Arti si lëvizje e kundërt ndaj nihilizmit

Nga: Muhamedin Kullashi (fragment nga artikulli “Heideggeri mbi vullnetin për fuqi si art”)

[…] Në saje të këtyre qëndrimeve të Nietzsches, Heideggeri formulon propozicionin e katërt mbi artin: Arti përbën në mënyrë të mirëfilltë lëvizjen e kundërt ndaj nihilizmit. Elementi artistik shfaqet te akti i krijimit dhe strukturimit, ndërkaq aktiviteti metafizik, me veprimin e tij më të lartë si mendim filozofik, ka nevojë të përcaktohet nga elementi artistik. Nietzsche kërkon që filozofit të moralit nihilist, siç del të jetë Schopenhaueri, t’i kundërvihet “filozofi-artist”. “Ky filozof”, saktëson Heidegger, “është artist në atë masë sa ai përbën strukturat e qenies në totalitetin e saj, do të thotë edhe aty ku qenia paraqitet në totalitetin e saj, përkatësisht njeriu.” Nietzsche në fragmentin 795 shkruan: “Filozofi-artist. Koncepti superior i artit. A do të mund të merte njeriu distancë të tillë ndaj njerëzve deri aty sa të arrijë t’i formësoj ata në strukturën e tyre?”

Arti në kuptimin e ngushtë, thekson Heideggeri, është së pari pranim i ndijores (shqisores), aparentes, e gjithë asaj që nuk është “botë e vërtetë” apo, siç thotë Nietzsche shkurtazi, ndaj asaj që nuk është e vërtetë. Brenda artit ndërhyn vendimi, cekë Heidegger, sa i takon pyetjes se ç’është e vërteta. E kjo për Nietzschen do të thotë gjithherë: se ç’është e “vërteta” është pyetje që pyet për qenien në kuptimin e mirëfilltë. Për Heideggerin kjo ka të bëjë në njërën anë me “lidhjen e domosdoshme midis çështjes drejtuese dhe çështjes që ka parasysh themelin e filozofisë, e në anën tjetër me pyetjen se ç’është e vërteta. Arti është vullnet i aparencës si ndijimore.”

Heideggeri, në vijim të analizës së vet, citon një fragment (nr.369) nga Vullneti për fuqi lidhur me këtë vullnet. Aty thuhet se “vullneti për aparencën, iluzionin dhe mashtrimin, për të ndodhurit dhe për ndryshimin është më i thellë, më “metafizik” se sa vullneti për të vërtetën, realitetin e qeniesimin.” Nietzsche e ka fjalën këtu për të vërtetën ashtu si e kupton Platoni, pra si qenie në vete, për idetë që janë mbi-shqisore. Ndërkaq për Nietzschen, siç nënvizon Heideggeri, vullneti për të ndieshmen (shqisoren) dhe për begatinë e saj është vullnet i asaj që kërkon “metafizika”. Kësisoj, vë në pah Heideggeri, vullneti për shqisoren (të ndieshmen) është vetvetiu metafizik. E ky vullnet metafizik është në të vërtetë i pranishëm brenda artit.

Arti si stimulues i jetës

Tani Heideggeri i rikapitulon kësisoj të katër propozicionet paraprake: 1. Arti është struktura më e tejdukshme dhe më e njohur e Vullnetit për fuqi; 2. Arti duhet të kuptohet duke u nisur nga artisti; 3. Arti, sipas konceptit të zgjeruar të artistit, përbën ngjarjen themelore të çdo qenieje; ndërsa qenia, në atë masë sa është, është diçka që krijohet, diçka e krijuar dhe fundja; 4. Arti është lëvizje antinihiliste par excellence. Heideggeri e sheh të arsyeshme që ta rikujtojë njëherazi edhe fragmentin 808 mbi artin ku Nietzsche thekson: “Ne e takojmë atë si stimuluesin më të fuqishëm të jetës.” Pra, arti del si stimulues e jo si “qetësues” siç e definonte Schopenhaueri. Heideggeri nënvizon se kësodore dëshmohet se për Nietzschen arti është strukturë e Vullnetit për fuqi. Dhe se arti si stimulues i jetës është teza kryesore e Nietzsches mbi artin.

