Deficiti i së ardhmes dhe referendumi për të kaluarën

Nga: Georgi Gospodinov, shkrimtar bullgar / The Guardian (titulli origjinal: Putini nuk dëshiron që lufta të përfundojë – dëshiron të na kthejë prapa në epokën sovjetike të viteve 1940)
Përkthimi: Agron Shala / Telegrafi.com

Katër vjet më parë, shkrova romanin ku ishte aq e thekshme ndjenja se ka “deficit të së ardhmes”, sa që çdo komb në Evropë do të donte ta mbante referendumin e vet për të kaluarën. Më parë, referendumet janë bërë gjithmonë për të ardhmen. Por, erdhi momenti kur horizonti u mbyll dhe ne filluam ta kthenim kokën pas – drejt të kaluarës. Referendumi për të kaluarën do ta përfshinte zgjedhjen për t’u kthyer në dekadën ose në vitin më të lumtur nga shekulli XX i historisë së çdo kombi. Deficiti i së ardhmes i zhbllokon gjithmonë rezervat e mëdha të nostalgjisë për të kaluarën: cilën dekadë do ta zgjedhnin kombet? Gjermania do ta zgjedhte fundin e viteve 1980, atë ndryshimin e përhershëm të vitit 1989 në të cilin muri vazhdimisht bie. Italia kthehet në vitet 1960. Kjo është thuajse harta e Evropës kalon nga ajo territoriale në atë të përkohshme dhe kombet mbyllen – për një kohë shumë të shkurtër – brenda të kaluarës së vet të lumtur.

Shohim se ky model – kjo tërheqje e fortë së prapthi – tani po luhet. Me pak fjalë, koha e ka zëvendësuar hapësirën. Bota ka qenë e ndarë, pak a shumë e hulumtuar dhe e njohur. Kemi mbetur me një oqean të pamasë kohe, i cili me të vërtetë është oqean i së shkuarës.

Ka ndryshuar vetë ideja e nostalgjisë. Nuk është më e fokusuar në një vend apo në një shtëpi (nostos), siç sugjeron etimologjia e fjalës; nostalgjia tani është për një kohë tjetër. Ndoshta duhet ta përdorim ndonjë term tjetër – kronostalgji, për shembull. Dhe, në këtë kuptim, luftërat tona janë bërë luftëra për të kaluarën.

Kur ka dalë romani, gjatë një leximi publiku më pyeti: Në rregull, por çfarë do të zgjidhte Rusia? Në atë kohë, unë nuk isha i sigurt. Do të doja të mendoja se do të ishin vitet e Gorbaçovit, koha e perestrojkës. Përgjigja erdhi më 24 shkurt të vitit të kaluar. Në këtë referendum të padukshëm për të kaluarën, Rusia zgjodhi vitet e Luftës së Dytë Botërore; herën e fundit kur e gëzonin njohjen e një bote të përgatitur për ta harruar Stalinin, gulagët, holodomorin dhe mizoritë e sistemit sovjetik.

Putini ka zgjedhur, kuptohet, që të kthehet në fillim të viteve 1940. Pakënaqësia dhe izolimi aktual i Rusisë e kanë bërë atë të kthehet drejt kohërave “të lumtura” dhe të fuqishme të Bashkimit Sovjetik.

Ajo që dëshiron Putini nuk është që ta fitojë këtë luftë, por ta bëjë atë kronike, të na detyrojë të gjithëve që të jetojmë në atë regjim. Qëllimi i tij është ta bombardojë dhe ta rrafshojë të tashmen (dhe të ardhmen), me gjithë infrastrukturën dhe përditshmërinë e saj – në mënyrë që të mos ketë ujë, as ngrohje, as drita. Për ta shkatërruar jetën e përditshme, dhe prej andej edhe ekzistencën; për ta ngrënë – fjalë për fjalë – kombin ukrainas.

Projekti agresiv për ta ringjallur të kaluarën, sidomos të kaluarën e papërpunuar, të harruar apo të rishkruar, është terreni i përsosur për ta ushqyer populizmin dhe nacionalizmin. E pamë këtë nën Trumpin, dhe tani po bëhet realitet në paraqitjen edhe më të keqe nën Putinin.

