Shkjenia dhe Shqypnija në epopenë shqiptare të Fishtës

Nga: Armin Hetzer
Përktheu: Agron Tufa

Në një pamje të reduktuar, kulturën mund ta përkufizosh si shumë dijesh dhe vlerash. Në një shoqëri të zhvilluar, këto përmbajtje përcillen në familje dhe në shkollë, në shoqëritë patriarkale, tradita gojore folklorike luan një rol të veçantë. Në disa vende të Evropës juglindore, në radhë të parë ndër sllavët e jugut, folklori letrar rezulton si dukuri jashtëzakonisht e gjallë. Ende në shekullin e XX-të bardët përhapnin këngët e tyre epike, dhe, nga një pikëpamje pragmatike, ligjërimi poetik ka qenë mjet efektiv i shprehësisë.

Në lidhje me përmbajtjen mund të veçosh dy sfera tematike: (a) subjektet legjendare, (b) ngjarjet historike. Kufirin ndërmjet tyre nuk është krejtësisht i qartë, sepse publiku nuk e dallonte njërën sferë prej tjetrës ashtu, sikundërse e bën këtë vëzhguesi i ditur dhe kritik. Subjektet legjendare mund të përmbajnë bërthamë historike, dhe këngët historike mund të jenë të drejtuara për kah tiparet legjendare. Flasim për subjekte historike, nëse personazhet e epopesë historike janë të konfirmuar. Në gjuhën gjermane përdorim nocionin Heldensagen (gojëdhëna për heronjtë), kurse në letërsinë e huaj, ndër to atë shqiptare, ndeshim nocionin “legjenda” dhe “legjendar”, ani pse fjala është për veprat në vargje.

Duke pasur parasysh se folklori letrar gjer në kohët më të reja ka qenë dukuri e gjallë e krijimtarisë, atëherë dhe letërsia artistike e popujve të Evropës juglindore shfrytëzonte subjektet dhe format e epopeve heroike. Përkundër ndarjes në skena, “Kurora e maleve” (1847) e Petër Njegoshit konsiderohet epope apo “poemë liriko-epike”. Xhuzepe Skiro i vjetri (Zef Skiroi), njëri nga arbëreshët italo-jugorë, rreth vitit 1922 krijoi epopenë “Kthimi” – Il ritorno, e cila, megjithatë, u botua vetëmse në vitin 1965. Gjithashtu, greku kretas Nikos Kazanxaqi krijoi “Odisenë” e tij. Në vigjilje të viteve 1920, Gjergj Fishta krijoi epopenë nacionale shqiptare, “Lahuta e Malcis”, e cila përfundimisht sosi në vitin 1937.

Njegoshi dhe Fishta kanë ndikuar jashtëzakonisht në vetëdijen nacionale të serbëve dhe shqiptarëve, por “Odisea” e Kazanxaqit del jashtë kornizave të temës që na intereson. Në këtë poemë nuk janë pasqyruar konfliktet vendore prej historisë së atdheut të poetit, porse temat gjithënjerëzore në formën e palinodisë (ose parodisë) së Homerit. Personazhi Odise, prej të cilit Penelopa dhe Telemaku shmangen të frikur, si prej përdhunuesit, nuk janë të volitshëm për modelet e vetëdijes nacionale. Ndërkaq që pikërisht në këtë gjë qëndron funksioni i epopeve të tjera: ato paraqiten si pika kristalizimi të nacionalizmit bashkëkohor dhe prandaj u duhet servirur masave të gjera të popullsisë mundësia e identifikimit.

Punimi i mëposhtëm është një kontribut në imazhologji dhe në studimet për të ashtuquajturin “alternitet” (angl. Otherness). Më parë ka qenë folur në shkencë për idealet kolektive apo stereotipat. Në çdocilën rrethanë fjala është për standartizimin e arsyetimit, ndjeshmërisë dhe veprueshmërisë, rezultatet e së cilës i kemi quajtur më lart vlera të përbashkëta. Personazhet letrare përfaqësojnë sjellje model, dhe formulat e tyre ligjërimore shprehin kufijëzimin e të “tyres dhe së huajës”. Më poshtë do të hulumtojmë kuptimin e fjalëve shkjeni-a, me të cilat shqiptarët e veriut përcaktojnë fqinjët e tyre sllavë si një kolektiv të huaj.