Mirëpo, Heideggeri nuk ndalet në këtë shkallë të kërkimit të mendimit të Nietzsches mbi Vullnetin për fuqi dhe artin. Ai tani i shtron dy pyetje të reja: Çka sjell ky definicion i artit për përcaktimin e Vullnetit për fuqi, e me këtë, edhe të qenies në tërësinë e saj? Çka do të thotë ky interpretim i artit sa i takon njohjes së artit dhe pozicionit ndaj artit? Për të dhënë përgjigje në këto pyetje, Heideggeri do të merr në shqyrtim gjashtë fakte themelore, të nxjerra nga estetika. Ai vazhdon shqyrtimin e vet duke e trajtuar pyetjen e dytë në saje të ndriçimit më të themeltë të qasjes së Nietzsches në përcaktimin e esencës së artit. Ai njëherësh e shoshitë çështjen e vendosjes së kësaj qasje brenda tërësisë së orvatjeve më të hershme, nga historia e estetikës, që çojnë te njohja e artit.

Heideggeri sqaron se të pesë propozicionet e shtruara përkufizojnë vështrimet thelbësore brenda të cilave lëvizë përsiatja e Nietzsches. Ai nënvizon në veçanti se përsiatja e Nietzsches mbi artin nuk ka për qëllim ta përshkruaj këtë si një fenomen apo si një shprehje e kulturës, ngase synon të provojë, në fakt, me artin dhe me një karakterizim të esencës së tij se çka është Vullneti për fuqi.

Heideggeri mendon se refleksioni i Nietzsches mbi artin zhvillohet në “udhën tradicionale”, në atë që definohet me nocionin e estetikës. Ai shpjegon se termi “estetika” është formuar në mënyrë analoge si “logjika” dhe “etika”. Logjika si shkencë (gr. episteme) e logosit, si doktrinë mbi gjykimin i cili është formë themelore e të menduarit. Kurse etika (ethos) ka të bëjë me qëndrimin e brendshëm të njeriut dhe mënyrën se si ky qëndrim përcakton sjelljen e tij dhe me kategorinë e të Mirës.

Kufizimet e estetikës

Ngjashëm, termi “estetika” është formuar në mënyrë analoge: si shkencë e sjelljes së ndieshme dhe afektive e njeriut dhe mbi atë që e përcakton. Ajo që përcakton të menduarit, pra logjika ka të bëjë me të vërtetën. Ajo që përcakton ndijimin (le sentir) e njeriut, pra estetika ka të bëjë me të Bukurën. Kësisoj, thekson Heideggeri, Estetika merret me shqyrtimin e gjendjes afektive të njeriut në raportin e tij me të Bukurën. Madje, e Bukura nuk është asgjë tjetër veçse ajo që me aparencën e vet e nxitë këtë gjendje te njeriu.

Heideggeri, në analizën e vet vë në pah se estetika nga ky fakt është lloj i refleksionit mbi artin i cili merr “normat e veta të përcaktimit dhe të motivimit nga relacioni afektiv i njeriut ndaj së Bukurës e paraqitur brenda artit.” Më tutje ai sqaron se relacioni i të ndieshmes (shqisores) ndaj prodhimeve të artit, si qëllim i refleksionit estetik, mund të jetë sa relacion i aktit të prodhimit aq edhe relacion i kënaqjes dhe receptivitetit. Vështrimi estetik kësisoj, cekë Heidegger, e përcakton veprën si e Bukura të cilën e prodhon arti, duke patur parasysh gjendjen afektive të njeriut. Pra, e Bukura, e cila mund të jetë natyrore dhe artistike, me paraqitjen e vet e nxitë këtë gjendje te njeriu. Refleksioni mbi artin, thekson Heidegger, duke e prodhuar të Bukurën në veprat artistike e bën të mundur kësodore zhvillimin e estetikës. Ai përkujton këtu se estetika si refleksion mbi artin dhe të Bukurën, nga pikëpamja e atij që prodhon dhe nga pikëpamja e atij që kënaqet (receptiviteti),u paraqit në shekullin XVIII. Kësisoj, estetika si filozofi fillon të reflektojë mbi “esencën e artit dhe të Bukurës. Në këto shqyrtime të Heideggerit arti konsiderohet si strukturë e Vullnetit për fuqi, pra si strukturë e Qeniesimit “në kuptimin absolut”.

Heideggeri e orienton tani refleksionin e vet kah esenca e estetikës me qëllim që të arrijë te të kuptuarit niçean të esencës mbi artin e njëherazi të mund ta ndërtojë një pozicion të dialogut me Nietzschen. Për ta cilësuar esencën e estetikës dhe rolin e saj në mendimin perëndimor dhe relacionin e saj ndaj historisë së artit, Heideggeri i shtron tani “gjashtë fakte themelore”, që në mënyrë të dendur shkoqisin disa momente kyqe të kësaj historie.

