Postulate bazë për standardin gjuhësor të shqipes

Nga: Qemal Murati

“Gjuha standarde është paracaktuar për t’u bërë mjet komunikimi edhe për ato grupe folësish, që nuk e përdorin ende.” – L. Zgusta, Manual of Lexicography, the Hague, Mouton, 1971.

 “Njësimi i gjuhës letrare kryhet në dy rrugë: parapëlqehet e përbashkëta përpara jo së përbashkëtës, e përgjithshmja përpara së veçantës, kombëtarja përpara krahinores, e gjalla a e sotmja përpara së vjetruarës. E veçanta depërton në strukturën e gjuhës letrare, sepse bëhet e përgjithshme, e përbashkët.” – Androkli Kostallari

“Një shqipe e bukur dhe e pasur, si dhe gjuhët e tjera, janë kur ju doni t’i mësoni ato. Pse nuk ka dy anglishte? Jo, një dini ju. I mungojnë gjë dialektet asaj? Jo, pa dyshim. Por ruhet një dhe një e vetme për ty, për mua, për të huajin. Kështu që ruajeni gjuhën tuaj standarde se u bën mirë ju, i bën mirë asaj, i bën mirë krenarisë suaj kombëtare.” – Wilfrid Fiedler.

“Dialekti është i bukur në mjedisin tij, mund të përdoret në batuta, në debate, por në funksionin zyrtar nuk mundet.” – Emil Lafe

Nëse shikojmë indet gjuhësore, dallojmë idiomat organike (të folmet, dialektet dhe gjuhën) dhe idiomën inorganike (gjuhën standarde ose letrare – një sistem i zgjedhur me vetëdije nga inventari i idiomave organike me qëllim që të arrihet komunikimi sa më i saktë) (Čedić 2008: 6).

Ç’është në thelb standardi gjuhësor?

Standardologu i njohur kroat Dalibor Brozović për gjuhën stan­darde jep këtë formulim: “Për përkufizimin e gjuhës standarde është e rëndësishme që ajo është formë autonome e gjuhës, gjithmonë e normuar dhe funksionalisht polivalente, e cila krijohet për shkak se një formacion etnik ose nacional, duke hyrë në civilizimin ndërkombëtar, fillon të përdorë atje idiomën e vet, e cila deri atëherë ka funksionuar vetëm për nevojat e civilizimit etnik”.

Vlen të rikujtojmë këtu dhe një thënie tjetër të linguistit Brozović për gjuhën standarde: “Mundësia e humbur për të krijuar gjuhën standarde të çon në likuidimin ose të gjuhës ose të kombit, por zakonisht edhe të njërës, edhe të tjetrit”.

Gjuha standarde përkufizohet dhe si “variant i kodifikuar i një gjuhe që u shërben nevojave të shumta dhe të ndërlikuara komuni­kative të një bashkësie kombëtare” (R. Memushaj).

Si ngjiz standardi gjuhësor?

Krijimi i standardit është një proces i ngadalshëm, që nuk bëhet me hope, ta zëmë me një vendim qeverie, qoftë dhe të regjimeve diktatoriale. Por, pasi të formohet, standardi nuk mund të shformohet për inate a qejfe të dikujt a të disave. Stan­dardi gjuhësor nuk formohet vetëm për një kategori të caktuar njerëzish që e përdorin, por dhe për ata që duhet ta përdorin.

Linguisti L. Zgusta thotë: “Gjuha standarde është paracaktuar për t’u bërë mjet komunikimi edhe për ato grupe folësish, që nuk e përdorin ende.” (L. Zgusta, Manual of Lexicography, the Hague, Mouton, 1971, 210).

Gjithsesi, procesi i standardit gjuhësor nuk ngjiz përnjëherësh në shoqëritë folëse, por me ritëm të shpejtë te shoqëritë e zhvilluara, dhe mjaft ngadalë te shtresat më të ulëta: “… procesi i njësimit gjuhësor merr udhë ngadalë dhe me ritëm të ndryshëm në krahina të ndryshme: me shpejtësi më të madhe në nivelin e shtresave shoqërisht më të ngritura dhe ekonomikisht më të favorizuara, të cilat përvijojnë njëfarë bilinguizmi të ekuilibruar, mjaft ngadalë në shtresat më të ulëta dhe ekonomikisht më të dobëta dhe, pra, të ankoruara në një mono­linguizëm dialektor rezistent” (Koko).

Pra, si rregull, standardi gjuhësor është diçka që krijohet dhe nuk lind vetvetiu, nga asgjëja. Në thelb, gjuhën letrare a standarde nuk e krijojnë dialektet, përzierja e dialekteve, por e bën letërsia.

Ja çfarë thoshte Faik Konica për krijimin e një gjuhe letrare të përbashkme këtu e njëqind vjet më parë: “Si duhet bërë, pra që të krijojmë edhe ne një gjuhë letrare të përbashkme? Në shumë vise ndodhi që ca shkrimtarë të mëdhenj, duke i dhënë dialektit të tyre një shkëlqim të madh e ngritën më sipër se dialektet e tjerë dhe me kohë dialekti i tyre u njoh a po të themi ndryshe mbretëroi si gjuha e për­bashkme e vendit. Po ne s’kemi oborr dhe koha na mungon për të lënë dialektet që të rriten gjersa më në fund dialekti më i zoti, i zgjedhur natyrisht, të dalë më sipër se të tjerët e të mbretërojë si gjuha e për­gjithshme e Shqipërisë. Këtu si për abece e për ortografi jemi të shtrën­guar të vemi shpejt, duke bërë me të marrë vesh atë punë që koha do ta bënte më mirë se ne sikur të prisnim dot”.

Si u formua atëherë standardi gjuhësor i shqipes?

Gjuhëtar ynë i njohur Androkli Kostallari teorikisht ngrinte këto postulate për formimin e standardit gjuhësor: “Njësimi i gjuhës letrare kryhet në dy rrugë: parapëlqehet e përbashkëta përpara jo së përbashkëtës, e përgjithshmja përpara së veçantës, kombëtarja përpara krahinores, e gjalla a e sotmja përpara së vjetruarës. E veçanta depërton në strukturën e gjuhës letrare, sepse bëhet e përgjithshme, e përbashkët”.

