COVID-19: A po kalon pandemia në endemi?

Dr. Pashko R. Camaj,
Doktor i Shkencave të Shëndetit Publik

Ndërsa po mbyllim vitin e dytë të kësaj pandemie globale, ka disa mënyra për të parë ndikimin që pati Covid-19, si këtu në Shtetet e Bashkuara (SHBA), ashtu edhe globalisht.

E para është ajo e një kataklizmi dhe për të cilën ne nuk ishim të përgatitur – e përkeqësuar nga gabimet e politikave, keqinformimi dhe pabarazia globale – që mori jetën e më shumë se 5 milionë njerëzve dhe përmbysi jetesën e miliarda njerëzve në mbarë botën. Por një mënyrë tjetër për ta parë atë, është një histori e pandemisë që fokusohet në arritjet e saj të paprecedentë shkencore: në një kohë rekord, shkencëtarët kaluan nga zbulimi i një virusi të ri në zbërthimin e gjenomit të tij, në zhvillimin e mënyrave të shumta efektive për ta parandaluar dhe trajtuar atë.

Kjo mund të jetë përpjekja më e madhe e shëndetit publik në histori. E megjithatë, gjatë gjithë kësaj kohe, më shumë amerikanë vdiqën nga COVID-19 në vitin 2021, vitin kur Presidenti Joe Biden mori detyrën i “armatosur” me vaksina dhe duke premtuar një ‘rivendosje të pandemisë’ nën kontroll, sesa në vitin 2020, kur ish-presidenti, Donald Trump, i cili sipas shumë njerëzve u “ngatërrua” në zgjidhjet e tij për Covid-19, por gjithsesi nën udhëheqjen e tij edhe ai dha shtytjen e tij për zhvillimin e vaksinës. Viti i parë i pandemisë u përcaktua nga fushata për fillimin e “rrafshimit të kurbës” dhe luftimeve mbi masat zbutëse si bllokimet, maskat dhe mbyllja e shkollave, SHBA-ja rezultoi dobët, veçanërisht duke pasur parasysh reputacionin e saj para-pandemisë për të qenë të përgatitur për të. Për më tepër, viti i parë u shënua me përpjekjet për të zbatuar mbikëqyrjen mjekësore dhe për të kultivuar besimin social në shëndetin publik, i nevojshëm për të frenuar përhapjen, ndërsa ne prisnim ndihmën e vaksinave. Viti i dytë i pandemisë, ndonëse i përcaktuar nga përhapja e vaksinave të zhvilluara kryesisht përmes aftësive dhe kapitalit amerikan, ka treguar të jetë më keq për SHBA-në – deri tani – edhe para se Omicron të dilte në skenën botërore, veçanërisht kur krahasohet me ekonomitë e tjera të zhvilluara.

A po kthehet pandemia në një endemi?

Për një epidemiolog, një shpërthim endemik është ai në të cilin normat e përgjithshme janë statike – nuk rriten, nuk bien. Më saktësisht, do të thotë se përqindja e njerëzve që mund të sëmuren balancon ‘numrin bazë të riprodhimit’ të virusit, numrin e individëve që një i infektuar individi do të infektonte, duke supozuar një popullatë në të cilën të gjithë mund të sëmuren. Po, ftohjet e zakonshme janë endemike. Po kështu janë ethet Lassa, malaria dhe poliomieliti. Kështu ishte edhe lija, derisa vaksinat e zhdukën atë. Me fjalë të tjera, një sëmundje mund të jetë endemike dhe e përhapur dhe vdekjeprurëse! Malaria vrau më shumë se 600,000 njerëz në vitin 2020. Dhjetë milionë u sëmurën nga tuberkulozi po atë vit dhe 1.5 milionë vdiqën. Endemike nuk do të thotë që një sëmundje zbutet fare. Ndërsa gjithnjë e më shumë njerëz zhvillojnë imunitet ndaj SARS-CoV-2, ose shërohen nga infeksioni, virusi mund të ketë më pak gjasa të shkaktojë sëmundje të rënda. Por më pas mund të evoluojë përsëri. Lajmi i mirë është se kjo bëhet më pak e mundshme sa më shumë që popullata e botës të vaksinohet – sepse sa më pak njerëz të infektohen, aq më pak shanse ka virusi të evoluojë. Edhe në SHBA, ka një numër të madh individësh të pavaksinuar (rreth 35 përqind) dhe është e paqartë se sa do të zgjasë mbrojtja nga përforcuesit. Ndërsa ne të gjithë shpresojmë që coronavirusi do të evoluojë për t’u bërë më i butë dhe që Covid të bëhet endemik – ose më mirë, mjaft i menaxhueshëm për të mos dëmtuar jetën tonë të përditshme. Por këto janë shpresa, jo fakte, dhe përsëritja e këtyre treguesve nuk do t’i bëjë ato të ndodhin më shpejt.

