Kujtimet dhe realiteti

Shyti dhe Bardha, së bashku me dy vajzat e tyre të rritura, Hënorën dhe Rehaninë, nga Perëndimi i largët kishin mësyrë të vizitonin vendlindjen e gjyshit.

Në vendkalimin kufitar në aeroport, emrat e katër vizitorëve të largët nuk i bënë përshtypje asnjërit nga doganierët. Katër udhëtarët iu drejtuan doganierit me pak fjalë shqip, por ai as që ua vuri veshin, duke iu dëshiruar mirëseardhje në gjuhën angleze. Krejt çka mbanin mend ishin disa fjalë që ua kishte thënë gjyshja para se të ikte nga kjo botë. Ishin bërë sy e vesh që sa më parë të shihnin e preknin çka ka mbetur nga kujtimet e gjyshes në vendlindje.

Secili bluante në kokën e tij rrëfimin për heshtjen e gjyshes në mënyrën e vet. Sapo u larguan me taksi nga aeroporti, asgjë nga pamjet që shihnin nuk dukej ashtu siç kishin dëgjuar. Rrugët e ndërtesat e reja, që shihnin në të dy krahët e udhës, nuk kishin ndonjë dallim të madh nga vendi ku jetonin.

Kujtimet ua rëndonin shpirtin.

Hënora e Rehania mbanin emrat e moçëm të trashëguar nga familja e madhe. Edhe njëra edhe tjetra bluanin kujtime të përbashkëta, sidomos për dheun e vendlindjes, që dikur kishte ngrënë axha i tyre Curri, kur ishte fëmijë. Rehania dëshironte jo vetëm të shihte e të prekte atë dhe, por edhe ta shijonte bash si axha Curr dikur. Pas disa orësh udhëtimi nëpër gryka e lugina malesh, taksisti ndali makinën.

– Këtu është fshati që keni kërkuar, tha ai!

Në të katër anët shihnin vetëm mal. Në një luginë të thellë, sikur në ëndërr, dukej një shtëpi aq e vogël, saqë prej aty ku ishin nuk dallohej mirë as forma e saj. Atje mund të shkonin vetëm këmbë nëpër një shteg dhiar. Nuk ishin të përgatitur për aso rruge, por ishin të vendosur të shkojnë aty ku kishin jetuar dikur të parët e tyre. Sa shumë dëshironin që t’i shoqëronte dikush i gjallë nga fshati, të pyesnin dikën për diçka, por andej nuk panë gjurmë njeriu. Aq shumë dëshironin të kuptonin diçka nga tregimi për heshtjen e gjyshes, por edhe vet ideja nga rrëfimi që kishin mbajtur mend, sado i tmerrshëm e i dhembshëm që ishte, dukej e kotë.

Shyti kishte marr me veti edhe një fotokopje të monumentit që ishte botuar në një gazetë, por as që i kishte shkuar mendja se memoriali nuk ishte ndërtuar fare.

Katër veta po kërkonin me sy monumentin e heshtjes enigmatike të gjyshes, të ngrirë në beton, mu mbi themelet e odës, aty ku kishte ndodhë krimi para një shekulli. Shkurret kishin mbuluar gjithçka. Bari që ishte rritur, pa kositur kurrë për shumë vjet, ishte tharë, shtresuar, kalbur e përtërirë aq shumë herë, sa kudo që shkelnin me këmbë, linin gjurmë të thella, sikur nëpër një borë të trashë.

Ishte mesi i pranverës kur gjelbërimi kishte mbushur natyrën në çdo pëllëmbë të saj. Shkarkuan gjithë çka kishin me veti. Taksisti ua la një kartëvizitë për thirrje me celular, sipas nevojës në çdo kohë.

Rrëfimi për heshtjen e gjyshes kishte udhëtuar bashkë me ta. Hënorës i dukej sikur po shihte gjyshen e heshtur. Ajo nuk kishte harruar as tregimin si gatuante e ëma, ndërsa kjo punë, fëmijëve iu dukej si lojë me dheun e bardhë.

Curri sa ishte i vogël, sa herë lozte me të motrën, që kur kishte filluar të ecte në këmbë të veta, kishte filluar të micëronte dheun, pa e parë askush.

Askujt nga familja nuk i kishte vajtur mendja, si mësoi për të ngrënë dhe Curri!

E ëma e diktoi vetëm kur ky ves kishte filluar t’ia dëmtonte shëndetin fëmijës.

Curri kishte mbushur shtatë vjet dhe akoma po hante dhe. Ishte bërë vetëm asht e lëkurë, kur i ati e shoqëroi përdore deri në shkollë, në klasën e parë.

Nuk i patën gjetur ilaç për t’ia larguar vesin, derisa për të filloi të kujdesët mësuesi i tij.