Fazën e krijimit të shqipes letrare ose standarde, siç dihet, shqip­tarët e kanë arritur të fundit në Evropën linguistike (1972) dhe tanimë shqipja standarde bën jetën e saj kombëtare afër gjysmë­shekullore, me një përdorim të gjerë të saj në të gjitha sferat e jetës sonë shtetërore e publike. Por, duket se, paradoksalisht, kanë filluar ta kontestojnë të parët formimin e standardit, sigurisht për protagonizëm a krahinorizmin e tyre në gjuhë.

Në këtë periodë të tranzicionit, pas vitit 1990 e deri më sot, sikur është krijuar bindja se të gjithë mund të merren me gjuhën dhe me gjuhësinë, pa u pat marrë më parë me studime të holla filologjie. E, madje, dhe diletantët më të thekur kujtojnë se mund të japin gjykime kompetente në këtë fushë. Analfabetët me diplomë në xhep, siç i quante Konica xharrahët, i janë sulur standardit gjuhë­sor të shqipes mbi baza krahinore siç i sulet bisha viktimës, paçka se nuk zotërojnë as njohuritë minimale filologjike dhe as normat elementare drejtshkrimore.

Në këtë periodën e re të pluralizmi demokratik, sikur është krijuar perceptimi që edhe në gjuhën shqipe të vendoset një “pluralizëm demokratik”. Por ky parim tek ne duket se u kuptua në të kun­dërtën e tij – ta shkallmojmë gjuhën që e krijoi “diktatura”. Gjuha i ka kodet e veta, rregullat dhe ligjësitë e saj të brendshme, dhe nuk njeh as diktaturë e as demokraci a demokraturën e sotme. Shqipja standarde në fakt u zyrtarizua në periodën e diktaturës, por nuk e krijoi diktatura; ajo edhe po të donte, s’kishte si ta krijonte.

Arkitektët e shqipes standarde në Kongresin e Drejtshkrimit të Shqipes (Tiranë, l972) në kodifikatorin e shqipes letrare kombëtare, të miratuar në mënyrë plebishitare nga të gjitha forcat intelektuale pjesë­marrëse, të gjuhëtarëve dhe të letrarëve, duke pasur parasysh gjithmonë faktin se “shqipja është një gjuhë e vetme po të përjashtojmë disa ndryshime të vogla dialektore” (Holger Pedersen), kanë vënë për bazë toskërishten letrare, dhe jo si thuhet gabimisht dialektin e toskë­rishtes. Dhe kjo është bërë për disa arsye:

1. Varianti letrar toskë është lëvruar më tepër gjatë Rilindjes dhe Rilindja është epokë përcaktuese në historinë e gjuhës letrare kombëtare;

2. Toskërishtja është më e inovuar, sidomos sistemi fonetik i saj, ndërsa gegërishtja është më konservatore;

3. Varianti letrar toskë është më i njësuar, ndërsa ai gegë është më hete­rogjen, që është një gjë e ditur dhe e pranuar (Çeliku 200l).

4. Shqiptimi i gjatë i zanoreve në gegërishten zhduk zanoret e shkurtra që ndodhen në një fjalë, kurse në toskërishten shqiptimi i mesëm i zanoreve të gjata sjell nevojisht shqiptimin e zanoreve të shkurtra të rrokjeve të tjera të fjalës, sidomos shqiptimin e ë-s së shkurtër. Nga ky shkak, gegërishtja i shkurton fjalët, kurse toskërishtja i flet më të gjata. P.sh. t. shtëpi, shtëpisë, g. shpi, shpis; t. rrufe, rrufetë, g. rrfe, rrfet (Sheperi 2001: 34).

5. Gegërishtja i përdor togzanorët dhe të monoftonguar. P.sh. grua, g. grue dhe gru; miell, g. miell dhe mill; krye, g. krye dhe kry. Po dhe: t. Punë­tor, g. punëtuer; shtator, g. shtatuer, etj.

6. Gegërishtja e mban shqiptimin e zanoreve të trasha në fjalëve. P.sh. brez (t. shiptohet bres); djeg (t. shqiptohet djek); mend (t. ment); gardh (t. garth); plumb (t. plump), etj. (Sheperi 2001: 34). Dhe ky element i gegërishtes është marrë për bazë në kodifikatorin e shqipes standarde.

Pra, shqipja e sotme letrare nuk është ngritur thjesht vetëm mbi dialektin e toskërishtes, por ka substancën a thelbin e idio­mës mbarëgjuhësore, mishin dhe ashtin e gegërishtes.

Skematikisht: Pasaportizimi i shqipes letrare është = toskërishtja letrare + elemente të gegërishtes letrare.

Kështu, shqipen tonë letrare nuk e bënë “socialistët”, siç duan t’ia mveshin këtë etiketë disa, por e kodifikuan specialistët e gjuhës nga më të mirët që kemi pasur ndonjëherë (A. Xhuvani, E. Çabej, A. Kostallari, K. Cipo, M. Domi, Sh. Demiraj, I. Ajeti, E. Lafe) dhe zhvillimi i saj i brendshëm letrar. E krijuan gjithë ata shkrim­tarë e letrarë me penën e tyre të mprehtë e me punë vetëmohuese. Pra, është Naim Frashëri, Sami Frashëri, Faik Konica, Fan Noli, Mitrush Kuteli, kaq përpara luftës. Me kontributet e tyre dhe gjuhën e tyre më të mirë duhen veçuar dhe Jakov Xoxën, Ismail Kadarenë, Dritëro Agollin, Rexhep Qosjen etj. Dhe, një meritë që u takon këtyre letrarëve e gjuhëtarëve të shquar, burra të mendjes e të dijes, krahinarët padashur ia atribuojnë diktaturës. Pa qenë të vetëdijshëm se kështu nuk e shajnë, por e madhërojmë diktaturën, i bëjmë privilegjin më të madh. Po dhe nëse ka meritën e saj diktatura në këtë punë, ç’të keqe ka? Ta shkallmojmë gjuhën për inat të diktaturës?

