Nga identiteti social tek ai politik: Një studim kritik i teorisë së identitetit social

Nga: Leonie Huddy
Përktheu: Blerjana Bino

Debati mbi identitetin ka pasur më pak ndikim nga sa pritej në studimet sasiore të sjelljes politike në përgjithësi dhe në psikologjinë politike në veçanti, edhe pse shkencat sociale dhe ato humane kanë shfaqur interes në lidhje me konceptin e identitetit. Një nga qasjet kryesore të psikologjisë politike është teoria e identitetit social, teori e cila mbështetet nga Henri Tajfel-i, John Turner-i e të tjerë teoricienë. Kjo teori ka pasur pak ndikim në psikologjinë politike, pasi teori­cienët e saj nuk kanë marrë në shqyrtim burimet e identitetit social në realitetin e ndërlikuar nga historia e kultura të ndryshme. Në këtë artikull do të analizohen katër çështje që pengojnë aplikimin e teorisë së identitetit social në fenomenet politike. Këto çështje janë: ekzistenca e zgjedhjes së identitetit, kuptimet subjektive të identitetit, shkallët e ndryshme të fortësisë së identitetit dhe qëndrueshmëria e identiteteve sociale e politike.

Në dekadat e fundit shkencat sociale dhe ato humane kanë shfaqur më shumë interes për konceptin e identitetit. Teo­ricienët postmodernë e kanë sfiduar konceptimin tradicional të identitetit duke argumentuar se individët janë më fleksibël dhe identiteti i tyre është më fluid, madje ata flasin për një identitet që ndërtohet përmes marrëdhënieve shoqërore (Butler, 1990; Novotny, 1998; Villancourt Rosenau, 1992; Young, 1997). Edhe shkencëtarët socialë kanë shtuar kërki­met dhe studimet e tyre në lidhje me konceptin e identitetit. Kështu sociologët kanë shqyrtuar tensionin mes identitetit individual dhe kufizimeve që vijnë nga strukturat sociale (Giddens, 1991; Jenkins, 1996; Stryker, 1980), ndërsa antropologët kanë analizuar shprehjen kulturore të identitetit, kuptimet e tij dhe mënyrën e ruajtjes së identitetit brenda kufijve të grupit (Barth, 1969; Cohen, 1986). Psikologët socialë përqendrohen në natyrën situacionale të identitetit individual (Gergen, 1971; Hogg, Terry, & White, 1995; Markus, 1977). Për më tepër, ata e konsiderojnë identitetin social si një përbërës të fuqishëm të zhvillimeve brenda grupit si dhe të konflikteve mes grupeve (Tajfel, 1981; Turner, Hogg, Oakes, Reicher, & Wetherell, 1987).

Megjithatë, debati mbi identitetin ka pasur më pak ndikim nga sa mund të pritej në studimet sasiore të sjelljes politike në përgjithësi dhe në psikologjinë politike në veçanti. Edhe pse kohët e fundit ka pasur një rritje të interesit në politikat e identitetit, studiuesit e sjelljes politike nuk kanë qenë në gjendje ta përfshijnë konceptin e identitetit në kërkimet e tyre empirike. Kjo mungesë e përfshirjes së identitetit social në këto studime mund të duket e çuditshme, pasi respekti dhe pranimi i identitetit të grupit janë në qendër të lëvizjeve të reja sociale, të cilat mbrojnë të drejtat e grave, të pakicave fetare, të grupeve etnike dhe të homoseksualëve (Taylor, 1994). Këto lëvizje nuk mund të shihen thjesht si kërkesa për përfitime materiale. Ato përfshijnë edhe konceptin e identitetit në mënyrë të domosdoshme (Monroe, Hankin, & Van Vechten, 2000).

Identiteti social dje politik është i rëndësishëm për psiko­logjinë politike pasi ka një ndikim të madh në politikë. Për t’i studiuar konceptet e identitetit social dhe politik nevojitet zhvillimi i studimeve empirike e teorike në shkencat politike. Një nga qasjet kryesore të psikologjisë politike është teoria e identitetit social, e cila mbështetet nga Henri Tajfel-i, John Turner-i e të tjerë teoricienë.[1] Teoria e identitetit social është e dobishme për disa arsye. Ajo merret me çështjet në interes të psikologjisë politike si, p. sh., konfliktet në mes të grupeve, konformizmi ndaj normave të grupit, efektet e statusit të ulët në grup, kushtet e gjenerimit të veprimit kolektiv, faktorët e kategorizimit të vetes dhe të të tjerëve në një grup të caktuar.

Në këtë artikull do të analizohen katër çështje që pengojnë aplikimin e teorisë së identitetit social në fenomenet politike. Këto çështje janë: ekzistenca e zgjedhjes së identitetit, kup­timet subjektive të identitetit, shkallët e ndryshme të fortësisë së identitetit dhe qëndrueshmëria e identiteteve sociale dhe politike. Do të filloj me një përmbledhje të shkurtër të qasjeve politike që përfshijnë teorinë e identitetit social ose kuptime të identitetit në përgjithësi në kërkimet e tyre për marrëdhëniet mes grupeve. Kjo do të ndiqet nga një përmbledhje për teorinë e identiteti social. Më pas do të ndalem në sfidat ndaj teorisë së identitetit social. Duke përfunduar me argumentin se aplikimi i kësaj teorie në fenomenet politike ka qenë i kufizuar për shkak të mungesës së shqyrtimit të burimeve të identitetit social në realitetin e komplikuar nga historia dhe kultura të ndryshme.

Kërkimet e sotme mbi identitetin politik

Në psikologjinë politike ka disa drejtime kërkimore që për­fshijnë konceptin e identitetit. Një drejtim është përqendruar në identitetin kombëtar, patriotizmin dhe multikulturalizmin. Një shembull për këtë mund të gjejmë tek analizat e Critins-it dhe Sears-it për identitetin amerikan. Ata shqyrtojnë kuptimet subjektive të të qenit amerikan dhe vlerat mbi të cilat bazohet identiteti amerikan si barazia dhe individualizmi. Krahas këtyre vlerave, ata vënë në dukje edhe aspekte të kontestu­eshme të identitetit amerikan si, p. sh., nevoja për të besuar në Zot ose mbrojtja e atdheut në mënyrë që të konsiderohesh një “amerikan i vërtetë” (Citrin, Reingold & Green, 1990; Citrin, Wong, & Duff, 2000).[2] Efektet politike të identitetit kombë­tar lidhen pikërisht me këto aspekte të identitetit amerikan. Kështu, p. sh., individët që mbështesin aspektet më pak kon­sensuale dhe më kombëtare të identitetit amerikan (si të qenit i besimit të krishterë), kanë më shumë të ngjarë që t’i kundër­shtojnë politikat në përfitim të emigrantëve. Këta individë e shohin negativisht ndikimin që imigrimi ka në shoqërinë amerikane dhe besojnë se është shumë e vështirë të bëhesh amerikan pa adoptuar më parë traditat dhe vlerat amerikane (Citrin et al., 1990; Citrin et al., 2000). Studiues të tjerë kanë arritur në përfundim se efektet politike të patriotizmit varen nga kuptimet subjektive që mund t’i jepen atij (Schatz, Staub, & Lavine, 1999).

Sears-i dhe Critin-i nëpërmjet kërkimeve kanë zbuluar se anëtarët e grupeve etnike dhe raciale në Shtetet e Bashkuara të Amerikës e identifikojnë veten fillimisht si amerikanë dhe më pas si anëtarë të grupit të tyre etnik apo racial. Kjo bie në kundërshtim me pretendimet e teorisë së identitetit social, sipas të cilave, anëtarësia në një grup të caktuar minoritar është e një rëndësie shumë më të madhe për afro-amerikanët, hispanikët, aziatikët sesa identiteti kombëtar si amerikan (Citrin et al., 2000; Sears, Citrin,Vidanage, & Valentino, 1994; Sears & Henry, 1999).[3] Në një përfundim të ngjashëm arrijnë edhe studiuesit Gurin, Hurtado dhe Peng, të cilët kanë analizuar identitetin kombëtar dhe etnik të meksikano-amerikanëve. Sipas tyre, meksikano-amerikanët që e konsi­derojnë etnicitetin meksikan si shumë të rëndësishëm janë më pak të prirë për të pasur një identitet kombëtar (meksikan) ose identitetet etnike (p. sh., të qenit Chicano) sesa meksikano- amerikanët e tjerë. Një përfundim i tillë shtron disa pyetje të rëndësishme për teorinë e identitetit social në lidhje me rën­dësinë që ka përkatësia në një grup etnik apo racial në shpje­gimin e identiteteve etnike e raciale. Ndërkohë që për teorinë e identitetit social përbërësi kyç i zhvillimit të identitetit është përkatësia në një grup etnik apo racial të caktuar.