Fakti i parë ka të bëje me artin e madh helenik nga epoka e lulëzimit të tij. Ky art nuk ka qenë i shoqëruar me refleksione konceptuale, ashtu siç do të zhvillohen më vonë brenda estetikës. Mirëpo, kjo nuk do thot, thekson Heideggeri, se arti i kësaj epoke ka qenë vetëm i “përjetuar”, pa njohuri e koncepte mbi të. Ai mendon se grekët e kësaj epoke kishin megjithatë “një dije aq të qartë dhe burimisht të zhvilluar dhe një pasion të tillë për dijen sa që në këtë kthjelltësi të dijes nuk kishin nevojë për asnjë “estetikë”.

Estetika fillon te grekët, shpjegon Heidegger, vetëm në çastin kur arti i madh, por edhe filozofia i afrohen fundit. Në epokën e Platonit dhe Aristotelit elaborohen koncepte të cilat do ta përkufizojnë sferën e persatjeve mbi artin. Ai përkujton së pari çiftin e koncepteve materia-forma (gr.hile-morfe). Ky dallim buron nga koncepcioni i Platonit mbi qenien, në saje të nocionit të “idesë” (eidos, aidea). Atëherë kur vepra e artit përjetohet si diçka që shfaqet (fainomenon sipas eidos), me këtë ndërmjetësim, ajo shfaqet si e Bukura. Këtu shqitet një aspekt i mëvetësisë së interpretimit të Heideggetit mbi estetikën.

Koncepti i dytë i cili do ta orientojë, siç cekë Heideggeri, tërë përsiatjen mbi artin është koncepti “tehné”. Grekët e moçëm emërtonin me këtë term sa artin aq edhe zanatin, e po kështu edhe artistin dhe zejtarin. Heideggeri e bën këtu një analizë të domethënieve të termit grek “techné”, duke dashur të vejë në pah mangësitë e disa interpretimeve të mëvonshme lidhur me raportet techné dhe arti e vepra artistike.Për ta vërë në pah domethënien e vërtetë të termit burimor “techné”, Heideggeri e sheh të udhës t’ia kundërvë atij konceptin e kundërt te grekët, konceptin e “fyzis-it”. Ai thekson se termi me të cilin ne sot e përkthejmë “fyzis” me termin “natyra» nuk është adekuat. Në fakt, fjala “fyzis” ishte për grekët emri thelbësor i qenies (gj.Seyn) në totalitetin e saj. Qenia për ata ishte “ajo që duke u rritur nga vetvetja”, lulëzon dhe prodhohet, “ajo që kthehet brenda vetes dhe zhduket: mbretëria e cila shkon duke lulëzuar dhe duke u tërhequr brenda vetes.” Tani, njeriu brenda qenies (fyzis) kërkon vendin e vet, duke proceduar në një mënyrë apo një tjetër “për ta zotëruar dhe kapërcyer qenien”, e ky procedim i tij ndaj qenies është i orientuar me një dije e cila ka të bëjë me qenien. Pikërisht kjo dije ishte techné.

Heideggeri cekë se ky term nuk ka emërtuar te ata “të bërit” apo “të prodhuarit”, siç do të ndodhë më vonë, por vetëm një dije e cila orienton dhe motivon shpjegimin (ose de-kompozimin) dhe zotërimin e qenies, e cila është rritur nga vetvetja; tani mbi bazë të kësaj qenie “prodhohet një tjetër qenie, në formë të veglave dhe veprave të artit.” Mirëpo, insiston Heidegger, edhe këtu techné nuk don të thot të bërit artizanal, një mjeshtri artizanale, por emërton «dijen, shpjegimin e qenies si të tillë, në zhanrin e një orientimi të vetëdijshëm të të prodhuarit.” Megjithatë, saktëson Heidegger, domethënia helenike “procedimi” nuk nënkupton të pushtohet natyra por të “lejohet që të prodhohet” ajo që tanimë është e pranishme brenda saj. Heideggeri vë në pah se si esenca e technés, sa më shumë që do të imponohet dallimi midis formës dhe përmbajtjes, përjeton një interpretim i cili bën që ajo të dallohet nga domethënia burimore. Me kohë, n’atë masë sa techné hyn në raport me prodhimin e objekteve të bukura dhe paraqitjen e tyre, refleksioni mbi artin, nëpërmjet përsiatjeve mbi të Bukurën, kalon në fushën e estetikës.