Është një e vërtetë aksiomatike që e pranojnë të gjithë: “Dialekti i toskërishtes shfaq cilësi që do ta bënin të parapëlqehej ndaj dialektit gegnisht, sidomos atij më të largët nga qendra. Fonetika më e qëndrueshme ndaj prishjes së shkaktuar nga ecuria e gjuhës, morfologjia më e sigurt për ruajtjen më të mirë të mbaresave, si gjatë lakimit ashtu dhe gjatë zgjedhimit, shtyjnë shumë vetë të parapëlqejnë toskërishten” (Gaetano Petrota).

Edhe vetë gjuhëtari Selman Riza, i cili punoi aq shumë për krijimin e një koineje të mbarë gegërishtes mbi të cilën do të mund të ngrihej gjuha e përbashkët letrare shqipe, por që nuk e arriti, në fund do të arrinte në konkluzionin e tij të vërtetë: “Toskërishtja është e vetmja alternativë e arsyetuar shkencërisht për ta vënë në bazën e gjuhës sonë të përbashkët”.

Drejtshkrimi i shqipes mbështetet kryesisht në fonetikën e saj, mirë­po disa të folme gege fonetikisht qëndrojnë sot mjaft larg nga orto­grafimi zyrtar i shqipes, gjë që na jep të drejtë të pohojmë se koso­varishtja, bie fjala, nuk mund të merret për bazë të gjuhës letrare te ne.

Në aspektin teorik e filologjik, shqipja jonë standarde është formuar ngjashëm sikurse janë formuar dhe gjuhët e tjera standarde. Shqipja e sotme ka një bazë të fortë historike gjithëdialektore. Për gjuhën letrare gjithmonë dhe gjithkund merret për bazë një dialekt, dhe këtu nuk bën përjashtim as gjuha shqipe. Këtu përjashtim bëjmë ne, shqipfolësit, që nuk ve­të­dijesohemi se qëndrimet nihiliste të disa krahinarëve ndaj gjuhës letra­re shqipe, si arritja më e madhe jona kombëtare, mund ta shkallmojnë gju­hën, por më së shumti shkallmojmë veten tonë. Nuk njohim ndonjë shembull tjetër që gjuha letrare të sulmohet kaq primitivisht sikurse po sul­mohet shqipja letrare, që gjuhës sonë amtare t’i japim më pak vlerë se gjuhëve të tjera rreth e rrotull nesh, dhe nga shqipja standarde të kthehemi te ‘kafazet‘ e vjetra gjuhësore-krahinore.

Teorikisht, krijimi i gjuhëve standarde mund të ndodhë që të mbështeten në një të folme ose në gjuhën e letërsisë. P.sh., standardi i Italisë u mbështet në gjuhën e Dantes, mbi të folmen e Toskanës. Pra, jo mbi të folmen e Milanos e as në atë siciliane. Gjithashtu, standardi francez u mbështet mbi atë që quhej Îl de Paris, ku ishte përqendruar e gjithë elita franceze dhe dominoi dialekti i Veriut mbi atë të Jugut. Pra, këtu çështja nuk shtrohet se të mbështeturit mbi toskërishten e bën standardin më pak shqip apo të mbështeturit mbi gegërishten do ta bënte më pak shqip.

Njohësi dhe kontributori më i madh për formimin e shqipes standarde, prof. Idriz Ajeti, për nostalgjikët e përdorimit të letrar gegë, shprehet: “Ka te një kategori të vogël intelektualësh një grimë nostalgjie për faktin që në rrethanat e reja në njëfarë mënyre kanë qenë të shtrënguar të heqin dorë nga përdorimi letrar gegë. Edhe ne dhe shumë­kush e ndiejmë një mallëngjim, por vetëm kaq! Do ta ketë ndier edhe vetë shkrimtari i madh kroat Miroslav Kërlezha, për çka poezitë më të fuqishme e më të bukura i shkroi në kajkavishte. Por, ndonjë hap në drejtim të tërheqjes nga rruga e gjuhës letrare kroate as që i shkoi ndonjëherë mendja”.

Filologjikisht, shqipja standarde do parë jo si sundim të njërit dialekt mbi tjetrin, por si kundërvënie ndaj ndryshimeve lokale. Ndaj dhe mëtimet për ristandardizimin e shqipes janë tifozllëk anakronik krahinorist. “Lartësimi i dialekteve dhe idiomave lokale nuk është gjë tjetër veçse një anakronizëm i çmendur dhe steril ” (Daniel Heller-Roazen).

Studiuesi i njohur i albanologjisë Robert Elsie nuk e per­cepton shqipen standarde sipas ndarjeve dialektore a krahi­nore, por si vlerë komunikimi: “Unë kënaqem kur lexoj Kada­renë thjesht nga pikëpamja e gjuhës, të lexoj se si i ndërton fjalitë, fjalët që përdor. Është i veçantë dhe që ka ndikuar shumë në ecurinë e gjuhës së shkruar”.

Por, si do ta perceptonte ai gjuhën e romaneve të Kadaresë po të kishte shkruar ai në dialektin e toskërishtes?

Për raportin në mes të dy dialekteve të shqipes në gjuhën e standardizuar, përmendet një raport 13 me 8, ashtu e ka bërë Kostallari, por për Ajetin kjo nuk është e domosdoshme, dhe thotë p. sh. se Vuk Karaxhiqi, në reformën e gjuhës së tij, e ka marrë vetëm një dialekt, atë të vendlindjes së tij, Tërzhiq, nga Bosnja dhe Hercegovina, që është më i pasur se çdo dialekt tjetër serb.

Shqipja standarde për Ajetin është vazhdimi i konvergjencës. Natyrisht, për gjuhën letrare gjithmonë dhe gjithkund merret bazë një dialekt, ai duhet shquar me forma të drejta, më të pra­nuara, të jetë më i përgjithshëm, por jo çdo dialekt.