Të marra së bashku, kërkimet për identitetet etnike e kom­bëtare tregojnë se së paku formimi i identitetit nuk mund të shpjegohet thjesht dhe vetëm me rëndësinë e të qenit pjesë e një grupi. Këto kërkime tregojnë për një element kyç të formimit të identitetit, pra kuptimet subjektive të identitetit, të cilat janë të nevojshme për teorinë e identitetit social para se ajo të aplikohet për fenomenet politike. Kështu, p. sh., kërkimet për patriotizmin tregojnë se identiteti amerikan ka kuptime të ndryshme për amerikanët, pra ata nuk kuptojnë të gjithë të njëjtën gjë me togfjalëshin “identitet amerikan”. Në fakt, pasojat politike të identitetit përcaktohen nga kuptimet e identitetit dhe jo nga ekzistenca e tij. Ndërsa teoricienët e iden­titetit social kanë injoruar këtë aspekt subjektiv të identik­teteve dhe i kanë kushtuar më tepër vëmendje ekzistencës së kufijve mes grupeve sesa kuptimeve të identitetit brenda tyre.

Së dyti, kërkimet kanë treguar se identitetet e forta copëzojnë unitetin kombëtar dhe nxisin intolerancën dhe antipatitë mes grupeve. Kështu, p. sh., kërkimet dhe studimet e Sidanius-it, Feshbach-ut, Levin-it dhe Pratto-s kanë treguar se zotërimi i një identiteti të fortë si anëtar i një nëngrupi në ShBA ose në Izrael (si afro-amerikanët në SHBA apo arabët në Izrael) çon në zvogëlimin e ndjenjës së patriotizmit. Në një mënyrë të ngjashme Gibson-i dhe Gouws-i (1999) arritën në përfundim se identitetet e forta raciale apo etnike të afrikano­jugorëve rrisnin nevojën e tyre për solidaritet mes grupit, gjë e cila sjell antipati për grupet e tjera të jashtme. Një ndjenjë e tillë çon në perceptimin e grupit tjetër si të rrezikshëm, si një kërcënim dhe si burim i intolerancës. Këto gjetje dhe përfun­dime tregojnë rëndësinë që ka anëtarësia subjektive në një grup për formimin e qëndrimeve dhe sjelljeve politike. (Conover, 1988; Miller, Gurin, Gurin, & Malanchuk, 1981).

Në pamje të parë këto përfundime duken sikur përputhen me teorinë e identitetit social sepse, sipas tyre, anëtarësia në një minoritet çon në formimin e identitetit brenda grupit dhe në një antipati për grupet e tjera. Megjithatë, kërkimet dhe analizat më të thella tregojnë se antipatia për grupet e tjera vjen si rezultat i ekzistencës së një identiteti të fortë subjektiv të përbrendësuar dhe jo thjesht nga anëtarësia në një grup të caktuar. Për më tepër, jo të gjithë e identifikojnë veten me grupin e tyre etnik apo racial ku bëjnë pjesë. Përfundimet e mësipërme e vendosin teorinë e identitetit social përballë dy sfidave të tjera. Së pari, si mund ta shpjegojmë vendimin e një individi për t’u identifikuar si anëtar i një grupi? Ky aspekt i zgjedhjes nuk është konsideruar nga teoria e identitetit social, e cila argumenton se të qenit pjesë e një grupi çon më pas edhe në zhvillimin uniform të identitetit të grupit. Së dyti, teoria e identitetit social e konsideron identitetin social si një fenomen që mund të karakterizohet nga shprehja “ose të gjitha ose asgjë”. Pra, kur grupi është i rëndësishëm, rrjedhi­misht identiteti i grupit është parësor; kur anëtarësia në një grup nuk është e rëndësishme, dominon identiteti individual. Por një arsyetim i tillë nuk arrin ta shpjegojë ekzistencën e identiteteve me forcë të ndryshme që ekzistojnë në varësi të situatave. Ka disa identitete që kanë treguar forcë dhe qëndrueshmëri në kohë si, për shembull, identiteti i grupeve të afrikano-jugorëve. Unë mendoj se është e vështirë të zbatohet teoria e identitetit social në fenomenet politike pa marrë parasysh shkallët e fortësisë së identitetit dhe mundësinë për ta zgjedhur identitetin.

Një drejtim i tretë në psikologjinë politike është përqendruar në natyrën e identiteteve politike dhe në identifikimin me një parti të madhe politike (Abrams, 1994; Duck, Hogg, & Terry, 1995; Duck, Terry, & Hogg, 1998; Kelly, 1989). Deaux-I, Reid-i, Mizrahi dhe Ethier-i (1995) analizuan natyrën sociale të identiteteve politike si konservatorët, ambientalistët, libe­ralët, pacifistët, radikalët dhe socialistët dhe arritën në përfun­dimin se parashikimet e teorisë së identitetit social mund të ishin të zbatueshme për identitetet etnike, fetare dhe politike sepse ato kanë një natyrë kolektive në krahasim me aspektet e tjera individuale të identitetit.

Një shembull për këtë qasje është edhe kërkimi im për identitetin feminist. Unë e kam zbatuar teorinë e identitetit social në analizën për zhvillimin e identitetit feminist dhe kam shqyrtuar mënyrat e ndryshimit të këtij identiteti në varësi të karakteristikave sociale dhe politike të feministeve dhe kun­dërshtarëve të tyre (Huddy, 1997). Kërkimet e mia mbështesin shtrirjen e teorisë së identitetit social në identitetet politike dhe në të njëjtën kohë sfidojnë konceptin e identiteteve si fluid. Në mbështetje të qasjes së identitetit social, unë mendoj se identiteti feminist varet nga ndjenja e të qenit e ngjashme me gratë e tjera feministe, pavarësisht besimeve individuale. Gjithashtu, kërkimet e mia flasin për një qëndrueshmëri të madhe të identitetit feminist që bie në kundërshtim me pikë­pamjen se identiteti është shumë i ndryshueshëm. Anëtarësia në një grup feminist të bazuar në kulturë krijon një burim të fuqishëm të qëndrueshmërisë së identitetit. Një stabilitet i tillë në identitetet politike, jo vetëm në identitetin feminist, nxjerr në pah një sfidë të katërt për teorinë e identitetit social, pra çështja e qëndrueshmërisë së identitetit.

Një përmbledhje e shkurtër e teorisë së identitetit social

Teoria e identitetit social ka dy versione kryesore: një version të zhvilluar dhe të mbështetur nga Tajfel dhe Turner-i (1981), i njohur si teoria e identitetit social dhe një tjetër version i zhvilluar nga Turner-i dhe kolegët e tij (1987), i njohur si teoria e vetëkategorizimit. Të dyja këto teori pranojnë se në ori­gjinë të identitetit social janë faktorët motivues dhe njohës (konjitivë), pavarësisht se i japin theks të ndryshëm rëndësisë së njërit apo të tjetrit faktor (Hogg, 1996, p. 67). Versioni më i hershëm i teorisë së identitetit social, i mbështetur nga Tajfel-i, i kushton më shumë rëndësi aspektit psikologjik dhe faktorit motivues të identitetit që e bën anëtarin e një grupi që ta për­qafojë një anëtarësi të caktuar. Sipas Tuner-it, përqafimi i një anëtarësie të caktuar nga individi bëhet si një nevojë për ta dalluar grupin ku bën pjesë nga grupet e tjera dhe për të arritur një identitet social pozitiv. Individët priren ta vlerë­sojnë më pozitivisht grupin në të cilin ata bëjnë pjesë. Në ndryshim me këtë version, teoria e vetëkategorizimit e zhvi­lluar nga Turner-i më vonë thekson më tepër faktorët njohës që ndikojnë identitetin social. Versioni i teorisë së identitetit social si një vetëkategorizim ka të bëjë me idenë se individët e kategorizojnë vetveten si anëtarë të një grupi të caktuar duke u mbështetur në faktorët njohës. Ky version, në fakt, është një përpunim i teorisë së mëparshme të Tajfl-it për identitetin social dhe përqendrohet më tepër te gjetja e shpjegimeve sesi individët e identifikojnë veten me një grup dhe veprojnë si anëtarë të atij grupi.

