Iluminizmi francez dhe dy burra: Napoleon Bonaparti dhe Bethoven

Nga: Përparim Kabo

Kur duam të shprehemi se diçka është e thellë, tronditëse, shpesh themi: Tingëllon bethoviane… Bethoveni dhe Napoleoni janë bashkëkohës.

A u takuan ndonjëherë Bethoveni dhe Napoleoni? Çfarë i lidhi dhe çfarë i ndau? Ku e gjetën frymëzimin dhe ku dalluan?

Bethoven mbizotëroi botën muzikore në të njëjtën mënyrë që Napoleoni mbretëroi mbi sferat ushtarake dhe politike. Këta dy burra nuk u takuan kurrë, por një moment kritik i përbashkët në fillim të shekullit të 19-të zbuloi një kontrast të fortë midis këtyre dy ikonave.

Bethoven fillimisht ia kushtoi simfoninë e tretë Napoleon Bonapartit, tek i cili ai besonte se gjendeshin të mishëruara idealet demokratike dhe antimonarkike të Revolucionit Francez. Napoleon Bonaparte (1769-1821) ishte i apasionuar pas muzikës.

Ashtu si bashkëkohësit e tij, ai mori pjesë në shfaqje operash sa herë që ishte e mundur. Raportohet se ai pa 163 opera të ndryshme dhe rreth 319 shfaqje gjithsej. Napoleoni kishte marrë disa udhëzime elementare muzikore në rininë e tij, por aftësia për të luajtur një instrument ose për të kompozuar ndonjë melodi nuk ndodhi.

Shërbëtori i tij Louis-Joseph Marchand shkroi: “Perandori, nëse ai duhet të fillojë të këndojë, gjë që ai ndonjëherë e bënte ndërsa mendonte për diçka tjetër… rrallë ishte në një mendje dhe përsëriste të njëjtat fjalë për 15 minuta”. Kur ishte në një gjendje shpirtërore të ngazëllyer, me sa duket, ai donte të “vriste ajrat e fshatit Le devin du të Rusos”. Sidoqoftë, Napoleoni e vlerësonte qartë muzikën për kënaqësinë që i dha, edhe sepse mund t’i shërbente qëllimeve politike.

Në fund të fushatës së parë italiane në 1797, ai u shkroi një letër pesë inspektorëve të Konservatorit të Parisit, kompozitorëve yje të kohës: Méhul, Le Sueur, Gossec, Cherubini dhe Sarrette: “Nga të gjitha artet e bukura, muzika është ajo që ka më shumë ndikim në emocione dhe është ky ndikim, të cilin ligjvënësi duhet ta inkurajojë më ngrohtësisht. Një pjesë e muzikës ‘morale’, nga dora e një mjeshtri, nuk mund të mos prekë zemrën dhe ka shumë më tepër ndikim sesa një shkrim i mirë, ‘moral’, i cili lëviz mendjen, por nuk ka asnjë efekt në sjelljen tonë”.

Duket sikur me këtë përfundim Napoleoni paralajmëron profesorin amerikan të ditëve tona, Daniel Goleman, se ç’është inteligjenca emocionale, por edhe sikur rithotë me një formulim të tij të mëvetshëm çka kishte formuluar shekuj më parë nga Platoni, që shprehej: “Nuk mund të ndryshohet Kushtetuta e një vendi pa ndryshuar muzikën e atij vendi”.

Napoleoni e donte muzikën vokale italiane, veçanërisht kur këndohej nga gra të bukura. Ai me krenari proklamoi: “Muzika angleze është e ndyrë, më e keqja në botë, dhe muzika franceze është pothuajse po aq e keqe sa ajo angleze. Italianët janë të vetmit njerëz që mund të prodhojnë një opera dhe kënga italiane ka një sharm që është gjithmonë e re”. Si i tillë, Giovanni Paisiello (1740-1816) ishte kompozitori i preferuar i Napoleonit. Ai së pari dëgjoi muzikën e Paisiello në “New Orleans”.

Napoleoni në 1801 e ftoi Paisiellon në Paris për të kompozuar dhe dirigjuar muzikë për orkestrën e tij private. Paisiello një herë vërejti: “Perandorit i pëlqen muzika ime sepse nuk e pengoi të mendonte për gjëra të tjera”.