Kujtesa dhe kultura janë pjesë e sistemit imunitar të Evropës. Ajo duhet t’i njohë dhe çarmatosë viruset e verbërisë kolektive, të humbjes së arsyes, të çmendurisë nacionaliste dhe të lindjes së diktatorëve të rinj. Por, lufta në Ukrainë ka shpërthyer pasi ata që e mbajnë gjallë kujtimin e Luftës së Dytë Botërore, nuk janë më me ne. Jemi në atë greminë brezash kur po vdesin të fundit prej pjesëmarrësve që e mbajtën gjallë atë kujtim, të burgosurit e fundit të kampit të përqendrimit, ushtarët e fundit. Shpresoj se nuk po shkojmë drejt një alzheimeri të çuditshëm kolektiv.

Sepse, kur shuhet flaka e kujtesës, bishat e së shkuarës e mbyllin qarkun përreth nesh. Sa më pak kujtesë, aq më shumë të kaluara. Kujtojmë në mënyrë që ta mbajmë të kaluarën në breg – në të kaluarën.

Nuk është më çështje thjesht e kujtesës, por e asaj që kujtojmë dhe si kujtojmë. Sepse edhe Putini betohet për kujtesën. Populizmi dhe nacionalizmi gjithashtu e krijojnë versionin e tyre të kujtesës. Në Rusi kurrë nuk e kryen punën e rëndë rreth kujtimit të Luftës së Dytë Botërore, atë që për shembull e bëri Gjermania: puna e dhimbshme që depërton në të gjitha shtresat e shoqërisë hyn në institucione, në shkolla dhe në tekste të historisë. Mungesa e saj e mban të gjallë statusin e Rusisë si viktimë e madhe: një alibi për sakrificat e reja që mendon se i meriton.

Një nga gjërat më shqetësuese sot është fshirja e kufirit mes të vërtetës dhe falsifikimit. Ky falsifikim jo vetëm që e rishkruan të shkuarën, por e paracakton të ardhmen. Ajo mbështetet në një të kaluar të rishikuar, pikërisht për t’i justifikuar agresionet dhe poshtërimet aktuale.

Gjatë gjithë fëmijërisë dhe rinisë sime në Bullgari, në shkollë më mësuan se Rusia ishte vëllai ynë i madh, pa të cilin nuk mund t’ia dalim mbanë (si të gjithë vëllezërit më të mëdhenj, ai mund t’i rrihte fëmijët e këqij të lagjes, ata që na ngacmonin). Sigurisht, brezi im ëndërronte fshehurazi për kombet e tjera, kishte etje për tokat e huaja në perëndimin tonë. Dhe, kjo është një drejtësi e vogël – BRSS nuk u bë kurrë destinacion i ëndrrave, pavarësisht propagandës; në vend të kësaj mbeti një vend që ne e mbajtëm me frikë. Dhe, kjo ka pasoja për situatën aktuale.

Sot, në Bullgari, propaganda pro-ruse funksionon lehtësisht në nivele të ndryshme. Nga ndjenjat e mirënjohjes ndaj çlirimtarëve tanë përgjatë dy herëve (dhe, siç rezulton, skllavërisë së dyhershme), përmes nderimit për kulturën ruse (thuajse Putini dhe Çehovi janë vëllezër binjakë), deri te deklaratat e politikanëve të rangut të lartë që refuzojnë të marrin, pa mëdyshje, anën e viktimës.

Një sondazh i Eurobarometrit i majit të vitit të kaluar, tregon se opinioni publik në Bullgari është më afër – se vendet e tjera të BE-së – me qëndrimin rus për luftën. Bullgaria është gjithashtu në vendin e fundit në BE për arsimimin mediatik. Facebook-u mbetet media sociale që e ka ndikimin më të madh në Bullgari: më shumë se 95 për qind e trafikut tonë është atje. Problemi është se prej internetit propaganda ka depërtuar edhe në mediat zyrtare dhe serioze.

Shoqëria bullgare është egërsisht e ndarë në dysh. Nuk mendoj se vendi ka parë shpërbërje dhe polarizim të tillë – të përkeqësuar nga rrjetet sociale dhe nga figurat publike – përgjatë dekadave. Mund të tingëllojë shumë e ashpër kjo, por ndonjëherë kam ndjesinë se jemi në prag të një lufte të qetë civile.