Kategorizimi dhe rëndësia e tij

Të dy versionet e teorisë së identitetit social të sipërpër­mendura përdorin parimet e kategorizimit të objekteve në jetën e përditshme për ta shpjeguar kategorizimin e njerëzve, duke përfshirë edhe vetveten në grupe sociale. Në fakt, një ngjashmëri e tillë mes parimeve të kategorizimit të objekteve dhe të njerëzve në grupe sociale është më tepër karakteristikë e versionit të teorisë së vetëkategorizimit. Kërkimet e hershme të Tajfl-it ishin të përqendruara në një perspektivë njohëse në përpjekje për t’i shpjeguar dukuritë që shoqërojnë kategori­zimin. Tajfel-i vazhdoi më pas t’i dokumentonte efektet e kategorizimit të thjeshtë social, të cilat janë të njohura edhe sot. Mjaftojnë preferencat për ngjyrën e syve ose për pikturat e Kadinsky-it apo Klee-së për t’i ndarë njerëzit në grupe dhe për t’u identifikuar me një grup në ndryshim me një tjetër. Situata eksperimentale e përshkruar nga Tajfel-i dhe mbështetësit e teorisë së tij, në të cilën grupet ndaheshin në bazë të një tipari të përbashkët (p. sh., ngjyra e syve, preferencat muzikore etj.), bazohet në një kriter minimal të ndarjes apo kategorizimit në grupe. Në këto studime të kryera nga Tajfel-i “subjektet beso­nin se ishin ndarë në grupe vetëm për çështje administrative, ata nuk kishin kontakt me njëri-tjetrin dhe nuk kishin arsye të besonin se mund të kishin interesa të ngjashme me njëri- tjetrin” (Turner et al., 1987, p. 27). Sipas Tuner-it, Tajfel-i nuk priste që një situatë e tillë eksperimentale të funksiononte. Në fakt, Tajfel-i u nis nga ideja për të ndërtuar një situatë ku nuk ishte e mundur sjellja identifikuese me një grup të caktuar, në mënyrë që më vonë të mund t’i shqyrtonte faktorët e nevoj­shëm që ndikonin në diskriminimin në mes të grupeve të ndryshme.

Pas kryerjes së këtyre studimeve Tajfel-i arriti në përfun­dim se faktorët njohës nuk mund të shpjegonin në vetvete diskriminimin që ekziston mes grupeve të ndryshme dhe si pasojë ai përfshiu në teorinë e identitetit social, edhe faktorë të tjerë të lidhur me motivet dhe psikologjinë individuale. Tajfel-i supozonte se individët, të gjendur në një kategori të caktuar, do ta kategorizonin veten si të tillë dhe do të përbren­dësonin këtë kategori si identitetin e tyre social. Kështu për teorinë e identitetit social faktorët motivues janë të nevojshëm për ekzistencën e diskriminimit mes grupeve, por kategorizimi në bazë të faktorëve njohës mjafton për krijimin e identitetit social. Për fat të keq, më shumë vëmendje i është kushtuar parashikimit të Tajfel-it se etnocentrizmit dhe diskriminimit mes grupeve që vjen si pasojë e drejtpërdrejtë e kategorizimit sesa pohimit të tij se konfigurimi i kufijve të grupit na çon drejt krijimit të identitetit social.

Ka disa prova që tregojnë se ndarja në kategori formëson identitetin. Për shembull, McGuire në studimin e vet arriti në përfundim se fëmijët e një etnie të caktuar në klasë e për­shkruajnë veten në radhë të parë nisur nga etniciteti i tyre ose fëmijët në familje ku ka më shumë anëtarë të seksit të kundërt e theksojnë më tepër gjininë e tyre kur flasin për veten (McGuire, McGuire, Child, & Fujioka, 1978; McGuire & Padawer-Singer, 1976). Studimet e tjera kanë treguar se duke rritur rëndësinë e gjinisë anëtarët e një grupi të caktuar ka të ngjarë që të mendojnë për veten nisur nga stereotipat gjinore. Këto përfundime empirike gjetën mbështetje në metaanalizat e studiuesve të tjerë, sipas të cilëve, rëndësia që i jepet anëta­rësisë në një grup nxit më pas edhe njëanshmërinë e të qenit brenda grupit.

Fillimisht teoricienët e vetëkategorizimit u bazuan te studi­met dhe përfundimet e arritura nga Tajfel-i dhe më pas ndërtuan teorinë e tyre të identitetit social duke theksuar rolin e faktorëve njohës më shumë sesa faktorët motivues. Pra, ndërsa versioni i Tajfel-it vlerësonte me tepër faktorët motivues në krijimin e identitetit dhe diskriminimit mes grupeve[4], versioni i vetëkategorizimit thekson më shumë faktorët njohës. Kjo paradigmë largohet nga koncepti klasik i anëtarësisë në një kategori të caktuar, sipas të cilit, kjo anëtarësi bazohet në një sërë rregullash dhe tiparesh të për­bashkëta që përcaktojnë edhe kufijtë mes grupeve të ndry­shme sociale. Sipas këtij versioni të teorisë së identitetit social, kategoritë e ndryshme nuk kanë kufij të qartë mes tyre apo struktura të mirëpërcaktuara si dhe disa anëtarë janë më tipikë për këto lloj kategorish sesa disa të tjerë. Lakoff-i e quante këtë paradigmë si “teoria e prototipit”. Një prototip mund të jetë ose anëtari më tipik i një grupi, pra një person konkret, ose një anëtar imagjinar, i cili ka tiparet kryesore të përba­shkëta të një grupi të caktuar (Rosch, 1978). Teoricienët e vetëkategorizimit mendonin se identiteti social përcaktohej dhe krijohej nga perceptimi individual për ngjashmëritë me prototipin e një grupi të caktuar (Hogg, 1996; Hogg & Hains, 1996; McGarty, Turner, Hogg, David, & Wetherell, 1992; Turner et al., 1987). Kjo teori e vetëkategorizimit e shpjegon ndryshueshmërinë e identitetit me faktin se kategori të tilla sociale si mosha apo gjinia kanë rëndësi të ndryshme në situata të ndryshme. Pra, ka një lëvizje të vazhdueshme të individëve nga identiteti individual në atë social (Breëer & Weber, 1994; Simon, 1997; Turner et al., 1987).

Sipas teoricienëve të vetëkategorizimit, ndryshueshmëria e identitetit social nuk varet vetëm nga rëndësia që u jepet kategorive ekzistuese, pasi edhe vetë këto kategori ndryshojnë në varësi të strukturave sociale. Individët priren që ta men­dojnë veten si anëtarë të një grupi social të caktuar në ato raste kur përdorimi i një kategorizimi të tillë në grupe i ndihmon ata t’i nxjerrin në pah ngjashmëritë brenda grupit (kategorisë) ose dallimet me grupet (kategoritë) e tjera (Turner et al., 1987). Pra, në këtë kuptim kategoritë dhe prototipat e tyre ndryshojnë në varësi të mënyrës sesi perceptohen dhe atribuohen tiparet e këtyre kategorive nga anëtarët brenda apo jashtë tyre. Identiteti social është shumë dinamik, pasi pro­totipat e grupeve ndryshojnë në varësi të rregullimeve sociale dhe ndikojnë në ndryshueshmërinë identitare.

Roli i faktorit motivues

Identiteti social nuk mund të thjeshtohet vetëm në faktorët njohës (konjitivë), me gjithë rëndësinë që mund të kenë këta faktorë në formësimin e identitetit social. Në mënyrë që në një marrëdhënie dhe ndërveprim mes grupeve të shquajmë njëanshmërinë e të qenit anëtar i një grupi apo diskriminimin mes grupeve të ndryshme duhet të ketë diçka më tepër tek origjina e identitetit social sesa thjesht dhe vetëm faktorët njohës dhe perceptimi i dallimeve apo tipareve të përbashkëta. Për këtë arsye Tajfel-i, krahas faktorëve njohës, shtoi edhe ata motivues për ta shpjeguar origjinën e identitetit social. Sipas Tajfel-it, identiteti social ndikohet nga nevoja e individit për ta dalluar pozitivisht veten nga të tjerët. Kjo do të thotë se identiteti i grupit krijohet më fort mes grupeve me një status të lartë, pasi anëtarësia në këtë grup i dallon individët në mënyrë pozitive nga të jashtmit ose nga grupet e tjera. Mirëpo nuk ndodh e njëjta gjë me grupet që kanë një status të ulët, pasi ata përpiqen ta ndryshojnë pozicionin e tyre dhe nuk ka gjasa që të krijohet një identitet i fortë i grupit.

Ka disa studime që tregojnë se identiteti social është i bazu­ar edhe në faktorë motivues. Tajfel-i dhe Turner-i argument­tojnë se për individët me pozicion apo status të ulët në grup ekziston mundësia e mohimit të anëtarësisë në këtë grup dhe identifikimi i vetes me një grup tjetër në të cilin ata gëzojnë një status më të lartë. Këtë strategji ata e quajnë mobilitet social (lëvizshmëri shoqërore) dhe e bazojnë edhe në kërkimet e studiuesve të tjerë (Jackson, Sullivan, Harnish, & Hodge, 1996; Taylor, Moghaddam, Gamble, & Zellerer, 1987; Wright, Taylor, & Moghaddam, 1990). P. sh., anëtarët e një grupi theksojnë më tepër karakteristikat pozitive të anëta­rësimit në atë grup, gjë e cila i shërben konfirmimit të super­ioritetit të tyre kundrejt grupeve të tjerë. Pra, individët priren ta vlerësojnë pozitivisht veten dhe negativisht të tjerët, në mos në të gjitha tiparet, në disa prej tyre, kur bëjnë krahasime mes njëri-tjetrit.