Viruset synojnë të krijojnë sa më shumë kopje të tyre dhe të përhapen sa më gjerë. Edhe pse nuk është gjithmonë në interesin e tyre më të mirë të vrasin bartësit e tyre, përderisa ato transmetohen përpara se të ndodhë kjo, nuk ka rëndësi. Sars-CoV-2 nuk vret njerëz gjatë periudhës kur është më infektues; njerëzit priren të vdesin dy deri në tre javë pasi sëmuren. Me kusht që të mos evoluojë për t’i bërë njerëzit aq të sëmurë sa të mos përzihen ose nuk mund të përzihen me njerëz të tjerë ndërsa janë infektues, virusit nuk i intereson nëse ka disa viktima gjatë rrugës. Ndërsa të dhënat tregojnë se Omicron ka qenë më pak i rëndë se variantet Alfa ose Delta – ndërsa të dyja këto variante shkaktuan sëmundje më të rënda sesa lloji origjinal i Wuhan. E rëndësishmja, evolucioni viral nuk është një rrugë njëkahëshe: Omicron nuk ka evoluar nga Delta dhe Delta nuk ka evoluar nga Alpha – është më i rastësishëm dhe i paparashikueshëm se kaq.

Që nga fillimi i saj, pandemia ka qenë e mbushur me slogane, por në javët e fundit, dy janë përsëritur me frekuencë në rritje: “Variantet e virusit do të evoluojnë për të qenë më të buta” dhe “Covid do të jetë ftohja e re e zakonshme dhe do të bëhet endemike”. Ndërsa ka shenja për të dy, asnjëra nuk duhet të merret si e mirëqenë. Pjesa më e madhe e asaj që dihet u mësua nga gripi, i cili shkaktoi dy pandemi me një distancë prej rreth nëntëdhjetë vjetësh, gripin spanjoll të vitit 1918 dhe gripin e derrit të vitit 2009, i cili përfundimisht evoluoi për t’u bërë më pak virulent. Megjithatë, virusi i vitit 1918 mendohet se është bërë më vdekjeprurës përpara se të bëhej më i butë. Ndërsa në përgjithësi, viruset bëhen më të butë, është një gabim të besohet se viruset ose patogjenët bëhen gjithmonë më të butë. Nëse një virus mund të vazhdojë të transmetohet dhe të shkaktojë shumë sëmundje, do të ndodhë. Covid-19 ka marrë një numër të tmerrshëm, por vlerësimet e numrit të mundshëm të vdekjeve, sugjerojnë se vaksinat shmangën një katastrofë. Në të njëjtën kohë, virusi po ndryshon në mënyra që e lejojnë atë të shmangë më mirë vaksinat, siç ka treguar varianti Omicron. Imuniteti nga vaksinat gjithashtu zbehet me kalimin e kohës. Ende shumica dërrmuese e njerëzve të shtruar në spital dhe që vdesin nga Covid-19 tani janë të pavaksinuar. Krahasuar me njerëzit e vaksinuar, të pavaksinuarit kanë 15 herë më shumë gjasa të vdesin nga Covid-19, sipas Qendrës për Kontrollin dhe Parandalimin e Sëmundjeve të SHBA-ve (CDC).

Ndërsa shenjat duket se tregojnë në atë drejtim, ideja që endemiteti është afër fundit duket paksa në kundërshtim me faktin se sapo kemi pasur disa javë rritje eksponenciale, masive, shpërthyese të infeksioneve – me shumë vende të botës vetëm tani duke parë ndikimet e saj – dhe para kësaj, ne ishim ende duke parë rritje eksponenciale të Delta. Transformimi i Covid-it në një sëmundje më të menaxhueshme, pra në një endemi, me të cilën mund të jetojmë në një normalitet të ri, vërtet kërkon më shumë sesa vetëm një fushatë vaksinimi në përmasa kombëtare apo dhe globale. Kjo kërkon një përpjekje dhe për të përmirësuar mbikëqyrjen për variantet e reja që mund të na kanosen në të ardhmen, në veçanti për të trajtuar shpërthimet në vende burim ku ato shfaqen. /Telegrafi/