Vetëflijimi për shkak të vetëdijes së detyrës

“Lahuta e Malcis” përmban 30 këngë, të ndarë në tri pjesë joproporcionale: (1) mbrojtjen e kështjellës së Vraninës në bregun perëndimor të liqenit të Shkodrës (1858-1862, këngët I -V), (2) mbrojtjen e qyteteve Plavë dhe Guci (1878-1880, këngët VI-XXV) dhe (3) periudhën e xhonturqve (1908-1913, këngët XXVI-XXX, që përmbajnë fushat e Shevqet Turgut Pashës kundër fiseve të shqiptarëve të veriut dhe luftën e parë Ballkanike). Kësisoj, epopeja e Fishtës përshkruan konfliktet ushtarake më të rëndësishme, të cilat, në fund të fundit, mundësuan shkëputjen e Shqipërisë nga Perandoria Osmane. Prandaj, gjer në Luftën e Dytë Botërore, “Lahuta e Malcis” quhej epopeja nacionale e shqiptarëve, që glorifikonte çlirimin prej sundimit shumëshekullor turk. Ndërkaq, gjatë kohës së komunizmit kjo vepër artistike ka qenë e ndaluar si brenda vetë Shqipërisë, ashtu edhe në Jugosllavi. Kjo shpuri në atë që pothuaj nuk ka literaturë bashkëkohore mbi “Lahutën e Malcis”; gjer më sot, punimet e Maks Lambercit konsiderohen si fondamentale.

Në folkloristikën shqiptare dallohen Epika legjendare dhe Epika historike. Në të dyja rastet kemi të bëjmë me këngë të shkurtra, të cilat mund të jenë pjesë e ciklit të njohur, por që kurrënjëherë nuk u bashkuan në një epope të madhe të vërtetë. Krijimi i një epopeje të tillë është meritë vetëm e Gjergj Fishtës, i cili shfrytëzoi elementët e të dyja zhanreve folklorike, të epikës legjendare dhe historike. Legjendarja shprehet, ndërkaq, me Frymët (Zanat dhe Orët e besëtytnive popullore shqiptare) që bashkëshoqërojnë luftën e heronjve (IV. 208-275). Elementi historik ka të bëjë me faktin që ngjarjet dhe personazhet, qoftë dhe pjesërisht, janë të dëshmuara historikisht.

Nëse përqendrohemi në fashikullin e parë të Lahutës së Malcis që përmban luftën dhe vdekjen e Oso Kukës (kënga I-V), atëherë, në vështrim të parë paraqitet Shqipëria viktimë e grabitqarisë malazeze. Kështjella e Vraninës ka qenë forpost i Perandorisë Osmane kundër fiseve malazeze që depërtonin në rrafshultë. Në një situatë pa shtegdalje, Oso Kuka u hodh në erë bashkë me kullën e barotit; përveç kësaj vdiq edhe një pjesë e madhe e mësymësve malazezë. Një heroizëm i këtillë ndeshet jo pak në folklorin ballkanas. Të paktën njëra nga këngët heroike për Oso Kukën është dëshmuar që në shekullin e XIX-të. Pikë zanafillore e Fishtës rezulton skena idilike, ku “turq e sllavë” bashkekzistojnë në paqe (urtë ma ndejun Turk e Shkjá. I, 364). Së këndejmi, grabitqaria malazeze relativizohet. Knjaz Nikolla, i ngucur prej carit rus, është shkaku i veprimeve luftarake se, sipas fjalëve të poetit, ai sheh me sy të keq gjendjen paqësore mbi liqen, dhe thërret serdarin Vullo për mësymje. Nga ana tjetër, dhe vetë shqiptarët nuk janë të prirur për luftë. Pas mësymjes së malazezve pashai turk Avdi që udhëhiqte trevën e Shkodrës, ankohet që shqiptarët nuk qëndrojnë burrnisht. Puna është se, nuk ndjejnë ndonjë shkulm të brendshëm të luftojnë për hesap të një pashai të huaj, por Oso Kuka nuk mundet të mos e marrë mbi vete detyrën e mbrojtjes së kufijve, kur pashai pëshpërit që shqiptarët janë frikacakë. Mandej një tradhtar i njohur, sllavi Zeliq Gjoka (V. 182) u heq udhë malazezëve në Vraninë, por vritet i pari në luftë.

