Dhimta universale nga humbja, shpërbemja …

Nga: Halil Matoshi

(Ni përqasje kritike-filozofike për poezinë “Deri në fund” të Podrimjës, krejt e ndryshme p’ej kritikës tradicionale në Kosovë)

1.

Poezia “Deri në fund”, nga libri sistem që poeti kombëtar Ali Podrimja e ka shkru tri dekada rresht, “Lum Lumi”, âsht maja kulmore e opusit poetik dhe testamenti letrar i tij.

Me këtë poezi, Podrimja ka mësy me e përthekue sistemin krijues.

Kjo âsht ni poezi-manifest, kodi i dhimtës universale, si estetikë e rrjedhës së kohēs dhe humbjës njerëzore, por edhe laudatio miqësisë, pra mikut që vjen mysafir nē zâ, në fjalë!

Thash ‘poet kombëtar’ ngase Podrimja si shfaqje, âsht zâni ma identitar i shqiptarëve kosovarë, pra âsht ngjarje në kulturën e tyne, t’kânmit (qeniesia) e tyne (La renomée, simas Jacques Derrida-s).

Jacques Derrida tek libri “Politikat e miqësisë”, thotë se ngjarja munet me kânë ngjarje vetëm nëse âsht e parëndomtë. “Ngjarja – si e tillë – gjithmonë âsht e jashtëzakonshme” – thotë ai.

2.

Tue lexu Podrimjēn do t’msoni njashtu, se fjala “mall” ekziston vetëm në gjuhën shqipe dhe që âsht ni fjalë me potencial tepër të madh shprehës, e që nuk ekziston asni fjalë në asni gjuhë të huej, që munet me e zâvensue…

Kjo poezi âsht ni udhëtim drejt të panjohtunës, ajo rrjedh si lum dhe lëviz si entitet i gjallë, përderisa, asgjâ tjetër e vdekun nuk lëviz.

3.

Në këtë poezi, poeti sikur merr fuqi nga ajo energeia aristoteliane (e ballkanasve antikë) për me i ra ditës deri në fund – që e mbâ Lumin në jetë, në fjalë – e kjo ditë e subjektit lirik (kombit të poetit) âsht i tânë shekulli 20.

Norman Fridman e sheh simbolin si bashkim të figurës me idenë që evokohet, të materiales me jomaterialen. (Encyclopedia of Poetry and Poetics, Hill and Wang, New York, 1965, f. 56.)

“Lum Lumi” âsht ni elegji për ikjën briliante të ni babe nga pamja e t’birit të vdekun. Poeti thërret në ndihmë me e vra vetminë e thye mërzitjën, zotat dhe shpirtnat e t’parëve, tuj e zgjatu në kohë dhimtën e humbjës (vdekjën si fatum universal e të gjithëkohshëm) pa e përmend fare atë!?

“Kur ne jemi shumë të rrëzbitun, miqtë tanë që nuk kanë ndryshu, bâhen shpirtna të së shkuemës sonë: tingulli i zânit t’tyne mbrrin te na, si ni vegim i trishtueshëm – sikur nijmë veten tonë, por t’ri, t’fortë, ma pak t’pjekun” – thotë Fridrich Nietzsche, citue simas Derrida-s. (Politiques de l’amitié, fq. 129; Édition Galilée, 1994, Paris.

Në traditën gege, burrat, vllaznia e miqtë janë ata që vajtojnë të vdekunin, e jo gratë e sh’pisë ose vajtojcat.

Kështuqë, poeti, dhimtën e tij e shpreh të pjestueme, kur shkruen për miqtë e tij, tue u transmetu pak nga ajo, e tue i bâ pjesë të dramës së tina.

4.

Filozofia e vdekjës âsht ni fushë e gjânë hetimi, edhe për studjuesit Georges Bataille e Julia Kristeva, që u kanë kushtu venerim të detajuem çashtjeve që lidhën më vdekjën dhe prishjen trupore, me ç’rast njeriu nien ni tërheqje dhe zmbrapsje dyzash, kur e soditë ni kufomë.

Poeti Podrimja e ka bâ ni zgjidhje ideale: Nuk flet për vdekjën dhe as për kufomën, por niset në ni udhëtim imagjinar të vajtimit eternal të fatit të kombit të tij, tue mishnue Lumin me kolektivitetin, që rrjedh në tragjikë porse ende i gjallë!?

Poezia konsiderohet diçka hyjnore, ajo ngërthen në vete dhe misterin, sepse poetit i vijnë në ndihmë Zota e shpirtna nga e shkuemja e kolektivitetit të tij, për me shmangë pamjën arketipore, kur Priami merr nga anmiqtë kufimën e t’birit, Hektorit!

