Mjeshtri i proceseve paqësore, Harold H. Saunders: Dialogu është i vështirë, por më i mirë se lufta

Nga: Daut Dauti

Kjo intervistë është realizuar në vitin 2002 në Dejton dhe është botuar në Javoren Politike Shqiptare “Zëri”. Nga përgjigjet e mjeshtrit të dialogut, Harold H. Saunders (1930–2016), mund të nxirren shumë mësime për vatrat e sotme të krizave në botë, në veçanti në Lindjen e Mesme, por edhe për rastin e dialogut të Kosovës me Serbinë.

Harold H. Saunders (1930–2016) ka qenë drejtor për marrëdhënie ndërkombëtare në “Kettering Foundation” ku – për të ndryshuar marrëdhëniet e popujve të përfshirë në konflikte – është angazhuar në zhvillimin e dialogut jozyrtar në “procesin paqësor publik”. Saunders karrierën e ka filluar si ushtarak. Nga viti 1957 e deri më 1959 ishte lejtnant i Aviacionit të Luftës. Ka shërbyer edhe në CIA.

Në vitet 1974-‘81 ka qenë anëtar i Këshillit Nacional për Siguri në Shtëpinë e Bardhë, si anëtar kyç për përpilimin e politikës për Lindje të Mesme dhe për Azinë Jugore. Nga viti 1978 deri më 1981 ka shërbyer si ndihmës-sekretar i Shtetit, kurse nga viti 1975 deri më 1978 ka qenë drejtor për inteligjencë dhe hulumtime në Shtëpinë e Bardhë.

Së bashku me Henri Kisinxherin [Henry Kissinger], ka qenë ndër njerëzit kryesorë në ekipin e ShBA-së për ndërmjetësim dhe arritjen e marrëveshjes arabo-izraelite që filloi më 1974 e që përfundoi më 1979 Kemp Dejvid. Më 1981 ka qenë negociator për lirimin e amerikanëve të zënë peng në Teheran.

Harold Saunders, si doktor i shkencave, ka shkruar disa libra dhe punime shkencore, ndërsa ka qenë anëtar i disa institucioneve dhe organizatave të rëndësishme akademike në ShBA. Për punën e tij të suksesshme është shpërblyer disa herë nga institucionet e ndryshme shtetërore dhe joshtetërore të ShBA-së. 

Z. Saunders, jeni ende aktiv në ndërmjetësimin e palëve në konflikt – përmes dialogut. Më herët keni qenë aktiv edhe në dialogun jozyrtar amerikano-sovjetik, i cili filloi në Dortmuth. Si filloi ky dialog dhe cili ishte qëllimi i tij?

Si filloi Konferenca e Dortmuthit?

Konferenca e Dortmuthit në esencë është dialogu më i gjatë në mes të qytetarëve amerikanë dhe qytetarëve rusë, që filloi në vitin 1960. Orvatjet e para që u bënë, për të filluar dialogu, datojnë një vit më herët, kur Norman Kazëns [Norman Coussins], një gazetar prestigjioz amerikan kishte vënë re se do të ishte shumë mirë sikur të ekzistonte një aktivitet joqeveritar që do të krijonte kanale në mes të dy superfuqive. Ideja ishte që marrëdhëniet e tilla të vazhdojnë, edhe nëse marrëdhëniet e dy qeverive keqësohen. Kazëns, kur bisedonte me njerëzit, gjithmonë linte përshtypjen se këtë ide e kishte iniciuar presidenti Ajzehauer [Dwight D. Eisenhower]. Kjo ishte ide e tij, por në fakt kishte biseduar edhe me presidentin të cilin e njihte një kohë të gjatë.

A kishit vështirësi për ta filluar një dialog të tillë, kur dihet se kushtet për bashkëpunim joshtetëror nuk ishin të mira?