Mirëpo, Heideggeri nuk hyn këtu në ndriçimin e evoluimit, gjatë periudhave të gjata, me të cilin çifti materia dhe forma do të bëhet skema kryesore e të gjitha pyetjeve mbi artin dhe veprat e artit. Ai megjithatë përkujton se dallimi midis materies dhe formës ka dalë nga fusha e fabrikimit të veglave dhe se ajo nuk kishte të bëjë burimisht me artet e bukura. Tani Heideggeri hedh këtu një dyshim të thellë sa i takon cilësisë për të dalluar që kanë konceptet materia-forma në fushat e arteve dhe të veprave të artit.

Fakti i tretë lidhur me zhvillimin e estetikës ka të bëjë sërish, cekë Heideggeri, me një ngjarje e cila nuk lidhet drejtpërsëdrejti me vet artin. Ky fakt ka të bëjë me lindjen e Kohës moderne brenda së cilës “njeriu dhe dija e lirë që ai ka mbi veten brenda qenies bëhen tani e tutje vend ku vendoset mënyra e përjetimit, ku përcaktohet dhe strukturohet qenia.”

Në këtë epokë, saktëson Heideggeri, raporti i njeriut ndaj qenies dhe ndaj vetes bëhet i tillë që pozicioni i tij i lirë dhe “shija” e tij sajojnë instancat më të larta për të gjykuar mbi qenien. Në rrafshin metafizik ky ndryshim gjen shprehje te fakti se “siguria e çdo qenie dhe e çdo të vërtete do të mbëshetet mbi vetëdijen për vete të unit të veçantë: ego cogito ergo sum.” Kësisoj, Heideggeri e paraqet pushtimin e pozicionit të ri të filozofisë moderne nga Descartesi si tregues i këtij ndryshimi të thellë, ku “qenia e parë” është Vetja e njeriut dhe raportet e tij ndaj gjendjeve të tij”. Madje, mu kjo qenie përbën sigurinë – në fushën e njohjes së pari – se diçka është e vërtetë apo e pavërtetë dhe se sipas saj “do të matet” gjithçka tjetër. Pikërisht brenda këtij ndryshimi historik që sjell moderniteti, Heidegger e vë në pah zhvendosjen që e realizon refleksioni mbi të Bukurën në art kah gjendja afektive e njeriut. Tani e tutje estetika do të themelohet mbi këto baza.

Arti dhe vepra

Heideggeri nxjerr në shesh këtu një proces paralel me elaborimin e estetikës dhe përpjekjet për ndriçimin e gjendjes estetike. Së pari ai sqaron rolin që kishin arti i madh dhe veprat e mëdha në zhvillimin e tyre paraprak historik: “Arti dhe vepra e tij, shkruan Heidegger, nuk janë të domosdoshme veçse si rrugë dhe vendbanim [gj. Auefenthalt] i njeriut ku e vërteta e qenies në tërësinë e saj, do të thotë e pakushtëzuara ose absoluti, i çilet atij. Arti i madh nuk është i madh vetëm në saje të cilësisë së lartë të veprës së krijuar, por ngase ai përbën një “nevojë absolute.” Mirëpo, brenda Kohës moderne, Heideggeri, duke i marrë parasysh edhe analizat e Nietzsches, dikton “dekadencën e artit të madh në krahasim me tendencën e mëparshme.” Kjo dekadencë nuk ka të bëjë “me dobësimin e “cilësisë” dhe të stilit, por me faktin se arti e humb esencën e vet, raportin imediat ndaj detyrës (objektivit) së saj fondamentale për ta paraqitur absolutin, do të thot për ta vendosur si të tillë në mënyrë normative në fushën e njeriut historial.”

Ky shpjegim ka për qëllim ta ndriçojë faktin fundamental që lidhet me momentin historial në të cilin elaborimi i estetikës kërkon shkallën më të lartë të ngritjes dhe fuqisë krijuese. Mu në atë kohë, sipas Heideggerit, mer fund arti i madh. Në vijim të shqyrtimit të vet ai cekë se përmbushja e estetikës e gjen madhështinë e vet ngase e pranon dhe e thekson këtë mbarim të artit të madh. Estetika më e madhe e Perëndimit, nënvizon Heideggeri, është ajo e Hegelit, ashtu si është zhvilluar në Ligjëratat mbi estetikën (1828-1829). Për ta ilustruar këtë qëndrim Heideggeri citon disa propozicione nga këto Ligjërata: ”Kësisoj, së paku, shkruan Hegeli, nuk ka më asnjë nevojë absolute që materia të bartet te paraqitja me artin”; “Në të gjitha këto relacione, arti është dhe mbetet, për ne, sa i takon destinimit të tij më të lartë, një realitet i së kaluarës.” Dhe, propozicioni i tret ku thuhet se “Ditët e bukura të artit grek sikurse edhe koha e artë e mesjetës së vonshme, kanë perënduar”. Me këto pohime Hegeli nuk do të thot se në kohërat e mëvonshme nuk ka patur vepra të ndryshme që janë prodhuar dhe çmuar. Mirëpo, ai mëton të theksoj se arti ka humbur fuqinë e vet absolute, ngase tani ato vepra çmohen vetëm në sferën e shijes artistike për disa shtresa sociale.