Pyes veten se çfarë po mendonte Napoleoni në 2 dhjetor 1804, ditën e kurorëzimit të tij. Me sa duket, 500 këngëtarë dhe aktorë ishin rregulluar të ndarë në dy orkestra dhe katër kore dhe ishin ulur në dy tribuna të ndërtuara posaçërisht, në të dy skajet e kalimit të Notre Dame. Pra, nuk përfshihen grupe të ndryshme ushtarake që luajnë marshime heroike.

Mysafirët dhe personalitetet e ftuara u trajtuan me muzikë nga kompozimet e Le Sueur, Abbot Roze, si dhe një meshë Te Deum i përbërë nga Paisiello. Paisiello u kthye në Napoli në 1803 dhe ai shërbeu si mjeshtër i kishës për vëllanë e Napoleonit, Jozefin, kur ai ishte Mbreti i Napolit.

Çdo vit ai i dërgoi Napoleonit një përbërje të shenjtë për ditëlindjen e tij, duke e shtyrë Perandorin të shpallte: “Muzika është shpirti i dashurisë, ëmbëlsia e jetës, ngushëllimi për trishtimin dhe shoqëruesi i pafajësisë”.

Personaliteti reformator i Bonapartit si një dishepull i idealeve të revolucionit borgjez francez, pra, kjo mishelë frymëzuese ide dhe ideatorë, parime dhe zbatues i tyre, liria dhe antiruajaliteti dhe ithtarët e kësaj përmbysje domosdo frymëzonin. Kështu ngjizet simfonia e tretë e Bethovenit, e cila ndryshon krejt nga dy të parat.

Është e vrullshme, tronditëse, me kontrapunkte tejet të forta. Ajo vlerësohet si një nga veprat më të famshme të kompozitorit. Simfonia Eroica ka një përbërje në shkallë të tillë të gjerë, çka shënoi fillimin e periudhës së mesme inovative të Bethoven. Kompozitori punoi për realizmin e kësaj vepre madhore kryesisht në vitet 1803–1804.

Vepra theu kufijtë e një formë simfonike, në gjatësi, harmoni, në përmbajtjen emocionale dhe atë kulturore. Ajo konsiderohet gjerësisht një pikë referimi në tranzicionin midis epokës klasike dhe asaj romantike.

Shpesh konsiderohet të jetë simfonia e parë romantike. Bethoven, Napoleon dhe romantizmi politik është një strukturë që ka joshur studiues të ndryshëm në kohë të ndryshme. Njëri prej studiuesve është edhe Leon Plantinga1 . Në një studim të tij ai analizon se si ishin raportet frymëzuese dhe jo të tilla mes Napoleonit dhe Bethovenit.

Në vija të trasha studiuesi vëren se ka ndikim të Napoleonit në veprat e Bethoven. Autori përshkruan se si konflikti midis Napoleonit dhe austriakëve ndikoi në punën e Bethovenit si kompozitor. Po ashtu, ai shqyrton rolin që Napoleoni kishte në vështrimin politik dhe filozofik të Bethoven.

Studimi prezanton konceptin e romantizmit politik dhe paraqet se si ngritja meteorike e Napoleonit shërbeu si një frymëzim dhe një kërcënim për karrierën muzikore të Bethoven.

Është interesant studimi titulluar: “Iluminizmi Francez dhe dy burra: Napoleon Bonaparti dhe Bethoven”, realizuar nga Kate Pisarczyk, Zach Hall dhe Nelle Conley nga (Augustana College, Rock Island Illinois). Sipas sunduesve: “Marrëdhënia midis Napoleonit dhe Bethoven mund të mos duket e qartë, por kur shikon ngjashmëritë midis prejardhjes dhe karrierës së tyre, është e qartë se të dy ndajnë një ngjashmëri që është e pashembullt kur krahasojmë një gjeni muzikor me një udhëheqës politik, që lëkundet nga reformator në sundues dhe pushtues.

Ato që i afrojnë janë idealet e iluminizmit francez, të cilat qenë jashtëzakonisht të rëndësishme për këta dy burra, por mënyrat se si ata vendosën të portretizojnë këto ideale përfundojnë duke qenë vërtet të ndryshme. Bethoven zgjodhi të portretizojë idealet përmes veprave heroike, të tilla si Eroica, ndërsa Napoleoni filloi si një militant i talentuar që u kthye i korruptuar mbi pushtetin dhe humbi shikimin e idealeve të tij dikur të vërteta të iluminizmit francez. Iluminizmi francez u karakterizua nga një lëvizje me theks në natyrën, individualitetin dhe emocionet njerëzore.