Përfundime të tilla në lidhje me identitetin e grupit për anë­tarët e grupeve me status të lartë shoqëror mund të aplikohen edhe në çështjet e identitetit etnik. Studimet e Huddy-it dhe Virtanen-it (1995) tregojnë se identiteti kombëtar krijohet më fort mes kubanëve sesa mes latinëve të tjerë, kjo pasi kubanët mendojnë se janë një grup me një status më të lartë sesa meksikanët apo portorikanët që jetojnë në ShBA. Kështu, p. sh., nëse mjedisi universitar është kërcënues për studentët meksikanë, ata do të mendojnë se i përkasin një grupi me status social të ulët dhe si pasojë do të dobësohet identifikimi i tyre si meksikanë (Ethier and Deaux, 1994).

Disa studiues argumentojnë se nevoja për ta dalluar veten pozitivisht nga të tjerët lidhet me vetëvlerësimin. Sipas tyre, anëtarët e grupit me vetëvlerësim të ulët janë më shumë të motivuar për ta mbrojtur anëtarësimin e tyre në një grup të caktuar. Mirëpo studiues të tjerë argumentojnë të kundërtën, pra që anëtarët me vetëvlerësim të lartë mbrojnë më tepër anëtarësinë në një grup të caktuar përballë grupeve të tjera (Crocker & McGraw, 1984; Crocker, McGraw, Thompson, & Ingerman, 1987; Long & Spears, 1998). Kërkime të tjera tregojnë se është e rëndësishme që të dallojmë mes vlerësimit për veten dhe vlerësimit për grupin në mënyrë që më pas ta analizojmë identifikimin me një grup të caktuar. Ndoshta individët do të preferonin të shoqëroheshin me grupe të vlerë­suara pozitivisht pavarësisht se çfarë vlerësimi kanë këta individë për veten e tyre (Luhtanen & Crocker, 1992).

Megjithatë, kërkimet vazhdojnë për të gjetur motive të tjera që shpjegojnë krijimin e identitetit të grupit, por këto kanë nevojë për shembuj praktikë për t’u vlerësuar. Gjithashtu, ka disa çështje të debatueshme edhe në lidhje me fatin e për­bashkët të grupit apo me kërcënimet që vijnë nga jashtë. Disa studime tregojnë se identiteti i grupit forcohet më tepër kur ka konkurrencë mes grupeve ose kur ekziston një rrezik i jashtëm (Brewer, 1979; Insko, Schopler, Kennedy, & Dahl, 1992; Rabbie, Schot, & Visser, 1989). Disa studiues të tjerë e lidhin krijimin e identitetit social me pasigurinë dhe nevojën e indi­vidëve për siguri.

Sfidat e teorisë së identitetit social

Nisur nga kjo përmbledhje e shkurtër e teorisë së identitetit social, shohim se teoricienët janë përqendruar më shumë në gjetjen e shpjegimeve për origjinat e identitetit social dhe njëanshmërisë që zhvillohet brenda grupit kundrejt qëndrimit ndaj grupeve të tjerë. Mirëpo, studiuesit nuk i kanë përqen­druar përpjekjet e tyre në kërkimet empirike për këto dy çështje të identitetit social. Kërkimet empirike tregojnë më tepër për konfliktet që ekzistojnë mes grupeve sesa për mëny­rën e krijimit dhe zhvillimit të identitetit. Studiuesit e sjelljes politike janë të interesuar jo vetëm për dallimet që ekzistojnë mes grupeve, por edhe për mënyrat e krijimit dhe zhvillimit të identiteteve, sidomos për identitetet e qëndrueshme në kohë. Shpesh studiuesit politikë ndeshen me mungesë konflikti mes grupeve, pavarësisht prej ekzistencës së dallimeve të qarta mes tyre ose ndeshen me identitete të dobëta të anëtarëve të një grupi të caktuar. Një dukuri e tillë shtron një pyetje politikisht të rëndësishme: pse ndryshon shkalla me të cilën individët e identifikojnë veten me një grup, përderisa ekzistojnë dallime të rëndësishme mes grupeve? Secili prej nesh ka potencialisht disa identitete si pasojë e anëtarësisë në disa grupe por, në fakt, pak prej këtyre identiteteve bëhen politikisht të rëndë­sishme, në kuptimin që të kenë efekte politike.

Teoria e identitetit social është fajësuar se nuk është marrë me identitetet potenciale, të cilat krijojnë ato lloj konfliktesh mes grupeve në interes të psikologëve politikë. Unë do të përpiqem ta studioj variacionin e identiteteve nga identitetet e dobëta drejt atyre më të forta, sepse mendoj se është e rëndësishme të kuptohen faktorët që bëjnë një identitet të dobët ose jo ekzistent të kthehet në një motiv për konflikte etnike. Mirëpo këtë proces nuk mund ta kuptojmë dhe shpje­gojmë as duke u ndalur vetëm në një kategorizim minimal të individëve në grupe në bazë të disa tipareve evidente dhe as duke u ndalur në identitetet e fuqishme që karakterizojnë kon­fliktet etnike apo kombëtare. Iris Marion Young-u sjell një shembull të forcimit të identitetit nga një identitet i dobët në një identitet që nxit veprimin kolektiv në emër të arritjes së një qëllimi të përbashkët. Ajo merr në shqyrtim disa gra emi­grante në ShBA, të cilat nga gra që frekuentonin të njëjtin dyqan ushqimor, u shndërruan në një grup që organizoi boj­kotin dhe protestat për çmimin e ushqimeve (pulave). Pra, një identitet i dobët është bërë i fortë deri në atë pikë sa ka moti­vuar një veprim kolektiv.

Identitetet e fituara ose të caktuara (të atribuuara)

Sfida e parë me të cilën ndeshet teoria e identitetit social është ekzistenca e identiteteve të fituara përmes zgjedhjes individuale, pra individët zgjedhin identitetin e vet individual. Politologu Chatles Taylor- i dhe psikologu Roy Baumeister-i janë përqendruar te zhvillimet historike të identitetit nga një identitet i caktuar (i atribuuar) nga të tjerët, te një identitet i fituar përmes zgjedhjes personale. Ata flasin për një kalim të identitetit nga Mesjeta deri në kohët moderne. Në Mesjetë identiteti përcaktohej në lindje e më pas nga besimi fetar, puna apo statusi ekonomik. Në kohët moderne identiteti është më pak i përcaktuar (determinuar) dhe është subjekt i zgje­dhjes individuale. Në kohët moderne besimi, arsimi, puna, preferencat seksuale apo rolet shtëpiake janë më tepër në varësi të vullnetit individual nga sa mund të kenë qenë më parë në Mesjetë (Giddens, 1991). Aftësia për të krijuar dhe për ta ndryshuar identitetin individual disa herë gjatë jetës është bërë tanimë karakteristikë për shoqërinë amerikane, e cila karakterizohet nga një mobilitet i lartë social, nga zhvi­llimi i karrierave të dyta dhe nga një shkallë e lartë e divor­ceve. Një emigrant polak në Shtetet e Bashkuara është shpre­hur për mënyrën e jetës atje: “Çdo kush është në lëvizje dhe pëson ndryshime të mëdha gjatë jetës aq sa humbasin gjurmët e asaj që kanë qenë dhe përqendrohen në atë që do të bëhen” (Sarup, 1996, p. 5). Një variacion i tillë i identitetit shkon bashkë me nevojën për t’u njohur dhe për t’u pranuar nga të tjerët (Taylor, 1994).

Mundësia e zgjedhjes individuale të identitetit qëndron edhe për ato karakteristika që ne i mendojmë si të fiksuara sikurse janë raca dhe etnia. Në një studim të vet në ShBA, Nagel-i vuri re se ishte trefishuar numri i individëve që e deklaronin veten si indianë-amerikanë nga 1960-ta deri më 1990. Sipas tij, kjo nuk mund të shpjegohej thjesht me rritjen e numrit të lindjeve, por edhe me një ndryshim në etni. Numri më i madh i të deklaruarve si indianë-amerikanë ishte nga qytetarët në zonat urbane, pra në ato zona ku individët kanë mundësi të gjera zgjedhjeje të identitetit të tyre. Aftësia për të fituar apo humbur identitetin indian-amerikan është më pak e dukshme mes atyre amerikanëve që u caktohet raca apo etnia për arsye administrative.