Tani, Heideggeri e vë në pah paraqitjen, nga mesi i shekullit XIX, me një orvatje për krijimin e një vepre të artit integral [gj. Gesamtkunstwerk], e cila shfaqet brenda dëshirës për t’iu kundërvë procesit të “dezertimit të artit nga pikëpamja e esencës së tij”. Kjo përpjekje lidhet në radhë të parë me emrin e Richard Wagnerit. Krahas veprave të mëdha muzikore, Wagner shkruan në këtë kohë vepra që përmbajnë refleksione të rëndësishme mbi artin: Arti dhe Revolucioni (1849); Vepra e artit e ardhmërisë (1850); Opera dhe drama (1851); Arti gjerman dhe Politika gjermane (1865). Heideggeri cek se në këtë kohë shfaqej prirja që prodhimi i gjendjes estetike dhe efikasisteti i saj të shikohen si kriter me të cilin bota soditet dhe vlerësohet.

Meritën e Nietzsches Heideggeri e sheh këtu në faktin se ai ishte i pari i cili e pa qartazi se mbrapa kësaj fasade, e cilësuar me gjendjen estetike, fshihej nihilizmi. Ky konstatim tani e qon Heideggerin te formulimi i faktit të fundit i cili ka të bëjë me fenomenin të cilin e nxori në shesh Hegeli: humbjen e fuqisë së artit “për ta strukturuar dhe ruajtur absolutin”. Heideggeri cekë se Nietzsche e kishte diktuar humbjen e kësaj fuqie edhe në “vlerat më të larta” te religjioni, morali, filozofia platoniste”. Ai kishte diktuar edhe “mungesën e forcës dhe atë të obligimeve krijuese të cilat munden të themelojnë ekzistencën humano-historiale mbi qenien në tërësinë e saj.” Mirëpo, Heideggeri e sheh të udhës që këtu të theksoj një dallim midis Hegelit dhe Nietzsches lidhur me këto probleme. Hegeli e kishte parë artin, ndryshe nga religjioni, morali dhe filozofia, të ketë rënë në nihilizëm, pasi ishte bërë “i tejkaluar dhe joreal”. Nietzsche ndërkaq do të kërkojë brenda artit “reagimin kundër nihilizmit religjioz, filozofik dhe moral.” Heideggeri mendon se këtu mund të shihet ndikimi i synimit vagnerian kah vepra e artit integral, ndonëse Nietzsche ishte larguar nga koncepcionet e Wagnerit mbi artin dhe botën.

Ndryshe nga Hegeli te i cili arti, si i tejkaluar, bëhej objekt i dijes spekulative kurse estetika hegeliane “lulëzonte në një metafizikë të frymës (mendjes)”, refleksioni niçean në këtë fushë bëhej një “fiziologji e artit”. Heideggeri citon këtu Nietzschen nga teksti i tij Nietzche kundër Wagnerit (1888): “Estetika nuk është asgjë tjetër veçse një fiziologji e aplikuar”(VIII,187). Kësisoj ajo nuk është më, cekë Heideggeri, madje as psikologji si e shikonin rëndom në shekullin XIX, por një eksplorim shkencor i gjendjeve dhe proceseve fizike dhe motiveve që i nxisin ato. Heideggeri e sheh të nevojshme që këtë kërkim të Nietzsches mbi esetetikën ta marr ashtu si është: në njerën anë arti me destinimin e tij historial si “reaksion kundër nihilizmit” e në anën tjetër nocionin e artit si një fiziologji. Ky nocion tani vendoset në “fushën e shkencave pozitive”.

Kësisoj, konstaton Heideggeri, përsiatja estetike “shterret deri në konsekuencat e veta të fundit.” Gjendja afektive shpjegohet me “ngacmimet nervore, me gjendjet trupore.” Heideggeri vë në pah se pozita themelore e Nietzsches ndaj artit përcaktohet si “realitet historial”, kurse estetika shikohet si “fiziologji e aplikuar”. Njëherazi ai bën të ditur se edhe njeri edhe tjetri aspekt i këtij pozicioni janë të integruara në “vargun e gjatë të historisë së artit, brenda raportit të artit me nocione të ndryshme të artit që formohen çdo herë.”