Për të vërtetën, bukurinë, lirinë, mirësinë, paqen dhe fuqinë e artit

Nga Salman Rushdie (fragment i redaktuar i fjalimit të shkrimtarit Salman Rushdie, pas pranimit të Çmimit gjerman të Paqes që muajin e kaluar iu nda në Panairin e Librit në Frankfurt) / The Guardian (titulli origjinal: The good guys don’t always win’: Salman Rushdie on peace, Barbie and what freedom cost him)
Përktheu: Agron Shala / Telegrafi.com

Për fillim, më lejoni t’jua tregoj një përrallë. Dikur ishin dy çakej: Karataka, emri i të cilit do të thotë I kujdesshëm, si dhe Damanaka – emri i të cilit do të thotë I guximshëm. Ishin në rangun e dytë të shpurës së mbretit luan Pingalaka, por ishin ambiciozë dhe dinakë. Një ditë, mbreti luan frikësohet prej një zhurme gjëmuese në pyll, për të cilën çakejtë e dinin se ishte zëri i një demi të arratisur, pra asgjë që do të mund ta frikësonte një luan. E vizituan demin dhe e bindën të dilte para luanit dhe t’ia deklaronte miqësinë. Demi frikësohej prej luanit, por pranoi, dhe kështu mbreti luan dhe demi u bënë miq, ndërsa – nga monarku mirënjohës – çakejtë u ngritën në rangun e parë.

Për fat të keq, luani dhe demi nisën të humbnin kaq shumë kohë në biseda, aq sa luani la gjahun dhe, kështu, kafshët në shpurë po vdisnin urie. Në këtë mënyrë, çakejtë e bindën mbretin se demi po komplotonte kundër tij, ndërsa demin e bindën se luani po bënte plane për ta vrarë. Kështu, luani dhe demi luftuan; demi u vra dhe kishte shumë mish, ndërsa çakejtë u ngritën edhe më lart në konsideratën e mbretit, meqë e kishin paralajmëruar për komplotin. Po ashtu, qëndronin lartë edhe në konsideratën e gjithë të tjerëve në pyll – përpos, natyrisht, demit të gjorë, ama kjo nuk kishte rëndësi meqë ai ishte vrarë dhe të gjithëve ua ofroi një drekë të mirë.

Kjo përafërsisht është historia bazë e Shkaktimit të mosmarrëveshjeve mes miqve, të parës prej pesë pjesëve të librit të fabulave të njohura si Pançatantra. Ajo që gjithmonë më ka tërhequr në lidhje me rrëfimet Pançatantra është se shumë prej tyre nuk shesin moral. Nuk predikojnë as mirësi, as virtyt, as modesti, as ndershmëri ose vetëpërmbajtje. Dinakëria, strategjia dhe amoraliteti, shpeshherë i mposhtin që të gjitha kundërshtimet. Djemtë e mirë nuk fitojnë gjithmonë. (As nuk është gjithmonë e qartë se cilët janë djemtë e mirë.) Për këtë arsye, lexuesit modern i duken çuditërisht bashkëkohore – sepse ne, lexuesit modernë, jetojmë në një botë amoraliteti, paturpësie, tradhtie dhe dinakërie në të cilën, kudo, djemtë e këqij shpeshherë kanë fituar.

Gjithmonë jam frymëzuar nga mitologjitë, nga përrallat dhe tregimet popullore, jo sepse përmbajnë mrekulli – kafshë që flasin apo peshq magjikë – por, sepse e përmbledhin të vërtetën. Për shembull, tregimi i Orfeut dhe Euridikës – që është frymëzim i rëndësishëm për romanin tim Toka nën këmbët e saj [The Ground Beneath Her Feet] – që mund të tregohet me më pak se 100 fjalë, megjithatë në formë të ngjeshur përmban pyetje të fuqishme rreth marrëdhënies midis artit, dashurisë dhe vdekjes. Pyet: a mundet dashuria, me ndihmën e artit, ta mposht vdekjen? Por, ndoshta përgjigjet: a mundet vdekja, pavarësisht artit, ta mposht dashurinë? Ose, na tregon se arti merret me temat e dashurisë dhe të vdekjes dhe se i mposht të dy ato duke i kthyer në histori të pavdekshme. Ato 100 fjalë përmbajnë thellësi të mjaftueshme për të frymëzuar 1000 romane.