Studiuesit e teorisë së identitetit social ndeshen me një sfidë të madhe për shkak të ekzistencës së identiteteve të fituara. Teoria e identitetit social nuk merr parasysh mundësinë që individët mund ta zgjedhin identitetin e tyre. Në situata eksperimentale ata i caktojnë individët në grupe dhe presin që ata ta përbrendësojnë një anëtarësi të tillë. Kështu në studimet e përshkruara më sipër ata janë ndarë në grupe rastësisht, në bazë të preferencave për pikturat apo në bazë të ngjyrës së syve, duke mos pasur mundësi për zgjedhjen e identitetit apo për shqyrtimin e ndryshimeve mes grupeve në bazë të vull­netit individual. Teoria e identitetit social mbron pikëpamjen, sipas së cilës, faktori determinues për krijimin e identitetit është rëndësia që ka anëtarësia në një grup të caktuar. Identiteti gjinor është i rëndësishëm për gratë në situatat kur ka një dominim të seksit mashkull. Gjithashtu, edhe afro-amerikanët mendojnë për veten në termat e racës kur punojnë apo jetojnë në mjedise të dominuara nga të bardhët pasi ndryshimet janë më shumë evidente. Kjo pikëpamje është shumë determinuese dhe përjashton mundësinë e zgjedhjes së identitetit.

Zgjedhja e identitetit është e rëndësishme pasi është një fak­tor kryesor i identiteteve sociale në jetën e përditshme jashtë kushteve laboratorike si dhe forcon kohezionin e grupit dhe diskriminimin mes grupeve. Turner-i realizoi një studim për identitetet e fituara në të cilin disa pjesëmarrës u caktuan në një grup dhe disa të tjerëve iu dha mundësia të zgjidhnin në cilin grup do të ishin mes dy grupeve konkurruese me njëri- tjetrin. Anëtarët e caktuar në grupin fitues shfaqën një kohe­zion dhe vetëvlerësim më të lartë në krahasim me grupin tjetër. Mirëpo anëtarët që me vullnet të lirë zgjodhën të jenë pjesë e një grupi treguan një kohezion dhe vetëvlerësim më të lartë, sidomos kur ishin pjesë e grupit humbës mes dy grupeve eksperimentuese. Pra, eksperimenti tregoi se ka një angazhim dhe përkushtim më të lartë ndaj grupit në rastin kur individët zgjedhin personalisht të jenë pjesë e tij, pra kur kemi të bëjmë me zgjedhje dhe jo caktim të identitetit. Për më tepër, një iden­tifikim i fortë me grupin është burim për sjellje diskri­minuese në raport me grupet e tjera.

Ndryshimet individuale në fitimin e identitetit

Koncepti se identitetet sociale fitohen më tepër sesa cak­tohen lidhen fort edhe me ndryshimet individuale në procesin e fitimit të identitetit. Pra, individë të ndryshëm kanë kara­kteristika të ndryshme që i dallojnë nga të tjerët dhe që, në fakt, ndikojnë edhe në procesin e formimit të identitetit. Çështja që shtrohet është: nëse ndryshimet individuale ndi­kojnë identifikimin me një grup social të caktuar dhe nëse po deri në çfarë mase. Studimet e Duckitt-it tregojnë se sjelljet autoritare mund të shpjegohen pjesërisht me tendencën e disa individëve për ta identifikuar veten me grupet dominuese si, p. sh., të bardhët në ShBA apo të krishterët në Evropën perëndimore. Lind pyetja nëse këto tendenca varen nga nevoja për koherencë, nga intoleranca apo mungesa e një qëndrimi të hapur ndaj përvojave. Ndoshta individët into­lerantë dhe që nuk janë të hapur ndaj përvojave të reja mund të jenë më të prirë drejt caktimit të identitetit sesa drejt fitimit të tij me anë të zgjedhjes individuale.

Studimet e kryera deri më tani në lidhje me origjinat dhe krijimin apo zhvillimin e identitetit kanë shtruar më tepër pyetje sesa mund t’u jenë përgjigjur. Kështu lindin pyetje të tillë si: Cilat janë origjinat e mospëlqimit të përgjithshëm ndaj grupeve të tjerë? A na drejton ky mospëlqim për nga identiteti më i fortë brenda grupit? Apo ka faktorë të tjerë që për­caktojnë dhe shpjegojnë etnocentrizmin dhe identitetin bren­da grupit? Natyrisht që është e nevojshme të kryhen studime të tjera për t’i analizuar faktorët përcaktues të identitetit të grupit. Pra, duhen marrë në konsideratë karakteristikat perso­nale të individëve dhe ndryshimet mes tyre si dhe faktorët motivues, sikurse mund të jenë vetëvlerësimi, nevoja për t’i përkitur një grupi, nevoja për unitet dhe për siguri. Për psiko­logët politikë është shumë e rëndësishme të kuptojnë se pse në të njëjtat rrethana sociale dhe politike disa individë përve­tësojnë një identitet të caktuar dhe disa të tjerë jo.

Ndryshimet mes grupeve dhe liria për ta zgjedhur identitetin

Grupet ndryshojnë me njëri-tjetrin edhe në atë sesa mundësi u japin anëtarëve të tyre të zgjedhin apo të mohojnë iden­titetin e grupit. Studimet kanë treguar se individët priren që ta mohojnë identitetin e një grupi me status të ulët shoqëror. Disa studiues kanë marrë në shqyrtim rastin e gjermano-lindorëve dhe sesi e identifikojnë ata veten. Këto studime tregojnë sesa e lehtë apo e vështirë është për një gjermano-lindor që ta identifikojë veten si gjermano-perëndimor. Ata që mendojnë se është e vështirë të identifikohesh si gjermano-perëndimor kanë një identitet më të fortë të të qenit pjesë e Gjermanisë lindore. Ndërsa gjermanët që i konsiderojnë kufijtë si më pak pengues e më relativë janë më të prirë për të adoptuar një identitet si gjermano-perëndimor dhe ta konside­rojnë veten si gjermanë.

Një tjetër faktor që ndikon në zgjedhjen e identitetit është edhe mënyra sesi të konsiderojnë të tjerët, pra a të njohin të tjerët si pjesë e një grupi apo kategorie të caktuar apo jo. Nëse anëtarësia në një grup është e dukshme për të tjerët, pra është i dukshëm fakti i të qenit pjesë e një grupi, atëherë është e vështirë që individi të shpëtojë nga identifikimi me këtë grup apo kategori. Kështu, p. sh., për një individ nga Gjermania lindore është më e lehtë që të hiqet sikur është gjermano- perëndimor, por për një afro-amerikan është shumë e vështirë, pasi të gjithë e identifikojnë si zezak. Kur themi se anëtarësia në një grup është e dukshme, e lidhim me tipare të tilla si ngjyra e lëkurës, gjuha e folur, gjinia, tipare të tjera fizike, praktikat kulturore etj. Ato tipare që mund të fshihen ndih­mojnë në lehtësimin e zgjedhjes së identitetit, pasi të tjerët e kanë të vështirë të të kategorizojnë në një kategori apo grup të caktuar.

Teoria e identitetit social niset nga parimi se kemi të bëjmë me anëtarësi fikse dhe të përcaktuara qartë. Mirëpo anëtarësia në një grup jo gjithmonë ka kufij të mirëpërcaktuar, sidomos kur bëhet fjalë për grupe të ndërtuara mbi baza politike apo besimi. Kufijtë e grupeve politike janë të vështirë për t’u për­caktuar, me përjashtim të partive politike dhe të organizatave politike. A është dikush që mbron legalizimin e abortit dhe qeverisjen minimale një liberal? Cila është pika e demarka­cionit mes një liberali dhe një të moderuari? Në cilën pikë të moderuarit bëhen konservatorë? Pra, është e vështirë të mirëpërcaktohen kufijtë e grupeve.

Kufijtë e kategorive politike janë më të dobët dhe më pak të përcaktuar sesa kategoritë sociale të bazuara në etni apo racë. Një njeri me racë të përzier, p. sh., një latin zezak, mund ta përshkruajë veten në mënyrë legjitime si pjesë e njërit apo tjetrit grup, qoftë si zezak, qoftë si latin, ose në të dy grupet. Mirëpo kjo nuk është e mundur për kategoritë politike, pra individi nuk mund të pretendojë se është pjesë e dy apo më shumë grupeve politike të përziera. Identifikimi i bazuar në tipare social demografike si mosha, raca apo etnia mund të përkufizohet si një vetëdije e individit për anëtarësinë e tij objektive në një grup të caktuar dhe, njëkohësisht, si një ndjenjë e të qenit pjesë e atij grupi, një ndjenjë bashkëngjitjeje. Mirëpo ky përkufizim për identifikimin me një grup të caktuar nuk mund të përdoret për kategoritë politike, pasi anëtarësia në to është ambigue, e paqartë. Ndikimi që ka ky ambiguitet në zgjedhjen e identitetit nuk është studiuar mjaftueshëm, pasi studiuesit më shumë janë ndalur në kufijtë mes grupeve dhe ndikimin e tyre.

