Ornela Vorpsi, për vendin ku askush nuk vdes kurrë

“Vendi ku askush nuk vdes kurrë” i Ornela Vorpsit (Dalkey Archive, 2009) është një nga romanet më të mira postkomuniste. I botuar fillimisht në italisht në vitin 2003, ai hulumton traumat e autoritarizmit, patriarkatin hiperseksual dhe dhunën në shumë forma, duke ofruar njohuri dhe shikime poetike individuale dhe kolektive, mbi migrimin/mërgimin dhe kuptimin e artit dhe letërsisë. Vorpsi, e lindur në Tiranë më 1968, emigroi në Itali kur ishte 22 vjeçe. Jetoi gjashtë vite në Milano para se të shkonte në Paris, ku ajo banon aktualisht. Që nga debutimi i saj i mrekullueshëm me “Vendi ku askush nuk vdes kurrë”, ka botuar libra të shumtë në italisht dhe frëngjisht, përfshirë ‘La mano che non mordi’ (2007) dhe ‘Tu convoiteras’ (2014). Përveç shkrimit, Vorpsi punon si artiste vizuale, kryesisht piktore dhe fotografe.

– Do të doja të dëgjoja më shumë për procesin e shkrimit të librit “Vendit ku askush nuk vdes kurrë”. U botua italisht, por qe rrënjosur thellë me ndjeshmëritë shqiptare. Si do ta përshkruanit, si erdhi ky libër?

Isha në Francë kur e fillova këtë libër. Shkrimi erdhi drejt meje. Endesha pa qëllim dhe isha kaq e trazuar për artin bashkëkohor, sepse doja të pikturoja.

Isha në këtë gjendje kur një ditë u ula në një bar dhe shkrova një novelë të shkurtër. Gjuha ishte e qartë – italisht. I mbërtheva ato fragmente që po shkruaja pa e ditur se çfarë do të bëja. Nuk kisha ëndërruar kurrë të bëhesha shkrimtare, doja të bëhesha piktore. Kështu që i mbërtheva fort, si për të justifikuar ekzistencën time, edhe pse ekzistenca nuk ka nevojë të justifikohet; është e mjaftueshme në vetvete. Humnerat brenda meje më nxitën të “prodhoja”. Kështu u krijua ky libër. Në një gjendje të përhumbur. Sigurisht, Shqipëria ishte e pranishme. Por, ajo më digjte shpirtin aq shumë sa u detyrova, pa vetëdije, ta shprehja në një gjuhë të huaj, një gjuhë që nuk kishte lidhje me fëmijërinë. Ky libër, siç ndodh me një pikturë, erdhi me fragmente. Kam marrë kënaqësi të veçantë në lidhjen e fragmenteve si një lloj misteri – një libër që mund të lexosh si një roman, por gjithashtu si novela të dallueshme. Mendoj se kjo frymë erdhi nga përvoja ime në artet e bukura.

– Politika e trupit i qaset “Vendit ku askush nuk vdes kurrë”, sidomos politika e trupit femëror, duke përfshirë zbukurimin e tij. Një politikë e ngjashme e seksualitetit mund të shihet në veprat e shkrimtarëve të tjerë postkomunistë, si Herta Muller. Si mendoni se krahasohet kjo politikë me atë në Evropën Perëndimore – në Itali dhe Francë, për shembull? A mendoni se ka mënyra për të menduar mbi seksualitetin dhe fuqinë që mund të nxirret prej punës suaj për këtë moment aktual, ndërsa gratë gjerësisht vazhdojnë të përballen me abuzimin dhe ngacmimin seksual, që po vjen gjithnjë e më shumë në vëmendjen e publikut?

Janë vende krejt të ndryshme dhe periudha krejt të ndryshme. Është e vështirë t’i përmbledhësh siç duhet këto pyetje të mëdha. Në Itali kam gjetur ngjashmëri me erotizmin shqiptar. Janë dy popuj mesdhetarë, jo shumë larg gjeografikisht dhe dy popuj me një farë prirjeje patriarkale. Kjo, me përjashtim të Italisë Jugore, ku figura e gruas si nënë, por si një nënë e moshuar dhe jo një grua, e bën atë një shenjtore; atje ju gjeni veten në një fushë pothuajse matriarkale. Unë mendoj se diçka e ngjashme me atë që quhet në anglisht “abuzimi seksual dhe ngacmimi” gjendet kudo në botë; siç thonë italianët: ‘Tutto il mondo è paese’. Ka nuanca të ndryshme kudo, varësisht nga zakonet dhe historia që ka formuar vendet. Unë kam parë dhe dëgjuar tregime të pabesueshme dhe mizore në të tria vendet ku kam jetuar. Do të ishte një subjekt i madh.

– Në romanin “Vendi ku askush nuk vdes kurrë”, narratori dëshiron të bëhet piktor, një artist, në varrin e një dervishi mistik. Cili ishte sfondi juaj në artet pamore në Shqipëri, në Itali? Cili ishte edukimi arsimor për artet në Shqipëri? Më intereson ky momenti i varrit – a mund ta përpunoni më shumë atë që keni shkruar për të?