Arsenali i mitit është me të vërtetë i pasur. Natyrisht, janë grekët, por edhe Eda prozaike dhe Eda poetike nordike. Ezopi, Homeri, Unaza e Nibelungut, legjendat kelte dhe tri Ciklet e mëdha të Evropës: Cikli i Francës – grupi i tregimeve rreth Karlit të Madh; Cikli i Romës në lidhje me atë perandori; dhe Cikli e Britanisë me legjendat që rrethojnë mbretin Artur. Në Gjermani i keni përrallat e mbledhura nga [vëllezërit] Jacob dhe Wilhelm Grimm.

Megjithatë, në Indi unë u rrita me Pançatantrën dhe kur veten e gjej – siç bëj në këtë moment – mes shkrimit të librave, kthehem te këta çakej ambiciozë dhe dinakë, dhe te sorrat dhe te të ngjashmit me ta për t’i pyetur se cilin rrëfim më duhet ta tregojë në vazhdim. Deri tash, asnjëherë nuk më kanë zhgënjyer. Gjithçka që duhet të di për të mirën dhe të kundërtën e saj, për lirinë dhe robërinë dhe për konfliktin, mund të gjendet te këto tregime. Më duhet të them se për dashurinë duhet të kërkosh diku tjetër.

Dhe, çfarë mund të na thënë bota e fabulës, për paqen? Lajmi nuk është shumë i mirë. Homeri na thotë se paqja vjen pas një dekade me luftë, kur kanë vdekur të gjithë ata për të cilët jemi kujdesur dhe kur Troja është shkatërruar. Mitet norvegjeze na thonë se paqja vjen pas Ragnarokut, Muzgut të Zotave, kur perënditë shkatërrojnë armiqtë tradicionalë e kur vetë ata gjithashtu shkatërrohen prej tyre. Mahabharata dhe Ramajana na thonë se paqja ka çmim të përgjakshëm. Dhe, Pançatantra na thotë se paqja arrihet vetëm përmes tradhtisë.

Por, le t’i braktisim për një moment legjendat e së kaluarës, për të parë legjendat simotra të kësaj vere: sigurisht që referohem te dy projektet e njohura si Barbihajmeri. Filmi Opënhajmer [Oppenheimer] na kujton se paqja erdhi vetëm pasi dy bombat atomike, Vogëlushi [Little Boy] dhe Trashullaku [Fat Man], u hodhën mbi njerëzit e Hiroshimës dhe të Nagasakit; ndërsa përbindëshi i arkëtimi të parave i quajtur Barbi [Barbie], qartëson se paqja e pandërprerë dhe lumturia e pastër – në një botë ku çdo ditë është e përsosur dhe çdo natë është nata e vajzave – ekziston vetëm në plastikën me ngjyrën rozë.

Dhe, ne tash flasim për paqen, kur lufta është ndezur, një luftë që lindi nga tirania dhe nga lakmia e njeriut për pushtet dhe pushtim; ndërsa, një tjetër konflikt i ashpër ka shpërthyer në Izrael dhe në Rripin e Gazës. Paqja, pikërisht tash, po ndihet si fantazi që lind nga ndonjë lëndë narkotike që tymoset me llullë. Paqja është gjë e vështirë për t’u bërë dhe gjë e vështirë për t’u gjetur. E, megjithatë, ne atë e dëshirojmë, jo vetëm paqen e madhe që vjen në fund të luftës, por edhe paqen e vogël të jetës tonë private, për ta ndjerë veten në paqe me veten dhe me botën e vogël rreth nesh. Është një prej vlerat tona të mëdha, një gjë që duhet ndjekur me zell. Ka gjithashtu diçka të qartë, si fabul, në lidhje me nocionin e çmimeve të paqes. Por, më pëlqen ideja se vetë paqja mund të jetë çmim, një furnizim me të për një vit të tërë që dorëzohet para derës sate – i paketuar në mënyrë elegante. Ky është çmimi për të cilin jam shumë i lumtur nëse e pranoj. Madje, po mendoj të shkruaj një tregim për të – Njeriu që pranoi paqen si çmim.