Shumë nga këto ideale u bashkuan në “Enciklopedi” (1751), e cila ishte një kulmi i shkrimeve nga mendjet më të mira të iluminizmit, të tilla si Diderot, Montesquieu, Voltaire dhe Ruso. Si Diderot dhe Voltaire shkruajnë gjerësisht për natyrën dhe shkencat që qëndrojnë pas saj. Një nga tezat kryesore filozofike të Diderot ishte “koncepti i së drejtës natyrore”.

Ai e shpjegoi ligjin natyror si filozofinë që Zoti ka paraqitur me rregulla të caktuara dhe i mbetet njerëzimit t’i zbulojë dhe t’i kuptojë këto rregulla. Pasi të hyjnë këto rregulla vendi, kjo çon në një shoqëri ideale dhe më të mirë. Karakteristikë tjetër e iluminizmit ishte nocioni që çdo njeri kishte të drejtën hyjnore për individualitet dhe vetëvendosje.

Kjo do të thoshte që të gjithë njerëzit kishin të drejtën për të bërë zgjedhjet e tyre dhe për të besuar atë që donin të besonin. Kjo ishte një ide me ndikim të madh kur erdhi puna për që ata të iluminoheshin, sepse njerëzit tani nisën të besonin se ishin në gjendje të krijonin fatin e tyre. Për më tepër, francezët.

Ndriçimi dijësor, arsimor e kulturor gjithashtu pësoi një lëvizje drejt ndjekjes së lumturisë dhe shprehjes së emocioneve nga njeriu individ. Deklarata e Pavarësisë citon këtë ide direkte. Shoqëria gjithashtu filloi të respektojë të drejtën e vetëshprehjes, në kuptimin që çdo njeri u lejua të ishte vetvetja. Me këto parime të vendosura, iluminizmi shërbeu si një pikëfillimi për diskutimin rreth problemit se kush ishin ata si një shoqëri dhe si secili individ mund të përfitojë dhe të kontribuojë në të. Një ide themelore e iluminizmit francez ishte teza e “mendimit humanist”.

Këtej rrjedhin idetë e hershme të njeriut për të bërë veten që zënë fill me Aristotelin dhe përpunohen dhe nga Spinoza. Meqenëse njerëzit, jo Zoti, ishin në gjendje të zbulonin gjëra për botën, vetë njeriu ishte gjithashtu në gjendje të bënte veten nga asgjëja. Të dy, Napoleoni dhe Bethoven, ilustruan këtë gjë, “Idealin iluminist”. Në sjelljen e njeriut ka shumë rëndësi nga cila familje apo shtresë shoqërore vjen, cilat janë ambiciet personale, cili është investimi që bën dhe sa i vendosur je për t’u realizuar.

Nëse Napoleoni vinte nga një familje më të ardhura të pakta dhe qysh në rininë e hershme kishte si aset vetëm vullnetin dhe ambicien duke ndjerë një lloj mosvlerësimi përballë bashkëmoshatarëve të tij që vinin nga familje të shtresave të larta, Bethoveni ka një histori disi më ndryshe. “Bethoven nuk u rrit i varfër, që në moshë të re ai filloi të bënte një karrierë për veten e tij. Nga mosha 11 vjeç, ai po punonte në Gjykatën në Bon si ndihmës i organistit i gjykatës.

Si një kompozitor i ri, Bethoven po kërkonte vazhdimisht mënyra për të përmirësuar teknikat e tij të kompozimit. Për këtë arsye, Bethoven filloi të merrte mësime pianoje me Haydn në vitin 1792. Sipas një pohimi nga Johann Schnek, Haydn e bëri Bethoven të luante të njëjtin ushtrim për gjashtë muaj. Për shkak të padurimit të tij për të mësuar, Bethoven u takua fshehurazi me Schnek në 1793 në mënyrë që të përmirësonte aftësitë e tij.

Në takimet e tyre të para, Schnek vuri në dukje se Bethoven kishte gjetur gabime të shumta brenda ushtrimeve që Haydn i jepte atij. Përveçse kanë karriera jashtëzakonisht të suksesshme, si Napoleoni, ashtu edhe Bethoven, ishin natyrshëm ekspertë në profesionet e tyre. Një paralajmërim tjetër i iluminizmit francez ishte lëvizja drejt rritjes me sa më shumë njohuri dhe ekspertizë në profesionin apo punën e individit.