Kjo pjesë e Evropës, që prej vitit 1989 nuk ka qenë në kulmin e valës së historisë. Por, nuk ka pushuar kurrë përmes literaturës dhe tregimeve që të japë paralajmërime për atë që tashmë ka ndodhur dhe mund të ndodhë përsëri. Më duket se këto histori nuk janë dëgjuar sa duhet. Këtu mund ta kuptojmë qartë se historia ende nuk ka përfunduar. Tani e njohim dhe mund ta formulojmë: për sa kohë që ka një plagë të vetme të gjakosur të historisë në kontinent, i gjithë kontinenti rrjedh gjak. Askush, sado kilometra larg që të jetë në Perëndim, nuk mund të jetë i qetë. Qendra e Evropës nuk është diçka statike, e mbërthyer në Berlin apo Paris. Qendra e Evropës është ajo pika lëvizëse e dhimbjes. Aty ku dhemb dhe gjakoset. Sot është në Lindje, në Ukrainën krenare.

Në një nga esetë më të bukura për Evropën, Perëndimi i rrëmbyer i shkruar gjatë Luftës së Ftohtë (1983), Milan Kundera fillon me një mesazh të fundit të dëshpëruar nga teleksi, që u dërgua nga drejtori i agjencisë hungareze të lajmeve në vitin 1956, derisa vetë ndërtesa ishte nën zjarr artilerie. Mesazhi i tij ishte: “Do të vdesim për Hungarinë dhe për Evropën”. Në ata minutat kritikë, ai donte të komunikonte diçka. Pushtimi i ushtrisë ruse në Hungari ishte pushtim i Evropës; mos prisni, reagoni. A e mori dhe a e deshifroi Evropa mesazhin (apo Perëndimi në atë kohë)?

Këtë herë e dimë se për kë bie kambana. Njerëzit në Evropë e kuptuan menjëherë. Eseja e Kunderës përfundon me konkludimin e hidhur se pas Luftës së Dytë Botërore, Perëndimi u largua nga Evropa Qendrore dhe thjesht e mendoi atë si një satelit të perandorisë sovjetike, pa identitetin e vet. Kjo inerci, guxoj të them, vazhdoi edhe pas vitit 1989.

Lufta në Ukrainë në fakt e ka kthyer Evropën Qendrore dhe Lindore në Evropë. Nga periferia ka një mbindjeshmëri ndaj asaj që është e afërt, një aftësi për ta kapur aromën e alarmit në ajër. Evropa Lindore ka mësuar ta ndiejë rrezikun me lëkurën e vet. Për këtë arsye, do t’ia lejoj vetes ta them këtë: mos i nënvlerësoni librat, esetë dhe poezitë nga ky cep i Evropës. Dekodoni simbolet në to. Fjalët nuk i ndalojnë tanket dhe nuk i rrëzojnë dronët. Por, munden (a nuk munden?) të ndalojnë, të vonojnë ose të paktën t’i shtyjnë ata që janë në tanke – e që e bëjnë luftë kundër njerëzve të pafajshëm – që të hezitojnë, të paktën për pak. Fjalët mund t’i ndihmojnë ata që mashtrohen nga lajmet e rreme dhe nga propaganda.

Kjo luftë nuk do të përfundojë me plumbin e fundit të shkrepur. Nisi vite më parë me të shtënën e parë dhe ka të ngjarë të përfundojë për vite të tëra pas goditjes përfundimtare. Por, letërsia ka një rol: të paktën mund të na e mësojë rezistencën dhe ndjeshmërinë; mund të na i ofrojë mjetet me të cilat i identifikojmë gënjeshtrat propagandistike; mund t’i ruajë historitë personale në epiqendrën e dhimbjes, ta gjenerojë kujtesën që nuk do të cenohet dhe, nëse është e mundur, të ngushëllojë. Asnjë propagandë nuk duhet të jetë më e fortë sesa kujtimi i një djali të vogël të arratisur nga lufta me një numër telefoni të shkruar në krahun e vet. /Telegrafi/

fa