Norman shkoi në Moskë në vitin 1959 dhe atje ai bisedoi me disa njerëz për këtë mundësi. Pastaj, u kthye me besimin se njerëzit në BRSS kishin ndjenja pozitive për këtë iniciativë. Natyrisht, pas shumë korrespondencave, takimeve, bisedimeve, u arrit marrëveshja për konferencën e parë, që u mbajt në Kolegjin Dortmuth afër Uashingtonit. Takimi i parë nuk kishte të bëjë asgjë me këtë kolegj, por u quajt sipas vendit ku e tëra filloj. Një gjë tjetër që ishte interesante, dhe të cilën ne zbuluam pas vitit 1990, ishte se këtë ide, në anën ruse, e kishte aprovuar edhe Hrushovi [Nikita Khrushchev], lideri i atëhershëm sovjetik. Ne e dinim se Ajzenhaueri ishte i pajtuar me këtë ide, por këtë nuk e dinim për palën sovjetike. Kështu u formuan dy delegacione të qytetarëve, jashtë qeverive …

A ishin publike këto takime?

Në ShBA kjo nuk e tërhiqte vëmendje në shtyp. Sa më kujtohet, delegacioni i qytetarëve rusë, para ardhjes në ShBA, e kishte lëshuar një kumtesë të shkurtër për median sovjetike. Deklaratat e të dy grupeve shpjegonin qëllimin e të dy grupeve të qytetarëve; ne mundoheshin të thellonim mundësitë e ruajtjes së paqes në botë, duke u bashkuar qytetarët për të biseduar për paqe. Por, në përgjithësi, nuk i bënim detajet publike, por vetëm lëshonim deklarata të shkurtra për shtyp.

Kur i analizoni këto takime sot, a mund të thoni se keni arritur sukses?

Shembulli i Taxhikistanit

Po, mendoj se kemi arritur sukses. Nëse shikojmë 40 vjetët e fundit të historisë, shihet se eksperienca jonë thellohej me kalimin e dekadave. Gjatë viteve të ‘60-ta energjia kryesisht harxhohej duke mësuar që të bisedojmë me njëri-tjetrin, duke iu ikur polemikave. Pastaj filluam të krijojmë edhe marrëdhënie shoqërore e personale. Kjo ka qenë e arritura e dekadës së parë. Në dekadën e dytë, në dialog erdhën njerëzit e rinj, nga të dy palët, të cilët u munduan që të ofrojnë përvoja të frytshme edhe për krijuesit e politikës dhe vendimmarrësit. I shfrytëzonim mundësitë për të ushtruar influencë ndaj vendimmarrësve, pasi që të dy grupet kishim qasje te personalitetet e larta shtetërore. Kjo u arrit në vitet e ‘70.

Në vitet e ‘80-ta u formuan dy komisione. Një komision kishte të bëje me konfliktet në lëvizjet interaktive ndërajonale në Afganistan dhe tjetri për kontrollin e armëve. Qëllimi i të dy palëve ishte që të punohet thellë në këto dy fusha, në mënyrë që të parandalohej e keqja – duke pasur parasysh nënvizimin e interesit të të dy palëve. Në mënyrë që të kuptohen më lehtë marrëdhëniet esenciale, u vazhdua me këtë metodë të bisedimeve. Kështu vazhduam deri në fund të viteve ‘80.

Natyrisht, pas vitit 1991, pas shpërbërjes së Bashkimit Sovjetik, fituam përvojën të cilën e zbatonim në fushën e shoqërisë civile. Komisioni për konflikte rajonale e filloi dialogun me popullin e Taxhikistanit. Deri në këtë kohë, e kishim konceptualizuar procesin e dialogut, pasi që kishim përvojë gjatë viteve të fundit.

Megjithatë, në rastin e Taxhikistanit, kishit të bëni me një situatë tjetër, me një situatë të konfliktit të armatosur. Ku ishte dallimi mes dialogut të mëparshëm dhe këtij konflikti që ishte rezultat i dhunës?

E filluam iniciativën paqësore, duke i angazhuar tri palë: palën amerikane, ruse dhe atë taxhike. Ishte një iniciativë trepalëshe paqësore, për të ndalur luftën civile në mes të njerëzve në Taxhikistan. Puna fillestare ka qenë që thjesht njerëzit të fillojnë që të bisedojnë me njëri-tjetrin. Nuk kishte komunikim as në mes të qeverisë dhe opozitës. Pas një viti mund të them lirisht se iniciativa kishte trasuar rrugën që çonte në negociata formale, me ndërmjetësim të OKB-së. Në vitin e parë të dialogut, më 1993 e deri në mars 1994, u themelua dialogu në mes të opozitës dhe qeverisë, që u shndërrua në negociata. Dialogu dhe negociatat vazhduar edhe tri vjet, në mënyrë që të arrihet Marrëveshja Paqësore. Gjatë tërë këtij aktiviteti, anëtarët e grupit të dialogut që përfaqësonin palët e ndryshme morën pjesë aktivisht.

