsinë dramatike, sipas Kullashi, në rastin e dikotomive në dramat e Henrik Ibsenit dhe ato të August Strindbergut, gjejmë “hapësira prodhuese” si zona mbivendosjeje, gjegjësisht zona “pajtimi”, siç e thotë edhe Gravieri kur flet mbi të vërtetën dhe të vërtetën estetike si dhe për kornizat e veprës artistike.

Është mëse e qartë se këtë studim të ngjeshur Kullashi synon t’i gjejë lidhjet komplekse dhe të pathyeshme midis autorit të veprës, pozicionit të autorit në vepër dhe subjektit folës përmes depërtimit të realitetit në art apo edhe të artit në realitet, ku ndikimi, rrëshqitja apo edhe derdhja e një sfere në një tjetër sferë ndodh, pothuajse, si në një proces kimik ndërsa kuadri artistik ndërtohet, krejtësisht, si një tërësi e re. Është ky një proces autorial i cili, në dramaturgjinë moderne e dëshmon se: shkrimtari, në rastin më konkret, dramaturgu, faktikisht, nuk mund të identifikohet me subjektin folës ose të mbetet në pozicionin e autorit si qytetar, por domosdoshmërisht e mban një pozicion të jashtëm për shkak të mundësisë së objektivizimit të procesit të inkuadrimit, të rikontekstualizimit të një pjesë e shkëputur nga realiteti në vepër e që është, diçka e bollshme, sidomos, në dramat e Ibsenit, ato të Strindbergut, të Çehovit, të Shout, të Pirandellos, apo edhe të modernistëve të tjerë.

Të kuptuarit e dramës si një formë sociale apo si një formë e komunikimit si një fakt dhe fat kolektiv

Kreu i tretë i librit të Kullashit flet për teatrin ekspresionist dhe teatrin intim të Strindbergut, për Strindbergun dhe natyralizmin në veprën e tij, për gruan “vampir”, për karakterin dhe shpirtin, për teatrin e ëndrrës si teatër të ri, për marrëdhëniet e realizmit dhe modernes, jetën e mumifikuar, për aftësinë dhe përplasjet brenda çiftit, ëndrra ndërmjet simbolizmit dhe natyralizmit etj.

Pra, kjo tregon se këtu autori i librit: “Kthesë e dramës modern (shek. XIX-XX) – Dramaturgjia e Ibsenit dhe e Strindbergut”, e vë në pah mendimin e tij të qartë sipas të cilit: të mendosh për dramën do të thotë, domosdoshmërisht, të mendosh për personazhet dhe veprimin si parim të saj konstruktiv; ndonëse ekziston edhe një ndërvarësi ndërmjet këtyre elementeve, me ç’rast, autori ka arsye të mendojë veçmas për ato që e ndërmjetësojnë pozicionin e tij dhe të folësit në dramën moderne.

Analiza e çdo rasti individual të ndërmjetësimi shpie në një pikë përfundimtare të përbashkët në të cilën, drama moderne, kuptohet, domosdoshmërisht, si një formë sociale, si një formë komunikimi, por edhe si një fakt dhe fat kolektiv. Për Kullashin, por edhe sipas autorëve që i përdorë në studim ai, mund të konstatojmë se, teksti dramatik, në të njëjtën kohë, është gjithmonë kontekstual, i lidhur me epokën dhe varet nga përvoja lexuese e individit. Ndërsa vetë Kullashi, duke përzgjedhur dramaturgë të shquar si Ibseni dhe Strindbergu, u përpoq ta provojë faktin e njohur se drama moderne është ajo që i relativizoi mjediset e teatrit dhe të mendimit tradicional mbi këtë lloj arti.

Duke përjetësuar të njëjtat çështje përmes prizmave të ndryshëm, filozofi dhe profesori Muhamedin Kullashi, këtu i piketon dy momente, të rëndësishme dhe, mund të thuhet, edhe vendimtare e që ndërlidhen me fillet e dramës moderne. Këto janë: shfaqja e regjisorit si një ndërmjetës tjetër i mundshëm në dramë, i cili do të ndryshoi shumë pozicionin e autorit dhe fillimin e shpërbërjes së ngadaltë të narracionit dhe deskripsionit në vepër gjë për të cilin, dikur, në fillet e shekullit, shkroi edhe Luigji Pirandelo. Ndërsa, duke konkluduar në frymën e asaj që e thotë Hans Ties Lemani se: “Maskat ndryshojnë vazhdimisht. E kush do të vendosë çfarë maske dhe çfarë pozicioni do të analizojë dhe renditë në një vepër.” Këtë, me mjaft sukses e sqaron autori studimin e të cilit e kemi përpara, përmes shembujve shumë simptomatikë të dramave të dy autorëve kult, skandinav, të dramës moderne dhe prijatarëve të saj historik.

Libri “Kthesë e dramës modern (shek. XIX-XX) – Dramaturgjia e Ibsenit dhe e Strindbergut” është një studim jashtëzakonisht i detajuar i dramave të këtyre dy autorëve, që e shpërfaq, jo vetëm, dinamikën e ndryshimeve në subjektin dramatik, por edhe besimin e patundur të vetë autorit se, në të menduarit shkencor. Ndaj, këtu, është e domosdoshme që, gjatë analizës sonë, të largohemi nga zbërthimi i teorive të ndryshme – dhe thjesht të ktheheni me kujdes tek leximi i vëmendshëm i veprës së profesorit të njohur. Si dhe ta kuptojmë se nuk është e nevojshme të psikologjizohet, abstragohet apo edhe supozohet për një tekst dramatik, por vetëm se në të duhet të lexohet, respektivisht të thuhet ajo që duhet thënë.

Këtu, Kullashi na paralajmëron se, të flasësh për Ibsenin do të thotë të flasësh për lojëra individuale dhe sociale të maskuara, apo, të flasësh për Strindbergun, do të thotë të kujtosh veten për botën e tij të rrëmujshme dhe ta vëresh shpërbërjen e një imazhi të tillë jetësor. Me një fjalë, studiues Kullashi, na e shpjegon, si me këmbëngulje, nevojën për t’u kthyer në periudhën në të cilën nisën të formoheshin maskat e dramës moderne e që është periudha në të cilën lindi drama si formë autonome dhe të cilën ky autor, jo rastësisht, e kujton intensivisht në fillim dhe në fund të librit të tij i cili është një kontribut i jashtëzakonshëm në shkencën e filologjisë, të filozofisë e sidomos të dramaturgjisë, për çfarë është i preferueshëm që të jetë pjesë e kurrikulave universitare. /Telegrafi/