Kishin provuar prindërit edhe shumë barishte për t’ia gërditur dheun që hante, por kot. I kishin shkruar edhe hajmali të hoxhallarët më të njohur. Kishin kërkuar ilaç nga mjekët. Kishin qitë fall për djalin dhe-ngrënës edhe të fallxhoret, por asgjë nuk i kishte ndihmuar. Disa gra plaka thoshin se djali ka shkel në fërkem të gjindve. Dikush thoshte djalit i kanë bërë sehire. Dikush thoshte se djali ka marrë mësysh nga syri i keq. Sa kush që kuptonte për vesin e Currit, shtonte besëtytni të tjera të padëgjuara deri atëherë.

Nga vesi i djalit vuante gjithë familja. Atë e ruanin ngado që lëvizte.

Megjithëse çdo anëtar i rritur i familjes kujdesej për dhe-ngrënësin vogël, ai sa qel e mbyll sytë shfrytëzonte ndonjë pakujdesi të tyre dhe turrej atje ku mund të gërryente e të hante dhe. Gjithë të rriturit ishin alarmuar për këtë.

Heshtja që mbretëronte në familje kishte burimin diku tjetër.

Të gjithë dyzet anëtarët e familjes asokohe jetonin me heshtjen e gjyshes.

Derisa Curri mësoi të hante dhe, pa kuptuar ku merrej mielli, e motra e tij, Hënora kishte kuptuar prej nga vjen mielli dhe si gatuhet buka.

Ajo, kishte dëgjuar të ëmën duke fol vet me veti me zë, se tash piqet elbi dhe del buka e re.

Vajza e vogël nuk e kishte idenë çka është elbi, kur rritet e kur piqet dhe si bëhet miell me të cilin gatuhet buka. Ajo donte të pyeste t ‘ëmën edhe për gjerat më të thjeshta që e rrethonin, por tepër rrallë merrte përgjigje. Ajo po mësonte më shumë vet, sesa që i tregonte dikush.

Derisa Curri hante dhe Hënora vraponte pas gjyshit për ta parë çka punonte ai. Kur gjyshi fillonte gdhendjen e ndonjë druri, Hënora e ndiqte me interesim të madh. Kur gjyshi përfundonte së gdhenduri drurin, prej të cilit nxirrte ndonjë vegël të bukur kuzhine, Hënora e pyeste çka është ajo.

Edhe gjyshi fliste rrallë.

Pasi filloi të shkonte në shkollë Curri, i ati i tregoi mësuesit për dhe-ngrënësin e vogël. Mësuesi e mori seriozisht vesin e Currit. Me urtësi, atë e ndante nga shokët e klasës dhe ia shpjegonte çka është dheu dhe pse nuk hahet. Udhëzoi edhe nxënësit e klasës, që sapo ta shohin atë duke ngrënë dhe, t’i thonë me butësi se dheu nuk hahet.

Pa mbaruar gjysmë vjetori i parë, askush më nuk e pa Currin duke ngrënë dhe. Pamja e tij e verdhë nuk iu hoq edhe për disa vjet. Vetëm pasi kreu shkollën fillore, atij iu kthye shëndeti.

Hënora ishte fëmijë krejt tjetër. Ajo kishte provuar shijen e dheut e të miellit pa pyetur askënd, dhe i kishte dalluar mirë. Nga e ëma kishte mësuar çka është elbi, kur mbillet e kur korret? Kishte mësuar edhe për miellin që sillte i ati nga Rrafshi. Ajo mësoi edhe për grurin e misrin që mbillen e rritën në ara.

Çdo pyetje të Hënorës, e ëma e priste me buzëqeshje.

Një ditë, e ëma i kishte treguar shkurt, se elbi, gruri e misri rritën në rrafsh, dhe kaq. Hënora dëshironte të dinte shumë më tepër. Fëmijët rriteshin duke mësuar për shumë gjëra që i rrethonin, por asnjë prej tyre, nuk e hiqte nga mendja heshtjen e gjyshes. Ajo e kishte dënuar vetën me heshtje. As e ëma e Hënorës, nuk kishte fol kurrë për heshtjen e gjyshes.

Hënora rrallë largohej nga sytë e të ëmës. Edhe kur nuk ishte pranë saj, nëna e dinte se ajo është diku afër të atit.

Atje Pas Bjeshke, tepër rrallë vinte dikush mysafir. Vetëm axha, që kishte shtëpinë një vrap kali larg, atje përtej Gurit Petak, kthente aty të i vëllai, një herë në javë.

Motra më e vogël e Hënorës, Rehania, kishte lindur pasi qenë ndarë babai me të vëllain të cilin, tash e quajnë axhë. Ajo nuk kuptonte pse ndahen vëllezërit! Më vonë mori vesh që axha Shyt është i vëllai i babës së saj. Mendonte shumë herë për vëllezërit e saj, me të cilët jetojnë bashkë, se edhe ata një ditë mund të ndahen e të jetojnë me familjet e tyre në shtëpi të tjera. Sa e vogël që ishte, e sa shumë e trazonte mendjen duke pëshpëritur vet me veti, pse axha nuk jeton me babin, të cilin e paska vëlla?

