“Kryqëzimi” i 1501-shit dhe flamuri i Kastriotit

Artan Shkreli

Prej vitesh qarkullon në rrjetet sociale shqiptare një pikturë e Rindjes Italiane, me skenën e kryqëzimit të Krishtit, e cila që prej vitit 1811 ndodhet në pinakotekën “Brera” të Milanos. Bëhet fjale për kompozimin me temë fetare “Crocifissione” të Michele da Zenones, njohur më së shumti si Michele da Verona, prej qytetit në të cilin ai veproi thuajse gjithë jetën e tij artistike.

Kjo pikturë ka bërë përshtypje për shkak të flamurit kuq e zi, por nuk ka mundur të hapë diskutime të mëtejshme për të sqaruar disi rrethanën e atij flamuri aty.

Kuadri në fjalë, është realizuar rreth vitit 1500, pra në kapërcyell të Rilindjes së Hershme, i destinuar për t’u vendosur në manastirin e Shën Gjergjit në Braida të Veronës, ku do të qëndronte i patrazuar dhe thuajse e panjohur, deri me ardhjen e furtunës bonapartiste në Itali. Bëhet fjalë për një telajo gjigante, në vaj mbi kanavacë, me dimensione 3.35m lartësi dhe 7.20m gjatësi. Trajtimi kompozicional është i tipit narrativ, i mbështetur në ungjijtë, me Jezusin e kryqëzuar në qendër dhe dy keqbërësit në krahët e tij. Në të majtë, veç tjerash, paraqiten legjionarë romake që luajnë me zare mantelin e Krishtit, një flamurmbajtës me shpatë (që sugjeron vetë autorin), në këmbë të kryqit Shën Mëria në vajtim, e më tej, hierarkë hebrej e ushtarakë romake, pjesëmarrës në aktin fatal.

Pa hyrë në origjinën dhe analizën e veprës, e cila është komentuar shterueshëm nga kritikët, tërheqin vëmendjen stemat dhe flamujt e shumtë që dekorojnë pikturën.

Në dy shtylla kompozicionale, anash telajos, kemi të bëjmë djathtas me stemën e Niccolo’ Orsinit, kont i Pittiglianos dhe majtas me atë të së shoqes Elena Conti di Segni (lidhur në martesë me 1467), ndërsa lart valojnë dy flamuj me shujka (stema) të mirëpërcaktuara. Ato mbahen nga “gonfaloniere” respektivë, por me paraqitje të ndryshme. Flamuri në të djathte i përket Romes, pra perandorisë, (shquhet akronimi i famshëm romak SPQR), me një shirit të bardhë ku figuron simbolikisht një gaforre.

Çka bie ne sy është fakti se autori nuk bën përpjekje për t’i paraqitur personazhet e tij me veshjet e antikitetit, por propozon ato të kohës se vet. Domethënë stili i kostumeve, flokëve apo armëve është i periudhës se Rilindjes Italiane me qëllim aktualizimin e skenografisë se famshme për ta sjelle atë në prag të kohës së re. E ndërsa kalorësi i djathtë është veshur alla-italiana, në modën e Rinascimentos, flamurmbajtësi në të majtë, që mban një flamur kuq e zi, ka një paraqitje alla-levantina.

Shujka në flamur dëfton një shqiponje të zezë dykrenore në fushë të kuqe, gjë që përbën interes për ikonografinë albanologjike. Fytyrimi i shqiponjës heraldike, këtu i përmbahet më së shumti traditës mesjetare, duke e paraqitur atë sikurse shfaqet në portulanet italiane e majorkane të Treqindtës, domethënë me krahë te ulur, por ndërkaq ndjehet edhe ndikimi mitteleuropian, pasi sqepi e kthetrat nuk janë njësh të zinj por të artë. Mbi krerët e saj, ne mes, qëndron një kurore e vogël e praruar, simbol ruajal. Ndërsa flamurit bazë i bashkangjitet në pjesën e sipërme një shirit i artë i gjate me tri elemente të ngjashëm me “fleur de lis” karakteristike për shtëpinë e vjetër anzhu e cila për një kohë të gjatë ka mëtuar bashkimin dinastik midis mbretërive në dy krahët e Adriatikut.