Kufijtë dhe kuptimi

Ekzistenca e mundësisë për ta zgjedhur identitetin shtron pyetje dhe çështje të tjera në lidhje me bazat e zgjedhjes së identitetit. Në mënyrë që të kuptojmë sesi individët zgjedhin dhe fitojnë identitetet e tyre është e rëndësishme që ta bëjmë dallimin mes përkatësisë në një grup dhe përbrendësimit të kuptimit të të qenit pjesë e grupit. Antropologu Frederick Barth-i e quante këtë ndryshimin mes identitetit nominal të bazuar në emrin e grupit ku bën pjesë dhe anëtarësisë virtuale të bazuar në përvojë. Disa të tjerë e konsiderojnë si dallimi mes një kategorie në të cilën individët janë të bashkuar nga disa karakteristika të përbashkëta dhe të dukshme nga të tjerët jashtë grupit dhe një kategorie tjetër ku individët janë të ndër­gjegjshëm për ngjashmëritë e tyre dhe e identifikojnë veten mbi ato baza (Jenkins, 1996, p. 23). Young-u dallon këtu një shoqërim sipërfaqësor me një grup të caktuar në të cilin indi­vidët ruajnë identitetin individual dhe një grupi që përbën pjesë të individualitetit të tyre. Ky shoqërim sipërfaqësor i shton edhe një mbiemër tjetër përshkrimit që njeriu i bën vetes, ndërsa anëtarësia në një grup formëson dhe ndikon identitetin e njeriut.

Unë mendoj se një dallim i tillë (mes përkatësisë në një grup dhe përbrendësimit të kuptimit të të qenit pjesë e grupit) në fakt përfshin ndryshimin mes kufijve të grupit dhe kuptimit që merr anëtarësia në një grup të caktuar. Deri më tani pamë se teoria e identitetit social përqendrohet në ndikimin që kanë kufijtë e grupeve në përcaktimin dhe formësimin e identik­teteve. Mirëpo theksimi i kufijve të grupit ka bërë që të lihet pas dore kuptimi që merr për individët anëtarësia në një grup të caktuar. Nëse identiteti do t’u caktohej individëve në bazë të grupit ku bënin pjesë, atëherë do të mjaftonte njohja e kufijve të grupit për t’i kuptuar efektet e anëtarësisë në grup. Mirëpo kur individët zgjedhin identitetin e tyre, kuptimi që merr anëtarësia në atë grup ka rol të madh në adoptimin e identitetit dhe në efektet e anëtarësisë në grup.

Psikologët politikë e kanë të vështirë që të përqendrohen vetëm në kufijtë e grupeve, pasi procesi i ndarjes në grupe, pra procesi i përcaktimit të kufijve, është i lidhur me kuptimin që ka anëtarësia në një grup të caktuar. Le t’i marrim si shembull ndarjet në grupe etnike dhe raciale në ShBA. Në regjistrimin kombëtar të popullsisë në ShBA janë përdorur kategori të ndryshme për grupet etnike dhe raciale. Në 1930-n meksi­kanët klasifikoheshin si jo të bardhë, në 1940-n konsidero­heshin si spanjishtfolës, në 1950-n dhe 1960-n konsidero­heshin si të bardhë me mbiemër spanjoll dhe në 1970-n si spanjishtfolës me mbiemër spanjoll. Një tjetër problem ka të bëjë me atë se kush është autoriteti i duhur për t’i përcaktuar kufijtë mes grupeve. P. sh., feministet në ShBA në vitet ’70 patën një debat lidhur me atë se kush do të konsiderohej e kush jo feministe.

Le të marrin si shembull nacionalizmin gjerman. Për arsye që lidhen me Luftën e Dytë Botërore, gjermanët hezitojnë të shfaqin një identitet të fortë si nacionalistë apo patriotë. Gjermanët nuk shfaqin njëanshmëri të madhe kundrejt izra­elitëve, ndërsa këta të fundit shfaqin më tepër njëanshmëri ndaj gjermanëve. Natyrisht që këto efekte të identifikimit si gjermanë apo si izraelitë vijnë si pasojë e historisë mes këtyre dy popujve dhe jo prej rëndësisë që ka identiteti i tyre kom­bëtar. Kuptime të ndryshme për identitetin lindin kur i njëjti grup ekziston në rajone të ndryshme të një vendi ose kur i njëjti grup ekziston në nënkulturat e ndryshme ose kur kup­timi i anëtarësisë në një grup kontestohet për arsye politike. Ndryshimet në kuptimet e identitetit mund të kenë një ndikim shumë të madh në efektet e identitetit. Meksikanët e lindur në ShBA kanë një identitet kombëtar të dyfishtë edhe si ame­rikan edhe si meksikanë-amerikanë. Individët e lindur në Meksikë e lidhin faktin e të qenit meksikanë me të qenit, gjithashtu, edhe meksikan-amerikanë, por ata rrallëherë men­dojnë për veten sikur të ishin vetëm amerikanë. Termi latino ose hispanik përdoret më tepër meksikanët që kanë lindur në ShBA dhe jo për ata që lindin në Meksikë e më pas emigrojnë në ShBA. Kështu që do të ishte e vështirë t’i konsideroje meksikanët që nuk kanë lindur në ShBA si hispanikë apo latino.

Kuptimi që ka një grup për anëtarët e vet mund të jetë i ndryshëm nga kuptimi që i japin të tjerët, të jashtmit. Ajo çka vlen të theksohet është se duhet që ta analizojmë konceptin si të anëtarëve dhe jo anëtarëve të grupit (të brendshëm e të jashtëm) për ta gjetur kuptimin e grupit. Kuptimi që ka anë­tarësia në një grup të caktuar krijohet me kalimin e kohës nën ndikimin e kulturës dhe të historisë dhe kërkon një analizë të hollësishme. Katër janë faktorët që duhet t’i kemi parasysh: valenca e anëtarësisë në grup; përcaktimi i karakteristikave sociale të anëtarëve tipikë të një grupi; vlerat thelbësore të lidhura me anëtarësinë në një grup dhe karakteristikat e gru­peve të tjera që na ndihmojnë t’i përcaktojmë tiparet e grupit tonë (identifikimi përmes tjetrit).

Valenca e anëtarësisë në grup. Zhvillimi i një identiteti të grupit është më i vështirë mes grupeve me një status të ulët shoqëror. Në zhvillimin e identitetit rol të madh luajnë edhe ndryshimet mes individëve në perceptimin që ata kanë për valencën e grupit. Disa amerikanë janë krenarë për origjinën e tyre, disa të tjerëve nuk u vjen mirë kur dëgjojnë një theks amerikan në një kafe parisiene. Në disa rrethana specifike është e mundur që këta amerikanë të shndërrohen në patriotë, por amerikanët që me vullnet të lirë zgjedhin identitetin e tyre si amerikanë janë patriotë më të mirë. Valenca e identitetit varet edhe nga kuptimi që i jepet patriotizmit. P. sh., amerikanët e brezit të Luftës së Dytë Botërore janë më patriotë dhe më shumë të lidhur me simbolet kombëtare sesa janë amerikanët që kanë dëshmuar luftën në Vietnam. Valenca e anëtarësisë në një grup duhet të studiohet si për ata që e identifikojnë veten me grupin, edhe për ata që nuk e identifikojnë si dhe për anëtarët potencialë të grupit.

Identifikimi me një prototip. Për ta përcaktuar anëtarësinë në një grup, teoricienët e vetëkategorizimit përdorin prototipin ose anëtarin më tipik të një grupi. Kjo do të thotë që iu duhet dhënë një vëmendje më e madhe atyre tipave që mund të ilustrojnë më pas anëtarësinë në një grup dhe t’i japin kuptim asaj. Sipas teoricienëve të vetëkategorizimit, identiteti zhvi­llohet përmes ngjashmërive me prototipat e grupeve, karakte­ristikat e të cilëve na ndihmojnë për ta kuptuar sjelljen e anë­tarëve të grupit dhe për të përcaktuar se cili është i përshta­tshëm për grupin e cili jo. Kështu, p. sh., nëse përfaqësuesit meshkuj konservatorë në Kongresin Amerikan shërbejnë si një ilustrim i grupit të republikanëve, atëherë pritet që gratë nëpunëse të distancohen nga Partia Republikane, pasi ato nuk gjejnë asgjë të përbashkët me prototipin e këtij grupi (prototipi – përfaqësuesi konservator në Kongres ; grupi – Partia Republikane). Një shembull i mirë për të parë sesi disa pro­totipa shërbejnë si ilustrues të një grupi të caktuar dhe ndi­kojnë më pas në zhvillimin e identitetit të grupit është edhe media, pasi aty shfaqet shpesh një numër i vogël njerëzish. Kjo lloj analize duhet t’i marrë në konsideratë edhe pështy­pjet subjektive që anëtarët e grupit kanë për këtë prototip.