Dialekti ynë është shumë larg nga gjuha që është marrë për bazë të gjuhës letrare. Pse toskërisht? Edhe ne e kemi propo­zuar, pranuar dhe përqafuar toskërishten. Pse? Ky dialekt ishte shumë më i stabilizuar fonetikisht, morfologjikisht, e në aspek­tin sintaksor dhe logjikën sintaksore e ka shumë më të stabili­zuar. Toskërishtja e shkruar para standardizimit ka qenë një dialekt i shkruar i përgjithshëm për të gjithë toskët. Një gjuhë letrare përdornin ata e jo si gegët, që në bazë të saj përdornin disa dialekte shkrimore: elbasanishtja, shkodranishtja etj.

Prof. Ajeti ishte kundër kontestimit të vazhdueshëm të zgjidh­jes së drejtë të gjuhës standarde shqipe. Dhe për ta mbështetur këtë qëndrim të tij, ai thotë ta dëgjojmë mendimin e Kadaresë: “Që çdo shkrimtar ka të drejtë të përdorë gjuhën, dialektin, madje nëndialektin që dëshiron, kjo hyn në lirinë e krijimit dhe askush nuk mund t’i ndërhyjë”. “Që në institucionet shtetërore, në shtyp, TV, sistemin shkollor e tjerë bën të detyrueshëm gjuhën e njësuar, kjo, gjithashtu, nuk vihet në dyshim”. “Që ky njësim nuk prek asnjë fije traditën letrare e cila në jetë të jetëve do të lexohet e studiohet ashtu, siç është shkruar, as për këtë nuk ka mëdyshje”. “Në tempull hyhet me dashuri, jo me sëpatë në dorë”, – thotë Kadareja te Aleanca, 17 nëntor 1995.

Ristandardizimi mund të ndërmerrej po të kishte norma të vjetruara – ne e kemi një normë – të pavjetruar

Tash e 20 vjet flitet shpesh për padrejtësitë që i qenkan krijuar gegërishtes (!) dhe për ristandardizimin e shqipes standarde.

Rreth kësaj çështjeje gjuhëtari Hajri Shehu shprehet:  “Ristan­dardizimi mund të ndërmerrej po të kishte norma të vjetruara, arkaike. Ne e kemi një normë – të pavjetruar (nëse me normë kuptojmë atë që shumica e folësve të shqipes e konsiderojnë rregullsi). Kjo normë është te Rregullat e drejtshkrimit (1973), te Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe (1976), te Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe (i A. Dhrimos dhe R. Memushajt / 2015), te Fjalorët e gjuhës shqipe (1980, 1984, 2002, 2006 etj.), te Fjalorët terminologjikë (një varg i tërë ndër vite), te Gramatika (1976, 1983) etj.

Vijmë te paskajorja. Besojmë se jemi në një mendje, pra që në standardin e shqipes nuk ka norma arkaike. Po të ishte bërë normë kjo paskajore në standard, tani do të ishte e vjetruar, ose duke u vjetruar dhe do të duhej bërë diçka. Siç shprehen A. Vehbiu, E. Lafe, E. Likaj, J. Thomai, J. Gjinari, M. Çeliku, M. Gero, Q. Murat, R. Përnaska, T. Kelmendi etj., vetë gjuha shqipe e ka shmangur paskajoren, ashtu si edhe gjuhë të tjera ballkanike dhe e ka zëvendësuar me të tashmen e lidhores. Kështu, ajo nuk lë qelizë të zbrazët përdorimi në strukturën e shqipes. Një gjykim tjetër mund të ishte ky: Ta zëmë se me punue e të punoj janë forma konkurruese. Por në një moment të caktuar historik format konkurruese i hapin shteg vetëm njërës. Po të bëhet sondazh në tekste të sotme letrare, del se shtegu i është hapur lidhores të punoj, se e përgjithshmja dhe e shumta është të punoj. Në ligjërimin bisedor, me shkurtimin e ë-së (t’shkoj), për ekonomi gjuhe, është më e pëlqyer lidhorja. Çerdhja fjalëformuese është e plotë me lidhoren. Ndryshe, si mund të plotësohej çerdhja me paskajoren? Si do të ishte mbiemri prej­pjesor? A do të prekej struktura e shqipes? Një pyetje tjetër do të ishte: Sikur të kishte qenë paskajorja a sikur të rikthehej ajo, a do të pasqyrohej në fjalorë si forma më përfaqësuese (sepse asaj do t’i takonte ky vend) e si do të pasqyrohej? Kemi vënë re që edhe në të folmet krahinore gege paskajorja është shmangur ose po shmanget. Na duket se edhe e folmja e krahinës sonë (Ujemuja, qarku i Dibrës) po e shmang dhe po e zëvendëson me lidhoren. Radha e përdorimit në këtë të folme është kjo: due t’shkoj / due me shkue / kam për t’shkue (kjo e fundit, edhe me përdorim modal). Siç shihet, paskajorja ka liruar vend.

Jemi gjithnjë te pyetja për ristandardizimin. Në gjuhësi për­doret koncepti sistem gjuhësor. Vetë ky koncept tregon shkallë standardizimi. Edhe gjuha e zakonshme ka tendencë për stan­dardizim sepse ka qëndrueshmëri në rregullat e kombinimit të fjalëve e të shprehjeve. Po të mos ishte kjo qëndrueshmëri, nuk do të mund të bisedonim me njëri-tjetrin e nuk do të mund ta kuptonim njëri-tjetrin. Po të ndryshonte shumë raporti fjalë / kuptim, komunikimi do të ishte i pamundur. Vijmë më konkre­tisht te përgjigjja për pyetjen tuaj.

Siç dihet, në përcaktimin e një standardi nuk mungon aspekti sociolinguistik. Në Francë (shembull i njohur), baza e stan­dardit qe gjuha e oborrit të Versajës, domethënë e atyre që e flisnin shumë mirë frëngjishten. Ka edhe shembuj të tjerë. Pra, standardi shihet si etalon. Atëherë, a mund të bëhej standardi drejtshqiptimor dhe drejtshkrimor i shqipes nga variante krahi­nore? Sigurisht, jo. Sepse ai nuk do të ishte etalon. Ai do të sillte probleme në shqiptim dhe rrjedhimisht, edhe në komu­nikim.

