Në kthinat e kujtesës së Arta Markut

Amantia Kapo

Verën e kaluar, kisha marrë librin “Kthinat e kujtesës” të Arta Marut, si bashkëshoqërues të një rrugëtimi të gjatë veror nëpër Peloponez duke menduar ta lexoja në intervalin e dy kapitujve të një tjetër libri “Kapedan Mihali” të shkrimtarit të mirënjohur Nikos Kazantzaki. Por, sapo fillova të lexoja faqet e para, u gjenda e mbërthyer në rreshtat ku shpaloseshin kujtime të njerëzve për të cilët kisha dëgjuar të flitej, për disa të tjerë që i njihja apo të tjerë akoma që kanë qenë e janë të pranishëm në jetën tonë nëpërmjet mediave.

Të them që libri më pëlqeu, është pak, sepse, falë shkrimit karakteristik të Arta Markut, u shndërrova në një spektator të projektuar në kujtimet e personazheve, duke ndier nga afër erën e hekurit të nxehtë mbi këmishën që digjej, apo duke shoqëruar piktorin Kodheli në hapat e tij të parë të dashurisë me romanen e bukur Teresa, apo në shtëpinë e doktorit që shpëtoi nga zhdukja shumë hebrenj dhe, në fund, në dhomën e spitalit ku këngëtarja Anida Take i shkruante letra dashurie bashkëshortit të saj.

Sot, do të doja që dhe ju të lexonit sërish Artën nëpërmjet kësaj interviste që më dhuroi me entuziazmin dhe profesionalizmin që e karakterizon: Gjashtë personazhe të njohura të botës kulturore shqiptare, një mozaik i vërtetë jetësh, që gjurmojnë historinë moderne shqiptare që nga vitet ’30 e më tej. Pra është një udhëtim në kohë por gjithashtu dhe një “thirrje e qetë” për të mos harruar. Përse pikërisht nëpërmjet këtyre personazheve?

Çfarë ju shtyu të zgjoni këto kujtime të fjetura? Në fillim dua t’ju them se si u shkrua libri, parimet që më udhëhoqën në rrëfimin tim: Kur diku pata lexuar se “Letërsia është një udhëtim për ata që nuk e marrin dot trenin” m’u duk fantastike. Pikërisht për vërtetësinë e thënies. Sidomos, teksa treni nuk merret dot, në asnjë mënyrë, për një udhëtim në të shkuarën, s’na mbeten veç kujtimet, tonat dhe të të tjerëve, të paraardhësve të llojllojshëm që i mësojmë në mënyra të llojllojshme edhe nëpërmjet letërsisë.

“Kthinat e kujtesës” është treni im. Udhëtimi në kujtesë është tepër interesant, në kujtesën me K të madhe them. Sigurisht më shumë se sa të vërtetën, depërtimi nëpër kujtime na zbulon përjetimet e atyre që i mbartin kujtimet. Sepse në fakt gjithsecili nga ne, për të njëjtën ngjarje ka përjetime të ndryshme nga tjetri. Kështu edhe personazhet e mia: tek rrëfejnë të shkuarën e tyre, në fakt rrëfejnë filtrimin e asaj që u ka ndodhur. Pastaj nga një filtër kalojmë te tjetri. U vjen radha filtrave të mi. Kujtesa e personazheve, e mbërritur tek unë nëpërmjet filtrave të tyre vetjakë, hyn tashmë në filtrat e mi.

Me pak fjalë: Ato personazhe janë zgjedhur pikërisht si pasojë e përjetimit tim të historive të tyre. Rrëfimet e tyre, pikërisht të atyre 6 personazheve që janë pjesë e librit, u bllokuan në rrjetën e filtrave të mi. Nuk ishin aq të imta, aq të papërfillshme sa për të rënë nga thurima e rrjetës sime. Me sa duket nuk isha peshkatare e zakonshme, isha peshkatare perlash. Ja pse pikërisht ata të gjashtë: ishin perlat e bllokuara në rrjetën time, ose më saktë kështu i perceptova unë. Kujtimet e fjetura, thoni ju.