Vlera themelore. Krahas karakteristikave që ka anëtari më tipik i një grupi si veshja, gjuha, stili i jetës, ne mund të kuptojmë shumë për një grup edhe nga vlerat të cilat ai mbështet. Kështu, Fox-i gjatë një studimi për hispanikët në ShBA u ndal më tepër në vlerat që ata kishin si grup për të shpjeguar më pas natyrën e tyre dhe karakteristika të tjera të grupit. Sipas tij, meqë hispanikët mbështesnin demokracinë popullore dhe kishin si vlerë lirinë, ata ishin një grup me natyrë të thjeshtë dhe në mbrojtje të njerëzve më të dobët. Në një studim të kryer nga Schwartz-i në lidhje me identitetin kombëtar të gjermanëve dhe izraelitëve, u vu re se vlerat e përbashkëta që ndanin gjermanët mes tyre ose izraelitët ishin burimi kryesor i identitetit kombëtar.

Ndryshimet me grupet e tjera. Ekzistenca e grupeve të tjera jo vetëm bën që të përcaktohen kufijtë mes grupeve, por jep informacion për atë se çfarë nuk është një grup i caktuar (pra, identifikimi i grupit përmes grupit tjetër, “unë jam, ajo çka ai tjetri nuk është”). Studiuesit e teorisë së vetëkategorizimit ndalen shumë te koncepti i ndryshimeve që ekzistojnë mes grupeve. Mirëpo askush nuk është ndalur në lidhjen që erzi­ston mes grupeve të tjera dhe kuptimit të identitetit të një grupi të dhënë. Identiteti i një grupi të dhënë krijohet edhe përmes kufijve dhe ndryshimeve që ekzistojnë me grupet e tjera. Nga pikëpamja politike, kjo do të thotë se identiteti i një grupi është më pak intens kur nuk ekziston një ndarje e qartë dhe e prerë mes grupeve të ndryshme, pasi ndarja dhe dalli­met mes grupeve ndihmojnë në përcaktimin e identitetit të grupit dhe të kuptimit të anëtarësisë në një grup.

Studiuesit që merren me çështjet e identitetit pajtohen në një pikë: efektet e anëtarësisë në një grup varen nga se sa i fortë është ky identitet për anëtarët e grupit. Megjithëse zakonisht mendohet se kjo është në përputhje me parimet e teorisë së identitetit social, unë mendoj se ka disa gjëra që nuk përpu­then mes tyre. Dy studiues që tregojnë për këtë papërputh­shmëri mes teorisë së identitetit social dhe përfundimit se efektet e anëtarësisë në një grup varen nga se sa i fortë është ky identitet për anëtarët e grupit, janë Mullin-in dhe Hogg-i (1998). Sipas tyre, diskriminimi mes grupeve të ndryshme pjesërisht varet nga masa me të cilën individët e identifikojnë veten me grupin ku bëjnë pjesë. Po sipas këtyre studiuesve, identiteti i grupit çon më pas në një depersonalizim të anë­tarëve të grupit duke ulur sensin e individualitetit dhe duke minimizuar diferencat që mund të ekzistojnë brenda vetë grupit si dhe duke nxitur konformizmin me prototipin e gru­pit. Nga kjo pikëpamje duket sikur përmes identitetit të grupit humbet identiteti individual. Pra, ngjan me një fenomen “ose të gjitha ose asgjë”, pra ose identiteti i grupit ose identiteti indi­­vidual. Mirëpo ky shpjegim nuk merr parasysh erzi­stencën e ‘dritëhijeve’ të identitetit dhe nuk është në përputhje me realitetin. Kërkimet empirike tregojnë se identiteti social përfaqëson diçka të ndërmjetme mes një identiteti gjithë­përfshirës të grupit dhe një individi të veçantë në persona­litetin e tij. Kjo është sidomos e vërtetë për identitetet poli­tike. Të rinjtë amerikanë, p. sh., shfaqin një ndjenjë mospëlqimi të lartë kundrejt identiteteve politike të forta kur u kërkohet ta përcaktojnë veten se në cilën kategori bëjnë pjesë: në demo­kratët apo republikanët, në liberalët apo konservatorët. Në mënyrë të ngjashme gratë e identifikojnë veten si feministe në rastin kur me feministe ato nuk i referohen një identiteti të fortë feminist.

Për mendimin tim, këto dritëhije apo nuanca të identitetit vijnë si rrjedhojë e të ndjerit më afër ose më larg me prototipin e grupit ose me vlerat themelore që mbështet grupi si i tillë. Për t’i kuptuar këto nuanca të identitetit duhet të largohemi nga ideja e identitetit social si diçka që përfshihet brenda kufijve të grupit dhe të ndalemi më tepër te kuptimet sub­jektive të identitetit. Identiteti ka një natyrë komplekse që është edhe individuale, edhe sociale, kështu që nuk mund t’i detyrojmë individët të mendojnë për veten ose si anëtarë të një grupi ose si të ndryshëm nga ky grup.

Këto nuanca të identitetit ndikojnë edhe në zhvillimin e njëanshmërisë së grupit dhe diskriminimit për grupet e tjera (Noel, Wann, & Branscombe, 1995; Wann & Branscombe, 1990, 1993). Kështu studentët japonezë me një ndjenjë të fortë të anëtarësisë në grup nuk i kritikojnë shokët e tyre të grupit edhe pse kanë marrë informacione negative për ta. Individët që e identifikojnë veten shumë fort me një grup të caktuar ka më shumë të ngjarë që t’i diskriminojnë anëtarët e grupeve të tjera. Gjermanët me identitet të fortë rajonal nuk e identik­fikojnë veten si gjermanë, por shfaqin më tepër një homo­gjenitet rajonal sesa kombëtar (Simon, Kulla, & Zobel, 1995). Individët me një identitet të fortë si anëtarë të një grupi të marxhinalizuar (p. sh., një grup i skajuar nga pikëpamja poli­tike dhe/ose seksuale) e pranojnë më lehtë identitetin e tyre sesa individët me një identitet të dobët. Të parët e shfaqin këtë pranim të identitetit të tyre dhe e ndajnë me miqtë e familjen dhe ndihen më pak të jashtëm në raport me shoqërinë sesa pjesa tjetër që nuk ka një identitet të fortë të grupit të mar­gjinalizuar.

Madje ka studiues që mendojnë se format më të forta të iden­titetit janë ato që ndikohen më pak nga konteksti, pra sa më i fortë të jetë identiteti, aq më pak ndikohet ai nga mjedisi apo konteksti. Kinket-i dhe Verkuyten-i (1997) morën në studim fëmijët dhjetë deri në trembëdhjetë vjeç me origjinë gjermane dhe turke që jetonin në Holandë dhe u përqendruan në atë se sa i fortë ishte identiteti i tyre etnik. Këta studiues bëjnë dallimin mes vetidentifikimit etnik dhe vetëpërshkrimit nga njëra anë me shkallën e vetëvlerësimit etnik nga ana tjetër. Pra, nëse vetidentifikimi dhe vetëpërshkrimi mund të shpre­hen kështu: “Sa i takon grupit etnik, unë e konsideroj veten se i përkas grupit etnik turk”; shkalla e vetëvlerësimit etnik shprehet në këtë mënyrë: “Unë ndihem mirë që jam turk”. Krahas shkallës së vetëvlerësimit studiuesit flasin edhe për brendësimin e grupit etnik, të shprehur në formën “nëse thuhet diçka e keqe për turqit në përgjithësi, unë ndihem sikur kanë thënë diçka të keqe për mua personalisht”. Këta studiues arritën në përfundimin se niveli më i lartë ose më i fortë i identitetit (introjection) nuk ndikohet nga konteksti (p. sh., nga përqindja e nxënësve turq apo gjermanë në klasë në rastin e mësipërm), ndërsa niveli më i ulët i identitetit është shumë i ndikueshëm nga konteksti. Kjo do të thotë se teoria e iden­titetit social ka mbivlerësuar efektet që kanë konteksti dhe situata në krijimin dhe zhvillimin e identitetit, pasi përqen­droheshin në identitet e dobëta të krijuara në laboratorë gjatë eksperimenteve të ndarjes në grupe.

