Rrjetet sociale, thikë me dy presa

Igli Tola

Në një kohë ku ndërveprimi dixhital kapërcen kufijtë fizikë, rrjetet sociale si TikTok, Instagram etj., janë bërë kanale të rëndësishme komunikimi dhe argëtimi. Platforma si këto ofrojnë mundësi të pashembullta për kreativitet dhe ndërlidhje, duke arritur sot në miliarda përdorues në mbarë botën. Megjithatë, nën sipërfaqen e materialeve virale dhe sfidave të trendit, shfaqet një realitet jo kaq interesant: me raporte të vetëvrasjeve, incidenteve të dhunshme dhe paranojave/vuajtjeve psikologjike të lidhura me to.

Gjeneza e rrjeteve sociale të para daton që nga fillimi i viteve 2000, me platforma si MySpace dhe më pas Facebook që shërbenin si pioniere për individët për të komunikuar përmes internetit. Duke ardhur sot te TikTok-u e shumë platforma të tjera që revolucionarizojnë mënyrën se si krijohet dhe konsumohet kontenti virtual.

TikTok-u, i lansuar në vitin 2016, fitoi shpejt epërsi, veçanërisht në mesin e demografisë së re, duke ofruar një përzierje unike të videove në formë të shkurtër me karakteristika shumë të angazhuese dhe interaktive. Joshja qëndron në ushqimin e tij algoritmik i cili ofron një rrjedhë të personalizuar të përmbajtjes për çdo përdorues. Ky mode jo vetëm ka përshpejtuar popullarizimin e aplikacionit, por ka ngritur mjaft pikëpyetje mbi efektin e tij në sjelljen e përdoruesve dhe shëndetin mendor të tyre. Në një raport të vitit 2023 nga Pew Research Center, TikTok-u rezultonte me mbi një miliard përdorues aktiv në ditë, një pjesë e konsiderueshme e të cilëve janë adoleshentë dhe të rinj.

Në thelb të tërheqjes (karremit) në rrjete sociale, është dëshira njerëzore për ndërlidhje dhe “dukje”. TikTok-u edhe simotrat e tij me videot e tij të shkurtra dhe tërheqëse, adreson këto nevoja e dëshira, duke krijuar shpesh një lak të pafund të konsumit të përmbajtjes (kontentit) të afishuar. Emily Johnson, psikologe që studion mediat digjitale, pohon se “algoritmi i tyre, i cili përshtat përmbajtjen sipas preferencave individuale të anëtarëve të rrjetit, mund të krijojë një përvojë varësie”. Kjo varësi buron pjesërisht nga sistemi i shpërblimeve me: pëlqime, komente, shikime dhe shpërndarjet – i ngjashëm me konceptin psikologjik të “përforcimit të raportit të ndryshueshëm”, i propozuar nga B. F. Skinner. Ky sistem provoi se duke dhënë shpërblime në mënyrë të paparashikueshme, nxiste angazhimin e vazhdueshëm dhe, në disa raste, duke çuar edhe në sjellje dukshëm kompulsive.

“Teoria e krahasimit social”, publikuar nga psikologu Leon Festinger, gjen gjithashtu shpjegime në sjelljet e përdoruesve të këtyre rrjeteve. Individët kanë tendencë të krahasojnë veten me të tjerët, duke i shkaktuar vetes ndjesinë e pamjaftueshmërisë, vetëbesim të ulët dhe, në raste ekstreme, probleme të shëndetit mendor si ankthi e depresioni.

Përmbajtja e kuruar, luksi i shfrenuar, shpesh të idealizuar në këto mediume, përshkallëzojnë këtë “vuajtje”, ide e hedhur në debatin publik nga filozofi i famshëm Arthur Schopenhauer, mbi dëshirën dhe kënaqësinë njerëzore. Qëndrimi i tij se dëshirat njerëzore janë të pangopura dhe se krahasimet me të tjerët shpesh çojnë në pakënaqësi, gjen një manifestim bashkëkohor në mënyrën se si media sociale nxit krahasimin dhe pakënaqësinë e vazhdueshme mes nesh.

Algoritmi tenton të prek kërshërinë dhe sensibilitetin e masës ndaj shfaqjeve sensacionale ose ekstreme, duke krijuar ato që Dr. Johson i cilëson si “dhoma jehone”, ku përdoruesit janë të ekspozuar në mënyrë konsistente ndaj llojeve të ngjashme të përmbajtjes, duke përforcuar besimet dhe sjelljet e tyre. Ky përforcim mund të çojë në normalizimin e sjelljeve të rrezikshme.

Promovimi i përmbajtjeve të këtilla potencialisht të dëmshme, shkel një vijë të hollë midis fasilitimit të shprehjes së lirë të qytetarëve dhe kontributit në sjellje të dëmshme për ta e komunitetin. Përhapja e pakontrolluar e këtyre përmbajtjeve, gërryen gjerësisht strukturën morale të shoqërisë, duke normalizuar sjelljet dhe ideologjitë që janë thelbësisht shkatërruese e vetëshkatërruese. Implikimet e këtij normaliteti të ri janë të gjera, duke prekur normat shoqërore dhe potencialisht duke çuar në rritjen e armiqësisë, prishje të kohezionit social dhe përçarje të mëtejshme në botën reale.

Shqetësuese është edhe baza e përdoruesve që janë kryesisht të rinj, veçanërisht të ndjeshëm ndaj presionit të miqve dhe dëshirës për pranim social. Kjo demografi, siç theksohet nga psikologu i zhvillimit Jean Piaget, është në një fazë ku miratimi i kolegëve bëhet vendimtar për vetidentitetin. Si rezultat, përdoruesit mund të përfshihen në sjellje të rrezikshme ose të dëmshme për të fituar popullaritet ose pranim brenda komunitetit online. Këtu edhe koncepti filozofik i “Tjetrit”, që është eksploruar nga Jean-Paul Sartre, është gjithashtu me vlerë. Nocioni i Sartrit se vetëdija e një individi për të qenë të perceptuar nga “tjetri”, mund të ndikojë thellësisht në sjelljen e tyre, dhe pasqyrohet në mënyrën se si përdoruesit e mediave sociale shpesh kryejnë ose ndryshojnë sjelljen e tyre për audiencën e tyre. Dalin nga vetja, tjetërsohen, duke shkuar edhe në sjellje bipolariteti.

Dizajni i këtyre aplikacioneve, i cili dominohet nga video të shkurtra, tërheqëse, kontribuon gjithashtu në shkurtimin e hapësirës së vëmendjes dhe nevojës për kënaqësi të menjëhershme. Filozofi i njohur Mark Thompson vëren se ky model i konsumit të shpejtë të promovuar gjerësisht aty, pasqyron durimin dhe vëmendjen në rënie në shoqërinë tonë, duke çuar në një angazhim sipërfaqësor edhe çështje komplekse – ndryshim ky në përpunimin kognitiv ka implikime më të gjera për mënyrën se si individët ndërveprojnë dhe e perceptojnë botën përreth tyre: përqendrim që zgjat për pak sekonda, prevalim i instikteve ndaj pjesës racionale, sjellje e dukshme regresive në procesin e evoluimit psiko-motorik të individëve.

Pasojat shoqërore të ndikimit të TikTok-ut dhe jo vetëm, janë të shumanshme dhe relativisht shqetësuese: nga rezultatet negative në shëndetin mendor deri te përhapja e sjelljeve të rrezikshme dhe përmbajtjes së dëmshme, ndikimi i platformës shtrihet shumë përtej qëllimit të saj të synuar si një mjet argëtimi e komunikimi modern.