Ky, thënë shkurt, është një veprim, ndërsa poeti e zbukuron atë me përshkrimin e virtyteve dhe cilësive luftarake të heronjve. Pjesërisht epitetet e sllavëve dhe shqiptarëve janë po ato: ‘trim i çartun’ – si serdari Vullo (I. 280), ashtu dhe Oso Kuka (II, 155). Për Jovanin poeti thotë se është “sokol mali me tre zemra” (III, 236). Megjithatë, ka edhe dallime. Për shembull Vullo grabit luftëtarin e rënë (III. 52), çka i vë njollë reputacionit të tij. Lexojmë mendimin e përgjithshëm se sllavët nuk janë të denjë për t’u zënë besë dhe s’janë njerëz ku mund të mbështetesh (e thonë Shkjau se besë nuk ká. V. 169).

Mund të thuash në përgjithësi se sllavët që marrin pjesë aktive në betejë, nuk janë marrë nëpër gojë prej poetit. Megjithatë është krejt normale që ai, në radhë të parë, u kushton vëmendje bashkatdhetarëve të vet dhe aplikon të gjitha krahasimet e reja për të nënvizuar burrërinë e tyre dhe glorifikimin e cilësive të tyre: heronjtë krahasohen me gjarpërinjtë (drangue), poshtë krahëve ata kanë tri flatra të arta (apo pendë, IV. 26). Oso Kuka shkëndrit si vetëtima (II. 111; 142) ose buluret si luan (si ulani, III. 195). Kaçel Doda dhe Kerni Gila – janë si dy re të zeza (II. 138; III. 223). Për sfondin politik lexojmë se shqiptarët jetojnë 500 vjet nën zgjedhën turke (I. 4), por ende nuk janë nënshtruar (si ‘i dem, vu n’lavër spari. I. 12). Për besimin fetar poeti-murg thotë se shqiptarët kristianë dhe myslimanë jetojnë në paqe e harmoni (III. 340) dhe se kurrë ata s’kanë për ta pranuar zgjedhën e gospodarit malazes (IV. 66). Rreziku që u kanoset shqiptarëve është krijimi i një territori të pandarë sllav nga Deti i Bardhë gjer në detin Mesdhe nën udhëheqjen “Moska” (IV. 85-91):

(. . . ) mbasi Shkjetë e Ballkanit (. . . )
të kenë lidhë besë ndërmjet vetit,
ka m’iu dhanë Shkjenisë e mbara,
ka m’iu shtrue ura përpara
det e m’det m’u kapë Moskovi (IV. 85-91)

“Sllavjanin” në vend të Gjaur

Të vetmet përkufijëzime konkrete të armiqve që u kundërvihen shqiptarëve, janë malazezët, ndërsa poeti shpesh i quan ata me etnonimin malazestë. Nga ana tjetër shqiptarët – gjithashtu nën etnonimin e letërsisë së tyre quhen shqiptarë:

Malazestë të gjithë e dijnë
Se n’Shqipni ka djelm si Zana (IV. 122)

Se për t’gjallë rodi i Shqiptarit
S’i bjen n’dorë kurrë Gospodarit (IV. 34-35, 66-67)