Paramendo se kjo ndodh në një fshat të vogël, mbase në panairin e fshatit. Janë garat e zakonshme për pitet dhe për ëmbëlsirat më të mira, për shalqinjtë më të mirë, për perimet më të mira; për hamendjen për peshën e derrit të fermerit; për bukurinë, për këngën dhe për vallëzimin. Tregtari shëtitës me pallto viktoriane [frock-coat] arrin me karrocën që tërhiqet nga kuajt – duke i ngjarë paksa mashtruesit shëtitës, Profesorit Çudibërësit te Magjistari i Ozit [The Wizard of Oz] – dhe i cili thotë se nëse i lejohet t’i gjykojë garat, ai do t’i ndajë shpërblimet më të mira që dikush ka parë ndonjëherë. “Çmimet më të mira!” – bërtet. “Mblidhuni! Mblidhuni!”

Dhe, kështu mblidhen fshatarët e thjeshtë dhe fituesve të ndryshëm tregtari ua ndanë shishet e vogla – shishet me etiketat E vërteta, Bukuria, Liria, Mirësia dhe Paqja. Fshatarët janë të zhgënjyer. Më me qejf do t’i merrnin të hollat. Dhe, në vitin pas panairit, ndodhin dukuritë e çuditshme. Pasi ka pirë lëngun në shishe, fituesi i çmimit E vërteta fillon të mërzisë dhe armiqësojë bashkëfshatarët e tij duke ua thënë pikërisht atë që në të vërtetë mendon për ta.

Bukuroshja, pasi ka pirë çmimin e saj, bëhet më e bukur – të paktën në sytë e saj – por, edhe e kotë deri në padurim. Sjellja e shthurur e Lirisë trondit shumë nga bashkëfshatarët të cilët arrijnë në përfundimin se shishja e saj duhet ta ketë pasur ndonjë lëndë të fuqishme dehëse. Mirësia e deklaron veten si shenjtore dhe sigurisht, pas kësaj, bëhet e padurueshme për të tjerët. Dhe, Paqja thjesht ulet nën një pemë dhe buzëqesh. Meqë fshati është përplot me telashe, kjo buzëqeshje është gjithashtu shumë irrituese.

Një vit më vonë, kur panairi përsëri mbahet, tregtari kthehet – por, dëbohet nga qyteti. “Ik,” bërtasin fshatarët. “Nuk i duam ato çmime. Trëndafili, djathi, një copë proshutë ose një fjongo e kuqe me një medalje me shkëlqim që varet në të. Këto janë çmimet normale. I duam ato në vend të këtyre.”

Mund ta shkruaj ose jo atë tregim. Së paku, mund të shërbejë pa zarar për ta ilustruar një çështje serioze, se konceptet për të cilat mendojmë se të gjithë mund të pajtohen se janë virtyte, mund të merren si vese – në varësi të këndvështrimit tuaj dhe nga efektet e tyre në botën reale.

Fati im, gjatë shumë viteve të fundit, ka qenë pirja nga shishja me etiketën Liria dhe, për rrjedhojë, të shkruaj pa asnjë kufizim librat që më erdhën në mendje për t’i shkruar. Dhe, tash, duke qenë se jam në prag të botimit të 22-të, më duhet të them se në 21 nga ato 22 raste, eliksiri ia vlejti të pihet dhe ma ka dhënë një jetë të mirë – duke e bërë të vetmen punë që kam dashur ndonjëherë të bëj.

Në rastin që ende trajtohet, përkatësisht me botimin e romanit tim të katërt [Vargjet satanike], mësova – shumë prej nesh mësuan – se liria mund të krijojë reagim të barabartë dhe të kundërt nga forcat armike të lirisë. Gjithashtu, mësova si t’i përballoj pasojat e atij reagimi dhe të vazhdoj, sa më mirë që mundesha, të jem artist i papenguar – siç gjithmonë doja të jem. Gjithashtu, mësova se shumë shkrimtarë dhe artistë të tjerë, duke e ushtruar lirinë e vet, u përballën edhe me forcat e kundërta me lirinë dhe se, me pak fjalë, liria mund të jetë verë e rrezikshme për t’u pirë.