Axha, pasi ishte ndarë nga i vëllai, kishte ndërtuar konak, një vrap kali larg tij, prej nga nuk mund të dëgjohej ndonjë zë edhe po të bëhej nami atje. Pas pak kohe, axhës i kishte vdekur e shoqja, dhe ai kishte vazhduar të jetonte i vetëm.

Sa herë gatuante e ëma, Rehania kujtonte mixhën e vetmuar?! Imagjinonte si gatuan bukë, kur e shoqja i ka vdekur moti?! Nuk i thoshte asgjë të ëmës, por mendimi për mixhën e trazonte tepër. Shumë herë edhe kafshorja i mbetej në grykë kur mendonte për axhën e vetmuar. Se çka mendonte Rehania, as që merrej dikush me këtë punë.

Kishte parë ajo kur mixha vinte ndonjëherë të i vëllai, me veti kishte një shami me pak miell. Nëna e Rehanisë e kuptonte çka duhej menjëherë. Merrte atë grusht miell dhe e vendoste në sitë, dhe pastaj gatuante pogaçe për mixhën. Posa piqej buka, mixha e merrte dhe largohej në shtëpinë e tij. Kishte ndodhë që kunata t’i tëhollonte edhe pite mixhës. Hënora gëzohej me shpirt që edhe mixha do të haj pite ndonjëherë.

Sa herë ulej pranë sofrës, kujtonte mixhën e vetmuar, a ka ngrënë bukë, dhe kur vjen serish. Mixha ishte shumë më i vjetër se i ati i Hënorës. Pse ai është aq plak dhe pse nuk ka askënd në familje, mendonte Hënora? Pse axha nuk jeton me ne, kur baba thotë që e ka vëlla? Kë ta pyeste e si të merrte guxim për këtë Hënora?!

Mixha vinte prapë dhe nëna i tëhollonte pite apo i gatuante bukë. As dy qenët e shtëpisë, nuk lehnin kurrë kur vinte mixha.

Kureshtja nuk e linte Rehaninë të qetë as në gjumë.

Edhe kur kthehej i ati nga rruga, sapo lironte mushkën nga barra që kishte ngarkuar, aty përfundonte gjithçka. Hënora mbetej gojëhapur për t’u gëzuar për ndonjë fjalë e re. Curronte veshtë si lepuri, në mos i ati do t’i thoshte diçka nënës, por sa kohë që Rehania e vogël ishte afër, prindërit e saj nuk këmbenin edhe një fjalë të vetme. Krejt çka kishte dëgjuar deri tash Rehania, për të ishin fjalë pakuptim, dhe atyre iu mungonte diçka e madhe, që mbetej enigmë. Ajo priste çdo herë një fjalë për heshtjen e gjyshes.

Vetëm kur kositej livadhi, nëna shkonte të ndihmonte të shoqin dhe merrte me veti edhe Hënorën e Rehaninë.

Ishin këto çaste të rralla në jetën e dy motrave të vogla, kur largoheshin për pak nga shtëpia dhe mund të shihnin shumë lule e lisa në natyrë. Sa zgjaste puna në livadhe, ato mendonin për sanën që ternin e mblidhnin, aq sa edhe për fluturat që me aq shumë ngjyra fluturonin e vërshonin mbi livadh.

Rrallë dëgjohej ndonjë zë njeriu në oborr apo shtëpi. Po të kalonte andej pari ndonjë njeri, zor së mund të kuptonte që aty jeton dikush.

Ato kasolle të drunjta, të mbuluara me dushk, të cilin e prisnin të njomë, e i thanin me masë, për të përtërirë e trashur mbulesën në prag të dimrit. Sa herë përtërinin mbulojat e kasolleve, ato nuk dalloheshin fare nga pylli i gjelbëruar përreth.

Me kalimin e kohës, askujt nuk i shkonte ndërmend se çka mund të pyeste ajo!

Edhe të rriturit nuk dinin t’u përgjigjeshin pyetjeve të saja

Filloi të mendonte prej nga erdhi gjyshi këtu Pas Bjeshke? A kishte ardhur me babin e me gjyshen apo vetëm? A ka qenë gjyshja ndonjëherë e re, dhe a ka folur ajo dikur? Donte të dinte ku e gjeti nëna babin, apo babi atë? Ajo donte të dinte shumë, por prej kujt të mësonte?!

Vetëm kur preku tokën e huaj, shumë kohë më vonë, kur Hënora ishte bërë vet gjyshe, po i jepte shpjegim dhe përgjigje shumë pyetjeve të dikurshme. Përgjigjeve që merrte nga të tjerët në tokën e huaj, asnjëherë nuk iu besonte. (sic.)