Megjithatë ndeshen edhe emërtime të tjera që lypin shpjegime. Në citatin e sipërpërmendur shohim ‘sllavjanët’ (në numrin njëjës: shkja-u), Shkjeni-a si fjalë përmbledhëse, Moskovi ‘Moska’, Shkina ‘sllavjanka’ (në shumicën e rasteve: zogu i shkinës ‘biri i sllavjankës’ I. 290). Në fund të fundit ndeshet edhe një varg, në të cilin shqiptarët quhen “turq”: urtë me ndejun Turk e Shkja. I. 364. Ndërsa kjo fjali i përket ligjëratës së drejtë të knjaz Nikollës, mund t’ia atribuojmë gjuhës së folur bisedimore serbokroate (të cilën Fishta e zotëronte).

Emërtimet Moskov-i dhe Shkja-u/Shkina janë marrë prej poezisë popullore shqiptare, për shembull, në vargun Moskovi kërkon xhaminë/ në Stamboll Agjosofinë – (Epika Historike, Vol. 2.,nr. 426). Fjala Shkja-u, Shkina gjenden shpesh në përmbledhjen Epika legjendare, v. 1 (1966); këtu do të desha të ndërmend që në gjuhën rumune shkjau asheau, shumës, shkej schei – janë forma të ligjërimin bisedimor, me të cilat shënjoheshin në radhë të parë bullgarët, por edhe ortodoksët në përgjithësi. Në shqip: Fjala Shkjenia ndeshet aty vetëm një herë: Tanë shkjeninë sot e koriti (Nr 24. Vargu 276). Duket se Shqenim-i me affiksin – nim rezulton variant dialektor. Çfarë domethënie pra ka kjo fjalë dhe ç’prej kuri aplikohet?

Në shek. XX Shqipni-a/ Shqipëri-a rezulton emërtimi zyrtar i vendit Albania, pra emërtim gjeografik. Në këngët heroike edhe tek Fishta kontrastojnë Shqipnia dhe Shqenia, dhe mund të hamendësojmë që ky nuk është rezultat i rastësishëm i fjalëformimit paralel me sufiksin – ni. Duhet supozuar që të dyja fjalët kanë në zanafillë kuptim të dyfishtë: (a) përmbledhës që shënjojnë një popull të caktuar (apo nacionalitet), (b) emërtimin e territorit të një populli të dhënë. Një formim analogjik ekziston dhe në gjuhët e tjera, për shembull, në gjuhën polake, në të cilën Niemcu do të thotë (a) ‘gjermanët’ (b) ‘Gjermania’. Në mënyrë të ngjashme edhe Arnavutluk nuk do të thotë vetëmse territor gjeografik, por mund të shënjojë dhe karakterin shqiptar, d. m. th. cilësi abstrakte në kuptimin e veçorisë nacionale. Presupozohet që përmendja më e hershme e fjalës shqipe Shqeni-a ndeshet në fjalorin e Francisk Bardit (Frang Bardhit) në 1635 në faqen 144: sclauonia – Schienia. Sikundër Sclavonia, Schiavonia nuk është fjalë përmbledhëse, në rastin e dhënë kemi të bëjmë me emërtim gjeografik, anipse jo në kuptimin bashkëkohor. Sepse në kohën e republikës venedikase duhet të mendojmë për bregdetin dalmat, jo si për Sllavoninë bashkëkohore ndërmjet Savës dhe Dravës. Pa kontekst është vështirë të thuash, çfarë kishte pikërisht ka pasur parasysh Frang Bardhi në 1635, por, ashiqare, në radhë të parë jo atë për çka ka shkruar Fishta. Së këndejmi, duhet të përcaktojmë domethënien e fjalës Shqeni-a në kontekstin e epopesë sonë dhe burimet e saj, epikës popullore.