Në fillim të vitit 2000, kjo iniciativë u shndërrua në dialog ndër-taxhik, që për qëllim ka promovimin e demokracisë në Taxhikistan ku përfshiheshin iniciativat për zhvillime politike.

Situata tashme, e pasluftës në Ballkan, duket e ngjashme me këtë të Taxhikistanit dhe të ish-republikave të tjera sovjetike që dolën nga lufta, ku u aplikua ky dialog. A mund të themi se një dialog i tillë mund të aplikohet edhe në Ballkan?

Dështimi i dialogut në Ballkan

Mendoj se po. Dialogu i vazhdueshëm është proces shumë njerëzor. Është i dizajnuar për njerëzit që nuk janë të gatshëm t’i hyjnë procesit paqësor dhe formave praktike qeverisëse apo aspekteve qeveritare. Është i dizajnuar për njerëzit e zhytur në konfliktet njerëzore, të cilëve u është bllokuar rruga e kooperimit për shkak të mosbesimit dhe armiqësive të ndërsjella. Ky dialog është dizajnuar që t’i afrojë njerëzit që kanë këto pengesa, barra historike, dallime kulturore. Kjo gjithashtu mund të aplikohet në mes të të bardhëve dhe zezakëve të ShBA-së, sikur edhe te njerëzit në situatat e konfliktit – sikur që janë popujt e Ballkanit. Mendoj se dialogu i vazhdueshëm është i aplikueshëm në çdo situatë, ku njerëzit e vullnetit të mirë kanë parasysh armiqësitë e ndërsjella, por që kanë kujdes që këto të mos përcillen te fëmijët apo nipat e tyre. Gjithmonë, disa njerëz janë mjaft të mençur dhe mjaft të guximshëm që të ashtuquajturit armik t’i afrohen me dialog. Njerëzit, kur ulen së bashku, së paku kanë mundësi që të menaxhojnë me dallimet që kanë ndaj njëri-tjetrit. Kjo nuk do të thotë se janë të gatshëm të flakin identitetet e tyre, por do të mësohen që të jetojnë me dallimet që kanë dhe që në mënyrë konstruktive ia njohin njëri-tjetrit. Prandaj, mendoj se dialogu i vazhdueshëm mund të jetë i aplikueshëm dhe i suksesshëm edhe te popujt e Ballkanit. Dialogu është i suksesshëm për arsye se është një gjë njerëzore që të bisedohet, kurse negociatat janë diçka për të cilat duhet të angazhosh një lloj makinerie, në mënyrë që ato të ndodhin. Pra, të ulesh dhe të bisedosh në mënyrë sistematike, nuk është aspak e dëmshme.

Një formë e dialogut është provuar në ish-Jugosllavi, para se të fillonte lufta, por nuk ka pasur ndonjë efekt për t’i ndalur gjakderdhjet. A mendoni se dialogu i vazhdueshëm ka mundur që të parandalojë luftën në këto hapësira?

Nuk dua ta mbiçmoj suksesin, por fakti është se ShBA-ja dhe BRSS-ja mënjanuan konfliktin dhe holokaustin nuklear gjatë Luftës së Ftohtë. Nuk them që Konferenca e Dortmuthit është tërësisht arsyeja e suksesit, por pjesërisht ka pasur sukses. Njerëzit që janë të mençur për t’u kyçur në këtë lloj dialogu, para se të shpërthej dhuna, kanë gjasa ta evitojnë konfliktin, për arsye se këtu mundësohet krijimi i hapësirës ku njerëzit tubohen bashkë, me mundësinë që të punojnë së bashku.