Veçori e gjuhëve standarde, pra, edhe e shqipes është, siç u tha se kanë një libër që quhet fjalor shpjegues. Dhe Fjalori i gjuhës së sotme shqipe i ka të gjithë regjistrat e shqipes stan­darde. Në parantezë, një gjuhë me regjistra të pazhvilluar nuk e kryen dot rolin e komunikimit të saktë e përgjithësisht, të kuptueshëm. Shqipja nuk është e tillë. Shih edhe terminologjitë e saj e fjalorët e saj terminologjikë dhe rolin e tyre shoqëror. Fjalorët dhe sigurisht, edhe gramatika e shqipes ndikojnë më tej te standardizimi, për të gjetur, siç u tha, mundësi të reja funksionimi.

Mund të ketë një lloj diglosie (e folme – gjuhë standarde) tek aksh person – flet në të folme në një mjedis të çlirët (familjar etj.), por dëgjon, lexon e shkruan në standard. (Dialektologët e njohin këtë dukuri). E para është e veçanta. E dyta është e përgjithshmja. Dhe, sigurisht edhe në raste të tjera, shkohet tek e përgjithshmja. Atëherë, ne duhet të shkojmë tek e përgjith­shmja, të flasim si të tjerët, domethënë, si ata e si ato që e njohin dhe e zotërojnë gjuhën standarde. Gjërat e rëndësishme e punët e rëndësishme – letërsia artistike, ekonomike, teknologjike, ushtarake, mësimore, fetare etj. përcillen nëpërmjet gjuhës stan­darde. Atëherë, dëshira për t’u bërë pjesëmarrës në to na “detyron” të jemi besnikë ndaj gjuhës standarde.

Gjuha standarde ka, siç u tha, rol dhe funksion modelues. Po të vepronte norma dialektore-krahinore si variant funksional i gjuhës, do të binte skema “gjuhë-normë-ligjërim” dhe do të ven­dosej skema “gjuhë-ligjërim-normë” e do të çnguliteshin format më të qëndrueshme e modeluese të shprehjes. Prandaj, siç thotë L. Zgusta, “Ajo (gjuha standarde – H. Sh.) është paracaktuar për t’u bërë mjet komunikimi edhe për ato grupe folësish, që nuk e përdorin ende”. Më qartë se kaq s’ka si thuhet. Dikush mund të rrojë me diglosi – me gjuhën e tij të folur krahinore a bisedore dhe me gjuhën e dëgjuar standarde. Kjo është punë e tij. Por ai nuk ka të drejtë të hidhet kundër standardit, që është paracaktuar për të qenë për të gjithë e kësisoj, edhe për të.

Një gjuhë standarde dihotomike/e dyllojshme (le të supozojmë për një çast, në të dy arealet tona – Shqipëri-Kosovë) do të kishte qenë me pasoja të pandreqshme për të ardhmen e shqipes dhe njësimin e saj e njësimin e kombit: Do të kishte pabarazi në vetë zhvillimin e shqipes; ndryshimet midis dy formave të shkru­ara të shqipes do të bëheshin pengesë jo vetëm për zhvillimin (e mëtejshëm) e sistemit gjuhësor, por edhe për jetën ekono­mike e kulturore të shoqërisë shqiptare, në tërësi; edhe kontak­tet gjuhësore (përkthimore) – dygjuhësore e shumëgjuhësore do të ishin dikotomike/të dyllojshme.

Dhe më në fund, gjuha kombëtare bën jetën kombëtare dhe ndjenjën kombëtare. Ne ndihemi shqiptarë sepse flasim shqip. Njësia e gjuhës është njësia e kombit. Këtë e ka thënë bukur me ngjyra poetike poeti Ndre Mjeda: “Geg e tosk, Malci, Jallia / Jan nji komb, m’u da s’duron / Fund e majë nji asht Shqipnija / E nji gjuh gjithë na bashkon”. Dhe: “Mjerë ai qi qet ngatrrime / Ndër kta vllazën shoq me shoq” (Bisedë me prof. Hajri Shehun, “Gjuha shqipe” 3/2017).

Rishikimi i drejtshkrimit nuk është vetëm çështje drejt­shkrimore

Në shtypin e përditshëm dhe nëpër tubime universitare/ akademike është ngritur vazhdimisht zëri për rishikimin e drejtshkrimit. Një kërkesë e tillë është e arsyeshme, po të kihet parasysh periudha thuajse gjysmëshekullore që ka kaluar pas Kongresit të Drejtshkrimit (1972) dhe sidomos ndryshimet shoqërore që ndodhën pas rënies së komunizmit, hapjes së Shqipërisë ndaj botës dhe pavarësisë së Kosovës. Të tre këta faktorë, së bashku me demokratizimin e kanaleve të komuni­kimit (prej lëvizjes së lirë, internetit dhe rrjeteve sociale, tele­fonisë celulare dhe pajisjeve të zgjuara komunikuese) e kanë vendosur shqipen dhe folësit e saj përpara një larmie ligjëri­more të jashtëzakonshme me përdorime fjalësh e frazash, të cilat Rregullat e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1973) as që mund t’i parashikonin.