Qëndrueshmëria e identitetit

Studiuesit dhe teoricienët që merren me çështjet e identitetit vazhdojnë të diskutojnë rreth qëndrueshmërisë dhe fluiditetit të identiteteve politike dhe sociale. Nga njëra anë, studiuesit e identitetit social priren të theksojnë fluiditetin e identitetit, duke nxjerrë në pah sesi identitetet ndryshojnë në varësi të kontekstit social. Mirëpo, nga ana tjetër, identitetet sociale (si, p. sh., identiteti etnik) shfaqin një qëndrueshmëri më të madhe në kohë dhe në krahasim me identitete të tjera politike apo sociale. Pra, sfida e katërt ndaj teorisë së identitetit social është çështja e qëndrueshmërisë së identitetit.

Çështjet që lidhen me qëndrueshmërinë apo fluiditetin e identiteteve sociale janë në interes të studimeve të shkencë­tarëve politikë. Pikëpamja se identiteti është fluid dhe i paqëndrueshëm bie në kundërshtim me realitetin politik të lëvizjeve sociale në botë për mbrojtjen e të drejtave të grave, minoriteteve apo homoseksualëve. Angazhimi shumë i madh i individëve në këto lëvizje nuk përputhet me pikëpamjen se identiteti është fluid dhe i ndryshueshëm. Megjithatë, ka edhe evidenca që tregojnë se identitetet politike dhe kombëtare mund të manipulohen nga fjalët dhe veprimet e udhëheqësve politikë.

John Turner-i dhe kolegët e tij janë mbrojtësit më të flaktë të pikëpamjes se identitetet sociale janë të ndryshueshëm. Gjithashtu, teoricienët e vetëkategorizimit mendojnë se edhe kategoritë ndryshojnë në varësi të kontekstit social. Kategoritë vërtiten rreth formimit të prototipit të grupit ose të anëtarit tipik të grupit, i cili përmbledh vetitë dhe tiparet që e dallojnë grupin nga të tjerët. Megjithatë, kjo pikëpamje e Turner-it nuk merr parasysh se ekzistojnë identitete sociale dhe politike që shfaqin një qëndrueshmëri të lartë. Një nga pikat më të kritikueshme të teorisë së identitetit social është se shumë nga përfundimet e saj bazohen në të dhëna për identitetin që janë krijuar në laboratorë, pra janë konsideruar nivele të ulëta të identitetit. Pra, nuk mund të mendojmë se identitetet politike të lidhura me ideologjitë kryesore apo me partitë politike do të kenë të njëjtin nivel fluiditeti sa edhe identitet e krijuara në kushtet laboratorike. Sikurse e vumë re edhe më lart (Kinket dhe Verkuyten), identitetet e forta janë më të qëndrueshëm ndaj kontekstit social.

Prototipi i një grupi nuk mund të ndryshojë aq lehtë sikurse mendonin studiuesit e teorisë së vetëkategorizimit edhe pse në grup mund të ketë anëtarë që nuk janë tipikë, por kjo nuk do të thotë se do të ndryshojë imazhi për të gjithë pjesën tjetër të grupit. Në përgjithësi informacionet për anëtarët e pazakontë të grupit nuk merren parasysh pasi ka një prirje për homo­gjenitet të brendshëm të grupit. Pra, anëtarët tipikë të një grupi janë më të qëndrueshëm ndaj ndryshimeve. Është e vështirë që prototipi i një grupi të ndryshojë në një situatë ku dominon një anëtar atipik për këtë grup. Prandaj, teoria e vetëkategorizimit has në kritika kur pretendon se identitetet sociale janë fluide dhe jo të qëndrueshme. Për teorinë e vetë­kategorizimit dy janë burimet e paqëndrueshmërisë së identik­teti: shkëputja nga grupi dhe ndryshimet në prototipin e grupit. Kërkimet e mia për identitetin e feministeve tregojnë se është shumë e vështirë që të ndryshojë natyra e prototipit të grupit dhe aq më tepër identiteti feminist.

Agjenda kërkimore

Analiza e mësipërme nxjerr në pah nevojën për kërkime të mëtejshme në fushën e identiteteve sociale dhe politike. Së pari, është e rëndësishme të zgjerohet fusha kërkimore e identitetit social në drejtim të identiteteve të botës reale duke u nisur jo vetëm nga identitete të lidhura me gjininë, punën apo karakteristikat fizike. Vëmendja duhet të përqendrohet më shumë në mundësinë e zgjedhjes së identitetit dhe në nuancat e ndryshme që ka identiteti. Megjithatë, në këtë agjendë kërkimore ka vend edhe për identitetet e dobëta që krijohen në laborator, pavarësisht se këto identitete nuk për­bëjnë bazën e kërkimeve shkencore për çështjet e identitetit social. Në kushtet laboratorike identitetet shfaqen shumë fluidë, ndërkohë që evidencat nga realiteti na tregojnë iden­titete politike e sociale të qëndrueshme. Gjithashtu, identitetet e dobëta të krijuara në laborator nënvlerësojnë rolin që luajnë në konfliktet mes grupeve të identitetet sociale apo politike. Kërkimet tregojnë se identitetet e forta luajnë një rol të madh në diskriminimin mes grupeve.

Së dyti, duhet t’i zgjerojmë njohuritë tona në lidhje me proceset e formimit dhe zhvillimit të identitetit. Është shumë e rëndësishme të dimë sesi fitohen identitetet dhe sesi kalohet nga identiteti i dobët te një identitet më i fortë. Në fakt, anëtarësia në një grup në botën reale ndryshon nga anëtarësia në kushtet artificiale të studimit. Në realitet, identitetet e dobëta janë rezultat i ambiguitetit (paqartësisë) për kriteret apo kufijtë mes grupeve dhe, në fakt, janë identitete shumë më të dobëta sesa identitetet e krijuara në laboratorë gjatë studimit. Megjithatë, në realitet ne ndeshemi edhe me grupe me identitet të qartë, me një prototip të mirëpërcaktuar, me një armik dhe me vlera të qëndrueshme historikisht. Vlerat dhe traditat kulturore ndihmojnë në krijimin e një identiteti të fortë. Ajo çka u intereson më shumë psikologëve politikë është roli që kanë aktorët politikë dhe ngjarjet politike në procesin e kristalizimit të identitetit.

Së treti, me qëllim që të kuptohen më mirë proceset e zhvi­llimit të identitetit duhet të ndalemi te karakteristikat indi­viduale që e bëjnë një njeri të adoptojë një identitet të caktuar. Disa individë janë të gatshëm që të adoptojnë shumë iden­titete, por disa të tjerë preferojnë të identifikohen me një apo dy kategori kyçe. Pra, pyetja që shtrohet është se cilat janë ato karakteristika thelbësore që përcaktojnë ndryshimet mes indi­vidëve në zgjedhjen e një apo më shumë identiteteve. A ka individë që i injorojnë tërësisht ndryshimet mes kategorive dhe e konsiderojnë veten të ngjashëm me të tjerët? Në cilin moment këta individë detyrohen ta përbrendësojnë identitetin e një grupi të caktuar dhe të shfaqin antipati për grupet e tjera?

Së katërti, ndryshimet mes karakteristikave individuale nuk mund ta shpjegojnë tërësisht procesin e krijimit dhe zhvillimit të identitetit. Nëse identitetet do të ishin tipare të qëndrue­shme të individit, do të ishte shumë e vështirë që të kishte ndryshime të mëdha në nivelin e fortësisë së identiteteve kombëtare apo rajonale. Për t’i kuptuar proceset e zhvillimit të identitetit na duhet t’i njohim edhe kuptimet e ndryshme të identitetit të grupit. /Revista “Akademia”/

[1] Sikurse do të bëhet e qartë edhe në vazhdimësi, unë fokusohem më tepër në teorinë e identitetit social duke anashkaluar një drejtim tjetër të psikologjisë politike që e konsideron identitetin si më individual, si diçka të lidhur me psikologjinë e individit (Young, 1997). Të frymëzuar nga psikologu Erikson, këta teoricienë analizojnë psikologjinë e liderëve, mendjet e altruistëve apo zhvillimet psikologjike të terroristëve (Crenshaw, 1986; Monroe, 1994; Monroe et al., 2000).

[2] Në një sondazh të kryer në Kaliforni, 40 % e të anketuarve mendonin se besimi në zot është i rëndësishëm për t’u konsideruar një “amerikan i vërtetë”.

[3] Në kundërshtim me këtë, Sidanius-i arriti në përfundimin se studentët zezakë që e identifikonin veten me racën e tyre ishin më pak patriotë sesa ata që nuk e bënin një identifikim të tillë. Një përfundim i tillë është në kundërshtim me pretendimet dhe rezultatet e Sears-it dhe Critin-it, deri diku është i përputhshëm me teorinë e identitetit social.

[4] Diskriminimi mes grupeve ka të bëjë me ekzistencën dhe njohjen e dallimeve mes grupeve të ndryshme.