Por, mbrojtjen kjo e bëri më të nevojshme, më thelbësore, më të rëndësishme, dhe unë e bëra më të mirën, së bashku me shumë të tjerë, për ta mbrojtur atë. E pranoj se ka pasur raste kur më me qejf do ta kisha pirë eliksirin e Paqes dhe ta kaloja jetën ulur nën një pemë, i veshur me një buzëqeshje lumturie e bukurie, por kjo nuk ishte shishja që shitësi ma dha.

Jetojmë në kohën që nuk e mendoja se do ta shoh, në kohën kur liria – në veçanti liria e shprehjes, pa të cilën bota e librave nuk do të mund të ekzistonte – është kudo nën sulmin e reaksionarëve, autoritarëve, populistëve, demagogëve, gjysmë të arsimuarve, narcistëve, zërave të shkujdesur; kur vendet e arsimit dhe bibliotekat i nënshtrohen armiqësisë dhe censurës; dhe, kur feja ekstremiste dhe ideologjitë fanatike kanë filluar të ndërhyjnë në fushat e jetës ku ato nuk kanë vend. Dhe, ka gjithashtu zëra përparimtarë që ngrihen në favor të një lloji të ri të censurës konvencionale që duket e virtytshme dhe të cilën shumë njerëz, veçanërisht të rinjtë, kanë filluar ta shohin si virtyt.

Pra, liria është nën presionin e të majtëve dhe të djathtëve, të të rinjve dhe të moshuarve. Kjo është diçka e re, e komplikuar nga mjetet tona të reja të komunikimit, nga interneti ku faqet e projektuara të gënjeshtrave keqdashëse qëndrojnë krah për krah me të vërtetën dhe ku është e vështirë, për shumë njerëz, të dallojnë se cila është cila; dhe, mediat tona sociale, ku ideja e lirisë abuzohet çdo ditë për ta lejuar, shumë shpesh, ligjin e turmës të internetit për të cilin duket se pronarët miliarderë të këtyre platformave janë gjithnjë e më të gatshëm për ta inkurajuar dhe për të përfituar nga kjo.

Çfarë bëjmë ne për lirinë e fjalës kur ajo kaq gjerësisht abuzohet? Ende duhet të punojmë, me energji të përtërirë, për atë që gjithmonë kemi pasur nevojë ta bëjmë: t’i përgjigjemi fjalimit të keq me një fjalim më të mirë, t’i kundërvihemi narracioneve të rreme me narracione më të mira, t’i përgjigjemi urrejtjes me dashuri dhe të besojmë se e vërteta ende mund të ketë sukses – edhe në një epokë të gënjeshtrave. Duhet ta mbrojmë me vendosmëri dhe gjerësisht ta shpjegojmë. Sigurisht, duhet të mbrohemi nga fjala që na ofendon, përndryshe aspak nuk e mbrojmë shprehjen e lirë.

Për të cituar [shkrimtarin grek Konstantinos] Kavafisin, “barbarët sot po vijnë” dhe ajo që di është se përgjigja ndaj filistinizmit është arti, përgjigja ndaj barbarizmit është qytetërimi dhe në një luftë kulturore mund të ndodhë që artistët e të gjitha llojeve – kineastët, aktorët, këngëtarët, shkrimtarët – ende t’ia dalin, së bashku, t’i largojnë barbarët nga portat.

Për temën e lirisë, falënderoj të gjithë ata që ngritën zërin për solidaritet dhe miqësi – pas sulmit ndaj meje, rreth 15 muaj më parë. Kjo mbështetje fliste shumë për mua, personalisht, si dhe për familjen time, dhe na tregoi se sa pasionant dhe sa i përhapur është ende besimi për fjalën e lirë – në të gjithë botën. Zemërimi që u shpreh pas sulmit, ishte një simpati ndaj meje, por, më e rëndësishmja, lindi nga tmerri i njerëzve – nga tmerri juaj – se vlera thelbësore e një shoqërie të lirë u sulmua në mënyrë kaq të egër dhe kaq injorante. Jam shumë mirënjohës për valën e miqësisë që rrodhi në rrugën time dhe do të bëj çmos të vazhdoj të luftoj për atë për çfarë gjithë ju u ngritët për të mbrojtur. /Telegrafi/