Te Fishta Shqipnia së pari nuk ka më domethënie gjeografike dhe, së dyti, Shqenia në vendin e sipërpërmendur (IV. 85-90) nuk ka lidhje me ndofarë toke. Sepse nuk ka të tillë vend i cili të mund të shtrihej nga Moska gjer në detin Adriatik. Shqenia në kuptimin jospecifik mund të kishte qenë “toka e sllavjanëve”, një shtet tërësor i papërcaktuar. Fill pas Maks Lambercit në rastin e dhënë është më e mira ta përkthejmë këtë fjalë me shprehjen “të gjithë popujt sllavë”. Po përse pra fjala bie vetëm për popujt sllavë, ndërkaq që malazezët kanë një profil mjaft të qartë, që të mund të jenë të kategorizuar kësodore?

Mund të hamendësohet se shpjegimi qëndron në faktin se Fishta përdor këtu fjalëpërdorimin e epikës heroike, më saktë imiton ciklin e Mujit dhe Halilit. Kjo dëshmohet bindshëm, nëse marrim parasysh jo vetëm episodin për Oso Kukën, por edhe këngë të tjera, në të cilat krijesat mitike marrin pjesë në veprim (këngët XVI, XXIV). Ata e mbajnë lidhjen me këngët legjendare më të qartë, sesa baladat historike. Fishta krijoi sintezën e dy zhanreve; veçse subjekti në epopenë e tij është historik; formësimi poetik imiton dukshëm epikën legjendare. Tani të hyjmë në një sferë të diskutueshme, përderisa Maks Lamberci – dhe mbas tij folkloristika zyrtare shqiptare – këmbëngulin për lashtësinë e ciklit të Mujit dhe Halilit. Sikundërse supozohet, konflikti rreth Mujit dhe Halilit pasqyron luftën në lidhje me migrimin (dyndjen) e ngulimin në gadishullin ballkanik në shek. VI të erës sonë. Atëherë, pra, ardhacakët sllavë lufton vazhdimisht me “ilirjanët” autoktonë.

Mirëpo, në shkencë tashmë ka kohë që është evidentuar ngjashmëria e ciklit shqiptar me ciklin e sllavëve të jugut për Mujin dhe Halilin. I fundit është regjistruar në shekullin XIX në Bosnje. Stavro Skëndi, shqiptar, i cili vonë ka qenë profesor në ShBA, vërteton imtësisht që cikli shqiptar varet prej atij boshnjak dhe që ai nuk mund të jetë më i vjetër se 300-400 vjeç. Për këngët heroike shqiptare, Skëndi shkruan: “Rrjedhimisht, rapsodët nuk mund të konsiderohen më të vjetër se shekulli XVIII”. Arshi Pipa, një tjetër shqiptar, që jep leksione në ShBA, ka shkruar madje që “cikli shqiptar e ka zanafillën në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit të kaluar”. Zgjidhja e kësaj çështjeje do të kishte qenë për ne pa interes, nëse në ciklin boshnjak të kontrastonin Turak dhe Sllovenin. Porse në ciklin boshnjak nuk ka vargje me etnonimin “sllavjanin”; përmenden veçse emërtime sociale si vllah, raja etj. , të cilat i kundërvihen “turku-t” .

Fjala vllah shpesh përkthehet në kuptimin e arumunit, d. m. th, të fiseve të romanizuara paleoballkanike. Në rastin e dhënë, kushërinjtë rumunë të përtejdanubit nuk dalin si personazhe të këngëve epike. Vëlla në ciklin boshnjak shënjohen serbët që janë ngulmuar në territorin e republikës venedikase (më vonë dhe Austro-Hungarisë). Fjala raja rezulton emërtim zyrtar i nënshtetasve myslimanë të sulltanit. Kjo do të thotë që në përgjithësi nuk ka emërtime nacionale në këngët boshnjake, pse të gjithë personazhet – janë sllavët e besimeve fetare të ndryshme. Më shpesh nga të gjitha ndeshet kontrasti, turak apo turçin, respektivisht kaur (turrak – gjaur), d.m.th. ai që i beson të pafeut. Veçantia e ciklit shqiptar qëndron në faktin që përsëpari paraqitet kontrasti jo mbi bazën religjioze, por sipas përkatësisë nacionale. Ajo çka ka qenë gjaur në ciklin boshnjak, në këngët shqiptare u zëvendësua funksionalisht me personazhin sllavian – shkja-u. Skëndi (1954, fq 128) rezymon hulumtimet e tij me fjalët e mëposhtme