Por edhe një pjesë zgjidhjesh që u dhanë, praktika drejtshkri­more e shumicës së përdoruesve të shqipes i përgënjeshtroi. Është e qartë se ta reduktosh rishikimin e drejtshkrimit në ndre­qjen e disa rregullave, riformulimin e disa të tjerave, është thjesh­tim i problemit. Nuk na shpëton as përgatitja dhe botimi i një Fjalori të Ri Drejtshkrimor, sado i mirë qoftë, në të cilin të propozohen zgjidhje drejtshkrimore për fjalë të diskutueshme. Edhe më i gabuar është shndërrimi i rishikimit të Rregullave të Drejtshkrimit në rishikim të standardit. Përballë domosdoshmërisë së afirmimit të një shqipeje dinamike në epokën e globalizimit, një pjesë gjuhëtarësh mbyllin sytë e ngujohen në odat krahinore dialektologjike duke e zhvendosur problemin prapa në kohë. Rishikimi i drejtshkri­mit shqip duhet të synojë drejt një ligjërimi shqip të një bashkësie ligjërimore të emancipuar, që respekton çdo anëtar të saj, por që ka parasysh edhe detyrimin e çdo folësi apo nën­bashkësie folëse të respektojë kodin e përbashkët të komuniki­mit. Rishikimi i Drejtshkrimit nuk do të jetë një ndëshkim i zgjidhjeve të dhëna në Kongresin e Drejtshkrimit (aq më keq i nënshkruesve të tij). Ai do të jetë zgjidhje e problemeve që ka nxjerrë praktika. Të tilla probleme ka plot: Drejtshkrimi i datave, i ditëve të javës, i muajve, i festave fetare; përdorimi i disa përemrave pronorë. Ç’do të bëhet me gjithë ato fjalë e ndërtime të reja që kanë hyrë në përdorim në rrethanat e veprimtarisë sipërmarrëse të kryer nga persona energjikë por që, për arsye të shfajësueshme, nuk kanë mjaftueshmërinë e duhur në përdorimin e shqipes. A do të jetë ky modeli i shqipes që duam të arrijmë? Cili do të jetë qëndrimi që do të mbahet ndaj gjithë asaj stuhie terminologjike që ka përfshirë ligjërimin shqip? Druaj se tani jemi në një gjendje përmbytjeje që duhet kaluar sa më shpejt. A do të përballohet orteku i termave të rinj me ksenofobi puriste apo me snobizëm ksenoman? E gjithë përpjekja duhet mbështetur edhe nga kuadri ligjor: një kod komunikimi praktik, ku të përcaktohen regjistrat ligjërimorë dhe kategoria e fjalëve që duhen përdorur apo nuk duhen për­dorur, në mënyrë që të shmanget dhuna e fjalës. Personalisht nuk më lëndon një fjalë dialektore e përdorur në Kuvend, sesa një sjellje rrugaçërore e një deputeti apo ministri që me ligje­ratën e tij masakron indin e shoqërisë dhe përdhos vlerat e saj. Për këto arsye dhe për shumë të tjera them se rishikimi i drejtshkrimit nuk është vetëm çështje drejtshkrimore (Spiro 2017).

Në çështjen e standardit mund të rishikojmë, ta zëmë, fjalët që përdoren me dy forma: digjital e dixhital, agjendë e axhendë, por jo fjalët që kanë marrë zgjidhje.

Tendencat për të krijuar të ashtuquajturën gjuhë letrare “kosovarishte” janë kundërfilologjike dhe kundërhistorike

Gjuhës shqipe po i kanoseshin shumë ndryshime të rrezik­shme dhe të panevojshme me përzierje kodesh e standardesh. Disa publicistë në Kosovë me mëtimin për të krijuar një gjuhë të re “kosovarishte” flasin e shkruajnë me një gegërishte letrare (që nuk ka ekzistuar, sepse gegërishtja është shkruar në dy variante: i Shkodrës dhe i Elbasanit): me heqjen e ë-së, me rikthimin e të ashtuquajturës “paskajore”, me përdorimin e zanoreve hundore, etj. Me ndryshimet e tilla bie gjithë godina e drejtshkrimit.

“Po u hoq ë-ja, gjuha standarde e shkruar barazohet me të folme krahinore, me një labërishte të shkruar (që nuk ka ekzistuar), ose me një gegërishte të shkruar (as kjo nuk ka ekzistuar, sepse është shkruar në dy variante: i Shkodrës dhe i Elbasanit). Duke hequr ë-të, që përdoren saktë në ligjërimin letrar të folësve në radio e televizione, në konferenca e ligjërata sot, gjuha standarde kthehet në një ligjërim joletrar, në ligjërim krahinor. Emrin vërja si të duash, labërishte apo gegërishte, por është një ligjërim joletrar” (Rami Memushaj).

Për gjuhëtarin Shezai Rrokaj: Ajo për të cilën ne kemi nevojë është që shqiptarët të jenë sa më pranë shqipes. E rëndësishme është të komunikosh, t’i lësh format të rrjedhin natyrshëm, të mos marrësh pozicione krahinariste, a thua se kjo gjuhë letrare po të ishte mbështetur mbi gegërishten do të ishte më fisnike se sa mbi toskërishten. Toskër­ishtja është po aq shqip sa gegërishtja dhe gjuhëtarët nuk duhet të marrin pozicione të tipit krahinorist, ashtu sikundër ka disa tendenca për të krijuar të ashtuquajturën gjuhë letrare “kosovarisht”.

Përdoruesit e standardit duhet ta kenë të qartë që shqipja letrare nuk mund të jetë një përzierje dialektesh a krahinorizmash. Stan­dardi gjuhësor është standardi i një kulture qytetare. Më në fund, “Nuk varet gjuha nga shoqëria, por shoqëria dhe sjellja shoqërore e njeriut varet nga gjuha” – thotë linguisti i shquar amerikan Eduar Sapir.

Gjuha “zyrtare” e “Shqipnisë” e paska dëmtuar “gjuhën kosovare” më tepër se gjuha serbe (!)

Edhe ndonjë publicist a filozof nuk denjon të shfaqë mendime mbi gjuhën në Kosovë, natyrisht krejtësisht të paargumen­tuara, për shkak se mbështeten në premisa të gabuara: “Proble­met e artikulimit gjuhësor të kosovarëve janë pasojë e faktit se për gjysmë shekulli gjuha e tyre është shtypur brutalisht nga dy gjuhë totalitare. Në njërën anë, vazhdon ai, nga standardi i shqipes i vitit 1972, në të cilin, me vendim të Byrosë Politike të Partisë së Punës së Shqipërisë, gegnishtja u përjashtua nga jeta publike e kombit, në dobi të tosknishtes dhe, në anën tjetër, nga serbishtja, si gjuhë zyrtare, e domosdoshme dhe e pashmangshme, e regjimit jugosllav. Në këtë terror të dyfishtë gjuhësor nga Tirana staliniste dhe Beogradi titist, siç vëren disidenti shkodran Arshi Pipa, gjuha e kosovarëve u deformua në një mishmash klishesh të huazuara nga serbishtja dhe shqipja zyrtare. Si pasojë e kësaj në Kosovë belbëzimi u bë fenomen masiv, ndërsa në rrafshin kulturor nuk u arrit kurrë të krijohej një letërsi e mirëfilltë. Edhe vetë fakti se Surroi nuk po arrin dot të bëhet shkrimtar serioz e i lexueshëm, e ka burimin pikërisht tek ky krim gramatikor që komunistët e të dy anëve bënë mbi gjuhën e kosovarëve” (Blerim Latifi).