P. sh. tashti në Taxhikistan, komitetet e tri qyteteve kanë gjetur shkatërrimin ekonomik si pikëtakim dhe kanë filluar zhvillimin e këtyre qyteteve. Krahas kësaj, ata mundësojnë edhe zhvillimin e marrëdhënieve njerëzore dhe politike të këtij shteti, që është një ndër më të varfrit në botë. Gjatë kësaj kohe është punuar në zvogëlimin e dallimeve që këtë shoqëri, për fat të keq, e kishte quar në luftën civile. Njerëzve duhet që t’ju ofrohet hapësira ku ata do të mblidhen së bashku dhe kjo nuk realizohet lehtë në shumicën e shoqërive. Por, njerëzit u përgjigjen pozitivisht kërkesave për dialog.

Pos asaj që jeni aktiv në dialog të vazhdueshëm, ju keni qenë edhe ideator dhe ndërmjetësues edhe i marrëveshjeve ndërshtetërore. Si i përshkruani ju këto aktivitete tuajat dhe cili lloj i aktivitetit ka prodhuar rezultate më të mëdha?

Dialogu izraelito-palestinez

Ju me siguri po i referoheni kohës kur unë kam qenë i përfshirë në ndërmjetësim të marrëveshjeve në mes të Izraelit dhe palestinezëve, apo në procesin paqësor arabo-izraelit, kur këtë e kam bërë në emër të qeverisë së ShBA-së. Në disa raste, vetëm qeveritë duhet të bëjnë depërtime dhe vetëm ato mund të krijojnë paqe. Një gjë e tillë pat filluar me vizitën e presidentit Sadat, që ia bëri Izraelit më 1977. Në këtë proces jam përfshirë edhe unë. Unë kam qenë i angazhuar për të organizuar afrimin e palestinezëve me izraelitët, në procesin paqësor që përfundoi me Kemp Dejvidin. Pastaj, negociatat e fundit, të vitit 1993, edhe një herë vërtetojnë se këtë lloj të paqes mund ta bëjnë vetëm shtetet apo përfaqësuesit e tyre. Sikur ne, si qeveri, të mos ishim angazhuar, presidenti Sadat [Anwar El-Sadat] nuk do të kishte shkuar në Jerusalem dhe në Siri për të bërë marrëveshjen formale. Ky ka qenë konflikti i shtetit me shtet, që ka mundur të fillojë. Mirëpo, problemi më i madh është ai që unë e quaj problemi “njerëzit me njerëz”, kur dy popuj kanë të njëjtat pretendime për të njëjtin atdhe. Ky është problem tejet i madh, andaj është dashur që të punohet 20 vjet, që të arrihet ndonjë paqe në mes të izraelitëve dhe palestinezëve.

Mendoj se shtrëngimi i duarve, që u bë në Shtëpinë e Bardhë më 1993, në mes Rabinit [Yitzhak Rabin] dhe Arafatit [Yasser Arafat], u bë i mundshëm vetëm për arsye se ekzistonte një dialog jozyrtar 20-vjeçar në mes të qytetarëve të të dy anëve. Kur unë isha në qeveri gjatë viteve të ‘70-ta, Izraeli refuzonte absolutisht që të bisedonte me PLO-në. Izraeli refuzonte tërësisht që të merrte në konsideratë paqen me palestinezët. Por, në 20 vjetët që pasuan, qindra njerëz nga të dy anët u përfshinë në dialog. P. sh. avokatët izraelitë morën në mbrojtje rastet e palestinezëve; ata paraqitnin shkeljen e të drejtave të njeriut. Apo, në anën tjetër, profesorët palestinezë u angazhuan që të mësonin fëmijët izraelit në të njëjtën klasë me nxënësit palestinezë. Pra, që të dy anët i bënin gjërat së bashku dhe kjo ua mundësoi që ta njohin dhe ta respektojnë njëri-tjetrin. Disa punë, siç thashë, mund të bëhen vetëm nga qeveritë. Por, në anën tjetër, vetëm njerëzit mund t’i jetësojnë marrëveshjet.

Cilat ishin problemet e atëhershme në mes të izraelitëve dhe palestinezëve dhe ku ndryshojnë ato me këto të tashmet?