Napoleoni ishte një gjeni ushtarak i brezit të tij. Si student, Napoleoni ishte jashtëzakonisht i zellshëm. Edhe pse në një moshë e re, eprorët e Napoleonit vunë re punën e tij, zotësinë dhe vullnetin për studim, pavarësisht qëndrimit të tij narcizist. Një nga sukseset më të hershme të Napoleonit ishte gjatë kryengritjes në Marsejë të viteve 1790, për të cilën Napoleoni shkroi “le souper de Beaucaire” dhe ky dokument erdhi në duart e drejtuesve të ushtrisë. Me planet e Napoleonit në dorë, ushtria franceze ishte në gjendje të zmbrapste forcat rebele nga Toulon.

Për më tepër, pasi Napoleoni deklaroi veten si Perandor, ai krijoi një seri rregullash të Kodit Civil dhe për një kohë ato vlerësoheshin goxha mirë në pjesën më të madhe të Europës.

Kodi Napoleonik, i prezantuar në 1804, zëvendësoi “patchwork” (lara-lara) ekzistuese të ligjeve franceze, me një sistem kombëtar të unifikuar të ndërtuar mbi parimet e iluminizmit: votimi universal i burrave, të drejtat e pronës, barazia (për burrat) dhe liria fetare.

Napoleoni ishte në gjendje të merrte atë që mësoi në ushtrinë e tij, trajnimin dhe ishte në gjendje të zbatonte ndryshimin me ndikim gjatë gjithë karrierës së tij. Ndërsa Bethoven nuk ishte një figurë politike, ai ishte një revolucionar në lidhje me të qenit një kompozitor dhe muzikant. Ka shumë vepra të Bethoven-it që konsiderohen të jenë pjesë moderne të repertorit edhe në ditët tona.

Ndërsa karriera e Bethoven po vazhdonte, ai filloi të kuptojë seriozitetin dhe shpejtësinë në shurdhimin e tij. Në një letër drejtuar një shoku, ai përshkroi se sa i mjeruar ishte dhe si shurdhësia e tij ishte një barrë për të qenë një muzikant, megjithatë Bethoven ishte akoma në gjendje të kompozonte disa nga veprat e tij më të mëdha.

Për shembull, në 1802, Bethoven përfundoi Simfoninë e tij të Dytë dhe kompozoi deri në 3 sonata violine. Bethoven ishte bërë plotësisht i shurdhër deri në vitin 1818 dhe ish te atëherë kur ai ishte në gjendje të përfundonte Sonatën Hammerklavier për piano. Është e qartë se Napoleoni dhe Bethoven ilustruan epërsitë e tyre respektive politike dhe njohuritë muzikore. Napoleoni ishte në gjendje të zbatonte dhe të kërkonte ndryshime gjatë gjithë jetës së tij.

Ndërsa kompozitori, përveçqë ishte i shurdhër, vijoi të kompozonte disa nga veprat më të mira dhe të njohura të botës. Pavarësisht nga madhështia e tyre, të dy burrat patën dështimin e tyre: fundi i Napoleonit është më i keq se ai i Bethovenit. Në 1801, Bethoven filloi të zbulonte për miqtë e ngushtë përkeqësimin e dëgjimit të tij.

Në fillim të vjeshtës 1802, ai shkroi “Testamentin Heiligenstadt”, drejtuar vëllezërve të tij, në të cilën ai hapi zemrën tek shkruan: “O ju burra që mendoni ose thoni se jam armiqësor, zhvlerësues ose mizantrop, sa shumë keq më bëni. Ju nuk e dini shkakun sekret që më bën të shfaqem kështu.

Që nga fëmijëria, zemra dhe shpirti im ishin plot me ndjenja të buta të vullnetit të mirë dhe gjithnjë isha i prirur të bëja vepra të mëdha. Por duhet të mendoni, për gjashtë vjet tani kam një gjendje të pashërueshme, të përkeqësuar nga mjekët e paaftë, nga viti në vit i mashtruar me shpresat për t’u bërë më mirë, i detyruar përfundimisht të përballem me një sëmundjeje të qëndrueshme (shërimi i të cilit mbase do të zgjasë me vite ose madje të jetë e pamundur)”.