Ishte shumë e vështirë të hyje në shkollën e artit në Tiranë. Konkursi i hyrjes ishte shumë i vështirë. Të rinjtë vinin nga e gjithë Shqipëria dhe kishte vetëm 20 vende për disiplina të ndryshme. Metodat e mësimdhënies u importuan nga BRSS. Na mësonin realizmin socialist. Arti varej nga ideologjia në pushtet. Në veprat tona artistike duhej t’i këndonim lavde jetës sonë të lumtur, heronjve tanë, atdheut dhe komandantit Enver Hoxha. Ne u mbytëm nga ky art, që synonte dhe ishte e detyruar të na edukonte.

Sa i takon momentit në varr: Isha në një stërvitje ushtarake, që ishte pjesë e detyrueshme e edukimit tonë; ne duhej të ishim të përgatitur në rast se vendi pushtohej. Nuk e di se si, por në një momenti ishim të braktisur. Donim vetëm të ishim të lirë për pak orë. Kështu u habitëm mbi një varrezë fshati, një varrezë me të vërtetë të vogël. Gruaja që po pastronte në varrezat na tregoi për varrin e dervishit. Pa besuar vërtetë, por të etur të mos humbnim asnjë mundësi – si një agnostik i mirë me një edukim ateist, hasa misterin që bën botën dhe e putha varrin e dervishit, duke kërkuar të pranohesha në akademi në Tiranë. Ai e dëgjoi dëshirën time! Por, ndjeva një farë terrori kur u përballa me fytyrën e tij të butë dhe buzëqeshjen enigmatike!

– A mendoni se sfondi i arteve pamore ndikon në shkrimet tuaja? Dhe, si ka qenë marrëdhënia mes letërsisë dhe artit pamor?

Mendoj se jam formuar nga edukimi që piktura më ofroi. Këtu vjen dashuria ime për fragmentet. Piktura është një kompozim që e thyen kohën për të qëndruar e pastër në të tashmen. Kam probleme me kronologjinë, me rrjedhën e kohës, me procesin që kërkon rrëfimi. Më pëlqen të shpërbëhen kohët (e kaluara – e ardhmja) dhe kohët që përdor në narracionet e mia janë shpesh çështje emocionale, që nuk janë të shkruara në logjikën e kohës që përgjithësisht respektojmë – kohët e mia janë të gabuara.

– Nënat dhe etërit duken të mëdhenj në “Vendin ku askush nuk vdes kurrë”. Si është e mundur të rindërtohet familja (apo ideja e familjes) që ka përjetuar ose ka dëshmuar një lëkundje të tillë të themeleve – apo edhe rënien e konceptit tërësisht? Apo është ky një rindërtim i domosdoshëm apo edhe i dëshirueshëm? Marrëdhënia midis nënës dhe vajzës është veçanërisht prekëse në roman. A mund të na rrëfeni më shumë mënyrat se si kjo marrëdhënie qendrore ndikon në punën tënde si shkrimtare dhe artiste?

Unë tregoj historinë e një nëne dhe të fëmijës, të prekur nga “edukimi” i Nënës Parti që është në pushtet. Kjo Nëna Parti i ka burgosur bashkëshortin kësaj gruaje, e ai është gjithashtu babai i vajzës së vogël – karakteri në libër. Jeta e tyre ndryshon plotësisht. Ata e gjejnë veten në pjesën e margjinalizuar të shoqërisë shqiptare, të dënuar nga ana tjetër, sepse janë të afërm të një të burgosuri politik. Marrëdhënia nënë-bijë i nënshtrohet kësaj drame. Nëna nuk është më në gjendje të jetë një nënë, ajo është në prag të çmendurisë.

Nëse është e dëshirueshme ose e nevojshme për të rindërtuar veten – unë mendoj se përgjigja ndaj kësaj është shumë subjektive. Figura e nënës është shumë e pranishme në shkrimet e mia. Shpesh pyes veten: A mund të jetë çdo grua një nënë? Një nënë ka fuqi të madhe mbi një fëmijë. Duke e dashur atë, teksa e do, ajo gjithashtu mund ta vrasë atë.

– Në kontekstin çek ose polak, për shembull, një mit i madh i jetës e kulturës disidente është shfaqur për të formësuar kujtesën kolektive të epokës komuniste. Si mendojnë shqiptarët në lidhje me të kaluarën komuniste në këtë pikë? A ka heronj? A ka katilë? Me fjalë të tjera, a ka një kujtesë kolektive, edhe nëse (thellësisht) problematike dhe/ose imagjinare?

Shqiptarët, për mendimin tim, nuk mendojnë se janë as heronj, as katilë. Është një popull që ka ruajtur një vetëdije për ashpërsinë dhe absurditetin e periudhës komuniste. Sot, ata po përpiqen të rimarrin veten në çdo aspekt. I gjej ende të pyesin veten e të punojnë. Shumë të pasur dhe shumë të varfër, nuk ka klasë të mesme, ende nuk është formësuar një e tillë.

Ka mjaft artistë, shkrimtarë dhe regjisorë shqiptarë që kanë punuar me përvojën e gjallë të këtij regjimi kundër njerëzimit. /Intervistoi: Seth Rogoff/Marrë me shkurtime nga “epiphany”/Milosao/