Shtetet nuk i ndryshojnë raportet ndërnjerëzore

Problemet kanë mbetur të njëjta. Shkaku i shpërthimeve është se njerëzit mendojnë se duhet përmirësuar gabimet që u janë bërë dhe mendojnë për zgjidhjet e mundshme që mund t’u ofrohen. Palestinezët, gjatë viteve të kaluara, kanë paraqitur kauzën e tyre duke kërkuar që të jetë në “hartë”, që komuniteti ndërkombëtar të fokusohet në këtë problem. Sot palestinezët janë duke shprehur frustrimet e tyre në lidhje me tri apo katër problemet e mëdha të tyre. Në fakt, zgjidhjet gjithherë janë të vështira, por janë shumë më të mira se dhuna. Megjithatë, sot situata për zgjidhjen finale është më afër se para dy dekadave, për arsye se shumica e të moderuarve thonë se duhet bërë diç në këtë drejtim.

Mendoni se presioni ndaj të të dy palëve duhet të rritet?

Mendoj se ShBA-ja duhet sa më intensivisht të angazhohet. Duhet një angazhim më i madh sesa është bërë deri tash. Shikuar prapa, në vitin 1993, ne sot nuk do të ishim në këtë pozitë sikur administrata e Klintonit [Bill Clinton] të mos ndërmerrte disa masa. Mirëpo, ShBA-ja nuk është angazhuar gjithmonë njësoj. Duhet që të bëhet angazhim i serishëm, menjëherë, posa të vërehet se gjërat po marrin plogështi. Dëshiroj të shoh ShBA-në të angazhuara thellë në këtë krizë.

Së dyti, mendoj se ShBA-ja nuk mund të ushtrojë presion të madh. Ndryshimi duhet të vijë nga ana e këtyre dy popujve. Shtetet nuk mund të ndryshojnë marrëdhëniet mes njerëzve.

Gjatë kohës kur ju keni shërbyer në administratën e shtetit amerikan, a keni paraparë zhbërjen e shpejtë të BRSS-së dhe gjakderdhjen në Evropën Juglindore?

Jo, nuk e kemi paraparë rënien e shpejtë të BRSS-së. Gjatë viteve të ‘40-ta dhe të ‘50-ta kemi pasur politikë të izolimit ndaj sovjetëve, duke menduar se një ditë ndryshimet në BRSS do të vijnë nga brenda. Gjatë viteve të ‘70-ta, as unë e askush në Qeverinë amerikane nuk ka menduar se këto ndryshime do të ndodhnin në një të ardhme të parashikuar. Ajo që ndodhi ishte befasi për të gjithë ne.

Atëherë, politika amerikane ishte e njëjtë për tërë Evropën Lindore. Çfarë është kjo politikë sot, kur situata ka ndryshuar tërësisht dhe dallon nga shteti në shtet (në Evropën Juglindore)?

Pse Amerika intervenoi në Kosovë?

Është vështirë t’i përgjigjem kësaj pyetjeje, sepse ka 20 vjet që unë më nuk jam në qeveri, por mendoj se kjo është një mundësi e re me të cilën ne amerikanët nuk po merremi siç duhet. Dëshiroj që njerëzit në ShBA, si krijesa njerëzore, të ndjejnë nevojën e bashkëpunimit me njerëzit e tjerë të planetit dhe t’i bashkohen ekonomisë globale, duke punuar së bashku. Nëse situata reduktohet, sipas shteteve, atëherë kjo gjë nuk do të lejonte përfshirje aktive të popujve që janë më pak të zhvilluar ekonomikisht. Bota ka nevojë që të punojë në drejtim të zhdukjes së varfërisë dhe të sëmundjeve të ndryshme. Kam frikë se ShBA-ja nuk e ka ndonjë vizion ndaj botës, që do të mundësonte ofrimin e ndihmës më të madhe në këtë drejtim.

Shumë njerëz mendojnë se këtu, në ShBA, populli nuk ka mundësi të ushtrojë influencë ndaj politikës së jashtme të Departamentit të Shtetit. Si ndodhi që u krijua influenca e intervenimit ushtarak amerikan në Kosovë?

Sikur në Evropë, edhe në ShBA konsiderohej se ajo që ndodhte në Kosovë nuk mund të tolerohet më. Ndër amerikanët qe formuar bindja se kjo nuk mund të vazhdojë më dhe se duhej ndalur këtë të keqe. U krijua situata që Qeveria amerikane, së bashku me ato evropiane, të ndërmarrin aksionet e nevojshme ushtarake. Pra, ishte një kohë specifike dhe ajo gjë nuk besoj se do të ndërmerrej tashti. Ajo që ishte për t’u përshëndetur ishte koalicioni, i cili deri-diku ishte i ngjashëm me koalicionin që intervenoi në Afganistan.