The Bosnian fights against the kauri and vlasi (Vlachs), both being Christian subjects of the German Emperor or of the Doge of Venice. The Christian citizens within the boundaries of the Ottoman Empire are called in their songs raja (Rayah). The Albanians wage wars on the Shkje and the kaurr (infidel). The terms vllah (Vlach) and raja are uesd in their songs, bur they are rare, particulary the former.

Këngët heroike shqiptare kanë qenë regjistruar, si rregull, në fiset katolike të malësisë; prandaj termi gjaur/kaur “i pafe” nuk vlen për shënjimin e armikut. Por, ekzistojnë këngë në të cilat aplikohet fjala kaur, afër me fjalën shkje apo shkjenin. P. sh. , në këngën e sipërpërmendur “Halili i qet bejleg Mujit” nga rajoni Shkrel, gjen vargjet: Me i dhanë Mujit laikun e dekës/e me hjek havalen e kaurrit “që ta ndëshkojë Mujin me vdekje, që ai të rënkojë nga hidhërimi nga ana e kaurrit”. Në po atë tekst ndeshim dhe fjalët vlladika dhe popi në anën sllave. Ndoshta janë zbukuruar këtu sfondet e njohura nga epika mitike me realitetin empirik, konflikti luftarak me serbët ortodoksë (kënga është regjistruar në Kosovë). Në këtë rast, do të kishim punë me eklektikën e mitikes dhe elementit historik, si edhe në “Lahutën e Malcis” së Fishtës.

Nuk ka armiqësi të trashëguar

Etnonimet te Fishta shkja/ shkina dhe malazez, më pak apo më shumë, janë sinonime, megjithëse konotacioni i fjalës shkja është mitik, ndërkaq që termi malazez është i pamallkuar dhe neutral. Shkjeni si fjalë përmbledhëse ndeshet mjaft rrallë, dhe atëherë me kuptimin që del prej kufijve të fqinjësisë gjeografike. Kështu shënjohen sllavët në përgjithësi dhe me ta shqiptarët veriorë zor të kenë pasur kontakte të drejtpërdrejta. Më fashikullin për Oso Kukën, emëruesi i përbashkët shkjeni nuk luan rol përveçse si njësi politike e largët që u kanoset. Shqiptarët përcaktohen si jo sllavë në bazë të kolektivit etnik, pa nuanca religjioze. Fjala turk do të thotë si rregull mysliman, siç del nga vargjet e mëposhtme (III. 338-341)

por kur Shkjau t’na ngasë n’vend t’Parëve
për ketë besë, fara e Shqiptarëve
turk e i k’shtenë – merr vesht or djalë –
kanë me u gjetun krejt me ‘i fjalë

Fishta nënvizon që knjazin malazes e cyt cari në Moskën e largët dhe poeti nuk propagandon urrejtje. Tragjedia historike qëndron në atë që për shqiptarët mbrojtja e atdheut në të njëjtën kohë do të thotë mbrojtje e kështjellave kufitare të perandorisë osmane. Vetëm se ndërhyrja e Fuqive të Mëdha në fatin e popujve të vegjël i bën shqiptarët armiq me fqinjët e tyre sllavë. Nga pikëpamja e kulturologjisë, fjala shkjeni përmban nocion privat të për-kufizuara prej “të huajit”, në kuptimin e “alteritetit” (angl. otherness). Por, ky nocion rezulton i papërcaktuar. Poeti nuk u kundërvë vlerave pozitive të kolektivit personal, që dallohen me tipare të prera apo me simptoma të kolektivit të huaj. Kontrasti është i dobët, sikundërse në përgjithësi malazezët dhe malësorët në shumë gjëra janë afër njëri-tjetrit.