Një vepër si “Eroica”, e cila daton nga kjo kohë, duket se shpreh në muzikë betejat që Bethoveni realizon dhe që asnjëherë një shkrimtar, sado shprehës të kishte qenë ai, të ishte përpjekur ta realizonte në prozë.

Bethoven filloi skicimin e simfonisë “Eroica” në kohën e Testamentit Heiligenstadt dhe u përqendrua më shumë duke filluar në maj 1803, rreth shtatë muaj më vonë.

Fillimisht ai planifikoi t’ia kushtonte atë Napoleonit, të cilin e kishte admiruar prej kohësh. Bethoven u zhgënjye kur Napoleoni kurorëzoi veten Perandor në 1804. Ferdinand Ries, një student dhe biograf i hershëm i kompozitorit, tregoi skenën: “Unë isha i pari që i shpura lajmin se Bonaparte e kishte shpallur veten perandor, në çast ai fluturoi në një tërbim dhe bërtiti: A është edhe ai, pra, asgjë më shumë se një qenie njerëzore e zakonshme?

Tani edhe ai do të shkelë të drejtat e njeriut dhe do të kënaqë vetëm ambicien e tij!”. Bethoven shkoi në tryezë, kapi faqen e titullit nga maja, e shqeu në dy dhe e hodhi në dysheme. Faqja e parë u rishkrua dhe vetëm atëherë Simfonia mori titullin “Sinfonia Eroica”.

Megjithatë, në një letër drejtuar botuesit të tij, jo shumë vonë, Bethoven pranoi se titulli i simfonisë në të vërtetë është “Bonaparte”. Edhe nëse ai e ndryshoi mendjen (dhe ka tregues të mëvonshëm të admirimit të tij të vazhdueshëm për Napoleonin), historia e Ries në thelb konfirmohet nga dorëshkrimi i mbijetuar, në të cilin titulli është gërvishtur aq fuqishëm saqë Bethoven çau tejpërtej letrën.

Në fund, vepra u botua në 1806 me titullin “Sinfonia Eroica”, e kompozuar për të festuar kujtimin e një njeriu të madh. Ajo u dëgjua për herë të parë në shfaqje private dhe gjysmë private, duke filluar në fillim të gushtit 1804 në shtëpinë – në të vërtetë pallatin – e mbrojtësit të tij Princit Lobkoëitz, të cilit i kushtohet puna. Premiera publike e Simfonisë erdhi në 7 prill 1805, në Theatre an der Wien.

Kur Hyden e dëgjoi të luhej për herë të parë, u shpreh se ishte diçka krejt ndryshe shumë e vrullshme që të kujtonte heronjtë e antikitetit. Me sa duket, muza e brendshme e kompozitorit ishte ushqyer nga ndryshimet e thella që solli Napoleoni sepse ai i ndërroi simfonisë së tij vetëm titullin, por jo notat, kohët, ritmin, buçimat dhe funebritetin, kështu Napoleon Bonaparti është ngjizur në Simfoninë e tretë të Bethovenit, vepër kjo që shënoi ndryshime të thella në artin muzikor. Siç edhe ishte shprehur Bonaparti: “Imagjinata e udhëheq botën”.

Kjo imagjinatë te Bethoveni u shndërrua në tinguj universalë. Më 5 maj 2021 u mbushën 200 vjet nga vdekja e Napoleon Bonapartit, ndërsa më 17 dhjetor 2020 ishte 250-vjetori i lindjes se Ludwig van Bethoven, dy njerëz pa veprën e të cilëve historia e njerëzimit do ndihej e zbrazët. 1 Ai shërbeu në fakultetin e Yale nga 1963 deri në pensionin e tij ,në 2005. Për gjashtë vjet në vitet 1990, ai ishte drejtori i Divizionit të Shkencave Humane.

Pas pensionit, Plantinga kaloi një vit në Institutin Princeton për Studime të Avancuara dhe aktualisht është drejtor i përkohshëm i Koleksionit të Instrumenteve Muzikore në Yale. Ai ka shkruar gjerësisht për muzikën e shekujve të vonë XVIII dhe XIX, duke përfshirë Koncertet e Beethoven: Histori, Stili, Performanca (1999) dhe libri me tekst “Muzika Romantike“ (1984).