A është strategji amerikane qëndrimi i gjatë i trupave ushtarake në Kosovë?

Shpresoj dhe dëshiroj të mendoj se kjo do të jetë një strategji afatgjate. 11 shtatori 2001 nuk ka të bëjë me Ballkanin, por ka të bëjë me ndërrimin e mendimit amerikan. Pas kësaj date, amerikanët filluan të mendojnë se ajo që ndodhi jashtë dhe larg ShBA-së, apo kudo në botë, ka të bëjë me amerikanët dhe sigurinë e tyre. Amerikanët kanë menduar se ngjarjet matanë dy oqeaneve nuk kanë të bëjnë shumë me ta. Kurse, tashti, amerikanët mendojnë se duhet të jenë syçelë me atë që ndodh larg tyre, por që ka të bëjë me ta.

Në Kosovë, pos prezencës së madhe amerikane, vërehet edhe prezenca e Unionit Evropian. A shihni ju ndonjë problem apo mospajtim në të ardhmen rreth prioriteteve të këtyre dy subjekteve për Kosovën?

Ndërkombëtarët duhet t’i respektojnë përvojat e kosovarëve

Shumica e amerikanëve do të ishin shumë të kënaqur të shihnin Evropën më të angazhuar në Ballkan. Gjatë gjysmë shekullit të fundit kemi parë përfshirjen e ShBA-së në Evropë, për shkak të kapacitetit amerikan. Pastaj, evropianët filluan t’i marrin gradualisht gjërat në duart e tyre. Mendoj se amerikanët duhet të konsultohen sa më shumë me qeveritë evropiane, në mënyrë që ne të mos i bëjmë punët vetëm sipas mënyrës që duam ne. Në këtë rast, kjo ka domethënien e konsultimeve më të shpeshta me Evropën, kur është fjala për të ardhmen e Ballkanit. Këtë punë duhet bërë në mënyrë shumë të përsosur dhe të arsyeshme. Këtu duhet të bëhet një angazhim më i madh i kapaciteteve të Unionit Evropian. Këtë e them duke u bazuar në faktin se i kam kaluar 25 vjet duke shërbyer në Departamentin e Shtetit, nga ku kam parë se është i rëndësishëm bashkëpunimi i ngushtë me aleatët tonë. Por, këtu më duhet të shtoj se elementi joqeveritar, siç ishte rasti me dialogun e vazhdueshëm, luan një rol të madh për shkak se qeveritë nuk janë gjithmonë të mira rreth kryerjes së punës së tyre. P. sh. në dialogët mes njerëzve shtrohet shpesh pyetja: pse dikush është i zemëruar në dikë? Dhe, kjo kërkon përgjigje! Ndërsa, në takimet diplomatike kjo pyetje nuk bëhet asnjëherë. Apo, nëse eventualisht shtrohet kjo pyetja, përgjigjja nuk është e sinqertë.

Çka do të kishit shtuar për lidhjet konkrete të ShBA-së me Kosovën?

Shpresoj se kur ShBA-ja angazhohet në situatat, siç është Kosova, duhet të respektojë institucionet vendore. Kam informata se një gjë e tillë nuk është bërë siç duhet. Sipas asaj që di unë, kur kishit zgjedhjet e para të lira, nuk është respektuar eksperienca e juaj e mëparshme. Unë e di se shumë kohë, para se të vijnë ndërkombëtarët, ju e keni pasur një sistem alternativ politik, arsimor, shëndetësor dhe social. Madje, kishit organizuar edhe zgjedhjet – pa ndërkombëtarët.

Ajo, që shpresoj unë se duhet të bëhet, është ndërtimi, duke i pasur parasysh edhe këto rezultate. Duhet respektuar mundin kur njerëzit kanë treguar aftësi për të menaxhuar me çështjet e tyre. Prandaj, ne duhet t’i respektojmë traditat dhe rezultatet e punës që kanë treguar vendësit. Nëse kjo bëhet, atëherë puna bëhet më lehtë. /Telegrafi/