Nëse Priami qau, Podrimja thirri t’birin me i ra në fund ditës për inat, që Ora e familjës me u shtangë n’ajër, mos me ecë koha që e sosë ditën!?

Duhet me ia sjellë ndërmend lexuesit se Orët janë Zâna, figura mitike t’shqiptarëve, për me ia ngjallë idenë se poeti për zgjatimin e dhimbjës siperane, thërret Orët, të mirat, të bardhat, që i shtyjnë përmes asaj energeia-s të lëvizin në shtangie ose në qetim.

5.

Vet poeti e bân t’zâshme se te “Lum Lumi” nuk i ka respektu disa trajta të gjuhës standarde, ngase ka pasë qef me i “shpirtnu” fjalët e me e majtë t’gjallë Lumin, n’artin e tij sublim. Kjo na rikthen tek teza se miqtë që na vijnë mysafirë në fjalë nga e kaluemja, munen me u shprehë n’plotni, vetëm në gegnisht, ashtu siç ata kanë folë mija vjet.

Ky autor ma bân t’kânme tezën se arti poetik âsht i mundshëm vetëm në gegnishte, që âsht shpirti i shqipes.

P. S.

Miqësisht!

Kështu e kishte zakon Migja, (qysh e quente vetën, karshi nesh) t’më jepte librat e tij me autograf. Por, nga 21 korriku, 2012 s’më vjen ma asni haber nga ai. Poetët kurrë nuk e përmendin vdekjën, ata thonë “po shkoj” por ata, harrojnë me e përmend edhe kthimin.

U prinë ni intencë misterioze me u bâ t’padukshëm.

“Në fundin tim, është fillimi im”- Tomas Eliot), në kuptimin që e shkuemja âsht e pranishme në të tashmen dhe në të ardhmen.

Ai fjeti aty ku e krijoi kryeveprën e tij, tri dekada ma përpara, në ni qytet francez, skej lumi…

***

Deri në fund

Nga; Ali Podrimja

A thua është dita jote e fundit në spital
do t’i biem deri në fund a thua
edhe kësaj dite të lodhur në orën e familjes.

Nuk të kam sharë as nuk të kam rënë kurrë
vetëm të kam thënë; Ai në hapësirë atje larg jam Unë.

Në jetë, në art vrasësit më të mëdhenj janë frikacakët.
Mjeshtëria e tyre; gjuajtja në gabime, dhelpëria.

Ti mëso të duash vogëlush. Ti mëso të ecësh me këmbët e tua
mbi të keqen mbi të mirën, mendo me kokën tënde
kurrë mos pështyj në dashuri, as në pleh;
Mallkim i fisit.
Shkolla jote antike; të dish të çelësh derën e shtëpisë
Në çdo kohë,
Të dish të thuash fjalën kur duhet thënë.
Urrejtja është më e rëndë se vrasja.

Me ditë me shikon nga krevati i vjetër; spitali tepër i vogël
për dhimbjet e tua
për shtatë plagët e tua
për ditët, për netët e tua plot klithje.
spitali tepër i vogël
i vogël tepër spitali
nën te Danubi i thellë e i kaltër.
A thua tërë jetën do të na vijë era jod
sëmundje, murtajë
do pështyjmë gjak e vrer,
a thua tërë jetën t’i dezinfektojmë plaçkat, ëndrrat, fjalët.
A thua edhe këtë ditë do ta kalojmë në spital.
Të shikoj; në syrin tënd flaka, etja, qielli,
Në syrin tënd asnjë dredhi, asnjë mllef
pastërtia e syrit tënd më ka përpirë të tërin.
Në fund të syrit tënd
hap fatin tim të kobshëm.
Ai nuk jam Unë
Ai nuk je Ti
Kush jam, kush je?
Syri yt mbyllet, dhe frëngjia në Kullë.
Poezia më e bukur ende s’është shkruar
as do të shkruhet
përderisa zhytësit ende jetojnë
Vogëlushi im, thellësia mashtron, vetëm largon nga e vërteta
dhe çdo fund është tragjik.
Po ç’ka aty poshtë në materie
Miu i Bardhë, antimateria.

Do të vijë koha kur do të më hapësh si një libër
të vjetër psalmesh
kur do të mësoj të ecësh nëpër pluhurin tim
por koha ecën shpeshherë në shpinë të breshkës.

A thua na u sosën fjalët, këngët,
na mundi ëndrra, udha,
a thua edhe kjo ditë po na lë me shpirt ndër dhëmbë.

Ti je më i madh, vogëlush, më i fortë se ky spital
për inat këtë ditë ta sosim deri në fund.
Lum Lumi.