Ndoshta kujtimet flenë, ndoshta duket sikur flenë. Por e sigurt është që nuk vdesin. Dhe jo më kot nuk vdesin. Pikërisht për t’u përçuar. Dua të citoj Martin Camajn që thotë diku: “Ka rrethana në jetën e njeriut që ky don me i harrue. Porsa qet kryet një këso ngjarjesh në kujtesën e tij, ai e ndrydh, për shpirt kishte me e nxjerrë me gjithë rranjë prej fundit të zemrës, por s’ban! Papritmas kujtimet e pakënaqshme mbijnë dikund ku as ndërmend nuk të shkon…”.

Pra harresa nuk ekziston. Kujtimet nuk zhduken. Ne s’na mbetet, veç t’i shkruajmë.Kur e takova Edi Luarasin, një nga personazhet e librit tim, historinë e së cilës e perceptova të parën si të denjë për ta shndërruar në letërsi, i kërkova thjesht të më rrëfehej. Unë e kisha të qartë çfarë kujtimesh desha prej saj, por më dukej arrogante t’i bëja një kërkesë të drejtpërdrejtë për çfarë më interesonte. S’kisha të drejtë tek e fundit t’i zgjoja ato kujtime që ju i quani “të fjetura” ndërsa Camaj “për shpirt kishte me i nxjerr me rranjë prej fundit t’zemrës”. Pra, duhej ngritur sipari ngadalë. Më trego për veten, i thashë artistes. Çfarë, nga t’ia nis?, më pyeti. Nga kujtimet e bukura, ia ktheva.

M’i nguli sytë gjatë, ndezi një cigare dhe filloi: Të bukura! E di Arta se çfarë janë kujtimet e bukura? Janë një guaskë e mbyllur në fund të detit. Ti zhytesh thellë për ta marrë, ia del. Por, kur ngjitesh në sipërfaqe dhe e hap, sheh që guaska brenda është bosh, nuk ka asnjë perlë. Pastaj, dalëngadalë, sipari u ngrit. Njerëzit kanë nevojë të rrëfehen.

U duhet vetëm një vesh për të dëgjuar. Se kujtimet janë për t’u rrëfyer, jo për t’u ruajtur dhe ato që për shpirt kishin dasht me i shkul prej zemre.Në krye të herës, në fakt, unë doja thjesht të dokumentoja disa copëza jetësh që ia vlente të zbardheshin e të njiheshin prej të gjithëve. Siç zakonisht bën një gazetar, po bëja edhe unë. Pastaj pavetëdijshëm kujtimi i kujtimeve të të tjerëve më ngacmonte… Dhe kështu nisi libri “Kthinat e kujtesës”.

Në artikuj të ndryshëm, që janë shkruar për këtë vëllim me tregime, vihet theksi mbi vuajtjet gjatë regjimit komunist në Shqipëri. Edhe pse shumica e portreteve evoluojnë gjatë kësaj periudhe të dhunshme të historisë me gjithë shenjat që ajo ka lënë mbi lëkurën e secilit, kam përshtypjen dhe jo vetëm, se keni dashur të shkoni përtej fakteve, të hulumtoni psikologjinë njerëzore, ndjenjat, pasionet, forcën e karakterit dhe atë çka e ndihmon njeriun të ecë përpara, shpresa dhe dashuria. Faleminderit për përshtypjen. Kam dashur pikërisht të hyj e të depërtoj në psikologjinë njerëzore, të hedh dritë aq sa mundem mbi brendinë e njeriut, të personazheve të mia. Kam tentuar t’i interpretoj pasi i kam zbuluar.

Kam dashur të them me fjalët e mia atë që kam lexuar te Kaligula e Kamysë se “frika është e vetmja ndjenjë e pastër e kulluar dhe e qashtër që fisnikëria i buron nga zorrët e barkut” (e adhuroj këtë thënie që fisnikëron një ndjenjë që njerëzit e denigrojnë dhe gjithnjë përpiqen ta fshehin); kam dashur të them se dashuri do të thotë sakrificë, vetëmohim; kam dashur të këmbëngul, siç besoj, te përçimi i geneve, i të mirës apo edhe i të keqes nëpërmjet tyre; kam dashur të flas për të papriturën në jetën e njeriut që kthen përmbys gjithçka, për fatin a rastësinë si mbret i botës… Pra kam dashur të hap frëngji mbi “kthina”, në mos për t’u depërtuar nga rrezja, të paktën për t’u flladitur nga ajri. Sa i përket kohës apo vendit të zhvillimit të ngjarjeve, terrenit mbi të cilin personazhet vënë këmbët, apo sfondit, ato nuk janë qëllim në vetvete.