Sipas mendimit të Blerim Latifit, gjuha “zyrtare” e “Shqipnisë” e paska dëmtuar “gjuhën kosovare” më tepër se gjuha serbe, e cila në Kosovë dhe në viset e tjera shqiptare në ish-Jugosllavi ka qenë gati një shekull gjuhë e administratës dhe e meka­nizmave të tjerë shtetërorë të shtetit represiv serb dhe jugosllav. Gjuha shqipe në Kosovë, në Maqedoni, në Mal të Zi dhe në Luginën e Preshevës rrezikohet edhe sot nga konstruktet e serbishtes dhe të maqedonishtes (në shtyp, sidomos), por mediet tona, në vend që ta orientojnë vëmendjen e publikut kah ky problem, alarmojnë rrezikun e paqenë nga ashtuquajtura “shqipe totalitare”, që e paskësh shkatërruar, sipas tyre, “gjuhën kosovare” dhe paskësh sjellë në Kosovë fenomenin e “belbëzimit masiv”.

Si ka mundësi të përdoret me kaq lehtësi termi “gjuhë kosovare”? Përse ky abuzim me terma, që do të duhej t’i dallonin edhe nxënësit e shkollave se jo më filozofët, profesorët e filozofisë. Kosovarishtja nuk është gjuhë, madje as dialekt, por e folme. Gjuhë është shqipja, kurse dialekte janë: gegnishtja dhe toskërishtja. Kosovarishtja është vetëm një nga variantet e gegnishtes, sikurse shkodranishtja, elbasanishtja, dibranishtja etj., të cilat, secila më vete, kanë vlerat e tyre dhe janë pjesë përbërëse e asaj që quhet me shekuj gjuhë shqipe. (Si janë duke shkuar punët ndër ne, në këtë dyndallë portalesh e fejsbuqesh, nuk përjashtohet mundësia që secili katund dhe secila mëhallë të shpallë gjuhën dhe drejtshkrimin e vet!).

Për ta mbështetur pikëpamjen e tij, Blerimi citon “disidentin shkodran”, Arshi Pipa, sipas të cilit, “gjuha e kosovarëve”, pas vitit 1972, qenkësh bërë “një mishmash klishesh të huazuara nga serbishtja dhe shqipja zyrtare”. Arshi Pipa, njeri me dije të madhe, por edhe tepër militant në planin politik, ka pasë thënë në vitin 1991, duke i ndarë gjërat me thikë, se “Jugu komunist e pushtoi me armë dhe me gjuhë Veriun antikomunist në vitin 1945” dhe se “midis toskëve dhe gegëve, ashtu sikurse midis kroatëve dhe serbëve, nuk përjashtohet as konflikti i armatosur”, por profecia e tij ogurzezë, fatbardhësisht, nuk doli e saktë (Vinca 2017).

Edhe në “Gramatikën shqipe” të Pashko Vasës («Grammaire albanaise à l’usage de ceux qui desirent apprendre cette langue sans l’aide d’un mâitre», 1887) në pajtim me të folmet e gegërishtes, paskajorja me me+pjesoren e foljes (me punue), ka një denduri të madhe përdorimi, po nuk mungojnë edhe rastet e përdorimit të lidhores në vend të saj (Beci 2005).

Në Kosovë gjithnjë e më shpesh përdoren forma pa të ashtu­quajturën paskajore: Hajde t shkojm t’hamë bukë (jo hajde me hangër bukë). Hajde t’ shkojmë t’flejmë. Hajde t’lujmë.

Ata që duan ta bëjnë shqipen standarde “sallatë ruse”, “sallatë shope”, “sallatë greke”, “sallatë maqedonase” a “sallatë çobani”, që kërkojnë një standard të ri verior-kosovar, po përpiqen të realizojnë objektiva të tjerë jofilologjikë e ta çnatyrojnë këtë gjuhë, por këtë nuk kanë për ta arritur kurrë. Vetë Fishta i madh që ka bërë një kryevepër në gegërisht ka hedhur themelet bashkë me të tjerë për gjuhën standarde shqipe, ka shkruar “Lahutën e Malcis” dhe veprat e tjera të tij në dialektin e shkodranishtes, sepse atëherë kuptohet nuk kishte gjuhë letrare të përbashkët. Emri i Fishtës është lakuar keq nga ata që flasin në dialekt në institucione, sepse ata kinse flasin në “gjuhën e Fishtës”. Fishta përdorimin e dialektit dhe standardit, sipas një rrëfimi autentik të shkrimtarit Petro Marko, i shpjegon kështu: “Vreni këtu, shkrueni në gjuhën e përbashkët. Mos bâni gabimin që bâna unë!…” (Kujtim Kapllani, Arkitekti i gjuhës letrare kombëtare, “Gjuha shqipe”, 2, Prishtinë, 2011).

Intelektuali dhe publicisti kosovar Sali Kabashi për tendencat antistandarde, të përzierjes së dialektit me standardin, shprehet kështu: “Unë jam me mish e me shpirt për një gjuhë standarde. E kam përqafuar dhe instruktuar që në fillimet e viteve ’70. Në gjithë paraqitjet e mia me gojë e me shkrim qysh nga ajo kohë, kam folur e shkruar sipas standardit të përbashkët. Mendimi im është se kërkesat për përmirësim të standardit janë të ligjshme dhe ato janë punë ekspertësh, ndërkaq thirrjet për krijimin e një standardi të ri verior-kosovar janë një anakronizëm e çmenduri. Ata që në Kosovë kërkojnë kosovarishten, janë pakicë e papërfillshme, por agresive, kryesisht janë sakat në të gjitha dialektet e nëndialektet e shqipes”.