(Ky studim u mbajt në rusisht në Akademinë e Shkencave Ruse gjatë konferencës së studimeve ballkanistike më 3 mars 1999, organizuar nga Instituti i Sllavistikës dhe Ballkanistikës)

Literatura
(Blanchus, Francisus) Bardhi, Frang: Fjalor latinisht –shqip 1635. Reprinting hrsg. von E. Sedaj. Prishtina: Rilinja, 1983, S. 226 (Biblioteka Lingusitikë)
Fishta, GjergjLahuta e Malcis. Romë. Qendra e katolikëve shqiptarë jashta atdheut, 1991, XXXXI, 520 (3) S. – dt. Übers. Die Laute des Hochlandes, Übersetzt, eingeleitet und mit Ammerkungen versehen von Max Lambertz. München: Oldenbourg 1958, 312 S. (Südosteuropäische, Arbeiten, 51)
Fjalor Enciklopedik Shqiptar. Tiranë, 1985, S. 569 (s. v. Kuka, Oso).
Hansen, Klaus P. (1995): Kultur und Kulturwissenschaft. Ein Einführung. Tübingen und Basel:Francke 221 S. (UTB 1846)
Istorija Jugoslavii. Red. Ju. V. Bromlej & al. Moskau: AN SSSR, Bd. I.,1963, S. 605-607.
Istorija Juvoslavije. Hrsg. Ivan Bozic & al. Beograd: Prosveta, 21973, S. 259.
Istorija literatur zapadnych i juzinych slavjan, Bd. II (Red. S. V. Nikol’skij. Moskau: Indrik 1997. ISBN 5-85759-058-2.
Kadare, Ismail: Dosja H. Roman. Tiranë: Naim Frashëri, 1990, 230 S.
Kazantzakes, Nikos: Odyssee. Ein modernes Epos von Nikos kazantzakis. Übertragen in deutsche Verse von Gustav A. Conradi. München: Desch 1973 xviii, 770 S. – Griech. Original: Odysseia. Athen.: Ekdoseis El. Kazantzake, 1974, 898 S.
Lambertz Maximilian (1949): Gjergj Fishta und das albanische Heldenepos Laute des Hochlands. Eine Einführung in die albanische Sagenwelt. Leipzig : Harrasowitz, 76 S.
Murko Matija (1951): Tragom srpsko-hrvatske narodne epike. I. Knjiga. Zagreb, S. 272 (Djela JAZU, 41).
Narodne pjesme Muslimana u Bosni i hercegovini. Iz rukopisne ostavstine Koste Hormanna. Redakcija, uvod i komentar Denana Buturovic. Sarajevo: Zemaljski muzej BiH, 1966, 230 S.
Njegos, Petar Petrovic: Gorski vijenac. Luca mikrokozma. Beograd 1984 (Celokupna dela Petra II petrovica Njegosa, 3).
Pipa, Arshi (1984): “Serbocroatian and Albanian Frontier Epic Cycles”, in: Studies on Kosova. Ed. By A. Pipa & S. Repishti. New York: Columbia University, S. 85-102 (East European Monographs, No. CLV)
Schirò Giuseppe, sen. : Këthimi – Il ritorno. Poema postumo con introduzione e a cura di Giuseppe Schirò Junior. Firenze: Olschki 1965, 24, 260, S. (Studi Albanesi. Studi e Testi, II).
Skendi Stavro (1954): Albanian and South Slavic Oral Epic Poetry. Philadelphia, S. 29 (Memoirs of the Mmerican Folklore Society, Vol. 44), Kraus-Reprint 1969.
Slovar literaturovedceskich terminov. Hrsg. L. I. Timofeev & S. V. Turaev. Moskau: Prosvescenie 1974, S. 472 ff. (s. v. epopeja, epos)