Për rëndësinë që paraqet vepra, nëse do ish porositur në kohën e Karlit V, fare mirë kritikët do kishin rendur për ta konsideruar si flamur të tij, sikurse u rrekën të paraqesin atë që studiueja Nadin ka shquar në kishën e Shën Sebastianit në Venecje, por kjo është e pagjasë pasi piktura qe e kryer kur perandori i ardhshëm nuk kish mbushur ende një vit nga lindja.

Michele da Verona, i financuar për këtë vepër nga aristokratët në fjalë, shënon datën e përfundimit “MCCCCCI die II Iuni” (2 qershor 1501), vit kur Orsini që prej gjashtë vjetësh shërbente pranë Serenissimas si ushtarak i lartë (kish qenë më parë feldmarshall i Republikës së Firences e më pas Kapiten i Përgjithshëm i Kishës nën shtetin papal).

Do theksuar se pikërisht kjo periudhë përkon me kohën kur kujtimi dhe bëmat e Skënderbeut njohin një përndezje të jashtëzakonshme në botën italike, e në mënyrë të veçantë në Venedik. Ky i fundit gjendej më tepër se kurrë në ballë të luftës e i kërcënuar nga osmanët. Veç territoreve të tjera në Lindje, sa i takon Arbënisë Venedike, Serenissima kish humbur 20 vjet më parë Krujën e Shkodrën, e po detyrohej të linte këtë vit të fundit edhe zotërimet jugore të saj (me braktisjen e qytetit të Durrësit dhe të kështjellës se Rodonit), për t’u kufizuar vetëm ne traktin Ulqin-Kotorr.

Në këtë ndërthurje ngjarjesh Niccolo’ Orsini kishte vepruar dhe bërë karrierën e vet. Pa dyshim që ai kish pasur kontakt me arbrit e Gjergj Kastriotit kur kishte shërbyer për një dekadë të tërë si “condottiere” në Mbretërinë e Napolit më 1463-shin; kështu që kjo ringjallje e vrullshme me natyrë ideologjike e figurës së Skënderbeut, komandantit të madh thuajse kohanik me të, nuk e ka lënë indiferent. Rrethit shoqëror të cilit Orsini i përkiste, i nevojitej prania e një miti të pathyeshëm, e një simboli bashkëkohor që ja dilte të mundte të keqen edhe kur ajo dukej se kish triumfuar. Për këtë secili sponsorizonte në mënyrën e tij; dikush përmes ndihmës konkrete në ushtarë e armatim, dikush përmes ndërmarrjes së botimeve të librave me histori evokuese e të tjerë përmes përjetësimit të tij në vepra artistike skulpturore, piktoreske e deri muzikore. Dukej sikur një lozhë e posaçme komisiononte, redaktonte dhe mbikëqyrte ndërtimin e mitit. Në këtë frymë shihen mjaft punë të Rilindjes italiane kryesisht në mjediset e kontrolluara nga Serenissima dhe Papati; në këtë frymë shihen edhe zbulimet e vogla por të rëndësishme të zonjës Lucia Nadin botuar së fundmi; në këtë frymë është komisionuar edhe kjo vepër mbresëlënëse nga ana e mecenatëve të sipërpërmendur. Kështu, flamujt e Lindjes dhe Perëndimit, armët ballkanike e italike, përfshirë veshjet dhe manierat, asistojnë përmes këtij kompozimi tragjik agoninë e një qytetërimi të sakrifikuar, me shpresën e ringjalljes pas kryqëzimit, si shprehje e një vullneti hyjnor. Piktori nuk kursen detaje të kohës sikurse personazhi me çallmë turke në plan të parë, apo elemente me qasje etnike që ndërmendin stratiotët arbër – siç është kalorësi që shihet në të djathtë (në plan të dytë) i pikturuar kujdesshëm me kësulën e tij të zezë, aq e njohur në Evropë si “chapeau albanoise”.
Pare kësisoj, duhet konsideruar se te vepra “Crocifissione” nga Michele da Verona, kemi trashëguar të parën paraqitje pikturore, ku shfaqet simbolikisht dhe me vendosmëri vizive flamuri i Gjergj Kastriotit, flamur që të paktën prej tri dekadash i kish kapërcyer kufijtë e provincës arbërore dhe ish shndërruar në simbol force e rezistence ndaj së keqes.