Ashtu ka ndodhur, në ato kohë e ato vende ku më kanë çuar personazhet dhe historitë e tyre që kanë qenë reale, por në thelb më ka interesuar thjesht e SHKUARA si një TATUAZH MBI LËKURËN E NJERIUT. E shkuara jo si retrospektivë e thjeshtë, por si retrospektivë introspektive. Ajo lloj e shkuare që jo vetëm na përndjek por edhe na flet, na kumton për njeriun. Pashmangshëm paraqitet edhe koha apo vendi, se fundja kanë ndikimin e vet edhe ato.

Tani që po shkruaj për librin tim, më vijnë në mendje shkrimtarët që intervistoj në emisionin Bibliotekë. E dini se çfarë më thonë? Shpjegimet mbi librin në fakt vijnë më pas. Kur shkruhet jo gjithçka është kaq racionale. E po me shumë gjasë kështu po ndodh edhe me mua… kështu po e lexoj tani atë që kam shkruar më parë. Në romanin e tij të fundit, Patrick Modiano shkruan: “Kujtimet kanë një jetë të tyren, një jetë bimore. Ndonjëherë zhduken, shfaqen sërish në një formë paksa të ndryshme, të ngjashme disi me bimët që jetojnë në ujërat e fjetura”[1].

Çfarë zgjon te ju një thënie tillë? Gjatë karrierës suaj të gjatë keni pasur mundësinë të mblidhni shumë materiale për të ushqyer kthinat tuaja të kujtesës, sa e rëndësishme ka qenë kjo për t’ju shtyrë drejt karrierës së shkrimtarit? Më duket e mrekullueshme “jeta vetjake e kujtimeve” e pavarur nga personi që i mbart apo personi të cilin e përcaktojnë. Pra njeriu bën jetën e vet dhe brenda jetës së tij një jetë tjetër, ajo e kujtimeve që zhduken e shfaqen pa humbur kurrë. Sigurisht i kemi përjashtuar vogëlsitë e pafundme që e rrethojnë jetën e njeriut sepse ato harrohen, humbin.

Gjithsesi, NJERIU ËSHTË KUJTESË. Dhe sa më shumë kalon koha, në kuptimin e moshimit, aq më shumë njeriu është kujtesë. Aq më shumë të shkuar kemi pas e aq më pak të ardhme përpara. Prandaj fëmijëria është e lumtur se nuk ka kujtime, ose ka fare pak të tilla dhe të lehta si puplat. “Prapa shndrit kujtimi, përpara kureshtja”, thotë Preç Zogaj në një poezi.

Por shndritja e kujtimit bëhet gjithnjë e më verbuese duke e lënë pas shndritjen e kureshtjes që përvoja gjithnjë e më shumë e fashit. Ndoshta nganjëherë efekti verbues bie, por e gjitha kjo ndodh sepse llamba që lëshon dritë ka zënë pak pluhur, me t’ia fshirë ajo do të verbojë sërish me dritën e saj. Pak a shumë siç thotë Modiano me metaforën e bimëve të ujit. Mendoj se kujtimet – të të tjerëve sigurisht se të miat, vetjaket, janë pak e nuk mjaftojnë, ose ngaqë janë të miat dhe jam mësuar me to, nuk më bëjnë përshtypje – janë lëndë e jashtëzakonshme letërsie, e për pasojë shtysa shkrimtarësh. Unë i ngacmoj gjithnjë të tjerët, i pyes, tek e fundit është detyra ime, si gazetare. Mbetet që rrëfimet e tyre t’i perceptoj si perla që të bllokohen në rrjetën time që të shndërrohen më pas në tregime të reja.