Një shprehje e urtë gjermane thotë: “Për sa i përket gjuhës, edhe Kanti, edhe katundarja e vjetër nga Pomerania, duhet të shkojnë në të njëjtën udhë”.

Ikja nga standardi për hir të idiomës krahinore ngjan me atë si iriqin kur e qet në shilte e ai hyn në ferra.

Pasuria gramatikore nuk është shenjë kulture

Sot ka gjuhëtarë krahinarë që mburren me paskajoren si një pasuri e gramatikës së shqipes, ndaj dhe këmbëngulin vendo­sjen e saj në standard krahas përdorimit të formës tjetër të lidhores, paçka se përdorimi i dy formave gramatikore për të shprehur të njëjtën gjë në vend të një forme nuk është pasuri gjuhësore, por është e kundërta e kësaj. Funksioni themelor i gjuhës është ai shprehës, jo funksioni krahinor, që me minimu­min e thënies të arrijë maksimumin e shprehjes. Këtë edhe prof. Çabej e përkufizon kështu: “Pasuria gramatikore nuk është shenjë kulture. Pasuria gramatikore, pasuria e formave të gramatikës është shenjë e gjendjeve primitive të gjuhëve. Gjuhët rrafshojnë diferencimet, rrafshojnë morinë e variacioneve të formave gramatikore e më anë tjetër kompensojnë me pasuri të leksikut. Faktori i rrafshimit të diferenci­meve, të variacioneve, të formave gramatikore është analogjia. Me anë të analogjisë bëhen rrafshime gramatikore” (E. Çabej, Hyrje në indoeuropeistikë, Botime Çabej, Tiranë, 2000).

Në funksionin shprehës të gjuhës në rrafshin standard nuk duhet të priremi nga lokalja, por nga e përgjithshmja.

Paskajorja dhe skizma gjuhësore e “kosovarishtes”

Kontestimi i shqipes standarde për mungesën e mospër­fshirjes së paskajores në standard, nga disa gjuhëtarë, letrarë e publicistë në Kosovë, ka tendenca për krijimin e një gjuhe të re të ashtuquajture kosovarishte dhe për përligjjen e një identiteti të ri kombëtar “kosovar”, paçka se tendencat e tilla janë regresiste, antihistorike dhe antifilologjike. Ndaj tendencave të tilla ja se ç’thotë publicisti dhe shkrimtari Mehmet Kraja: “Kosovarishtja si gjuhë është e paqenë, pra inekzistente. Këtë duhet ta sqarojmë një herë e mirë për të gjithë ata që pretendojnë t’i përdorin problemet gjuhësore të kosovarëve për të ndërtuar një identitet të ri. Nuk është parë diku deri sot që identiteti të ndërtohet përmes mungesave ose mangësive. Ai ndërtohet mbi anë pozitive, mbi vlera dhe jo mbi mungesën e tyre. Thënë ndryshe, kosovarët dashkan të përfshihen në një skizmë gjuhësore dhe bëkan gjuhë më vete mbështetur mbi një inat me Shqipërinë, ose për shkak të kompleksit të inferioritetit, ndjesi këto gjithsesi negative; pastaj për t’ia përshtatur gjuhën mosdijes dhe paaftësisë së tyre për të zotëruar standardin; apo që të legjitimojnë paaftësinë e tyre që të mënjanojnë depërtimet sllave në leksik dhe sintaksë; dhe, e fundit, për të përfillur një traditë gjuhësore të dyshimtë, për të mos thënë krejtësisht negative.

Pra, identiteti i ri nuk mund të ndërtohet mbi një gjuhë të paqenë, as mbi një gjuhë të sendërgjuar, siç do të thoshte Konica. Kosovarishtja, që të bëhet krah i identitetit kosovar, duhet të ekzistojë si gjuhë e shkrimit dhe e kulturës, gjuhë e një komunikimi intensiv në përmasa tërësore. A ishte dhe a mund të bëhet ajo e tillë? Në asnjë rrethanë, sepse ajo është e folme nëndialektore, e dekompozuar në një numër variantesh lokale, ku asnjëra nuk ka forcën kulturore dhe komunikuese ta mbisundojë tjetrën. Duke qenë gjuhë lokale dhe nëndialektore, ajo nuk e ka të konsoliduar variantin e saj të shkrimit, madje shkrimi i saj mund të përmblidhet në jo më shumë se dhjetë vëllime mesatare përrallash, gojëdhënash, anekdotash dhe këngësh popullore. Me një fjalë, tradita gjuhësore e Kosovës është e përmbledhur në tërësi në vëllimet e folklorit, që Anton Çetta i kishte bërë dikur në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Ajo është krejt tradita gjuhësore e mëvetë­sishme e Kosovës, me shumë barbarizma turke dhe sllave dhe me trajta gramatikore të ndikuara nga këto gjuhë. Madje, kjo e folme nuk paraqitet e integruar as brenda vetë Kosovës, sepse ajo ndryshon nga zona në zonë, që dëshmon se, në të kaluarën, Kosova, as si e tillë, nuk ka funksionuar si një e tërë, gjuhësisht kompakte. Përveç kësaj, një gjuhë e tillë paraqitet tepër e pazhvilluar, sepse flet vetëm për një jetë rurale, në një kohë që jeta urbane e Kosovës pothuajse nuk ka pasur traditë të hershme shqiptare” (Mehmet Kraja, Prapambetja gjuhësore e Kosovës dhe një kontestim i gegërishtes, Kultplus, 10.8.2017, nga libri “Identiteti kosovar”).

Harxhohet shumë kohë kundër standardit, më mirë të harxhohet kohë për mësimin e shqipes

Në këndvështrimin e kontestimit që i bëhet shqipes së sotme standarde mbi baza krahinariste, filologu arbëresh Gianni Belluscio në një bisedë për emisionin SHQIP të Radio Kosovës (drejtuar nga Mentore Murati, shtator 2017), shprehet: “Gjuha është një sistem i gjallë, do të ndryshojë patjetër në të ardhmen, ka disa prirje që sot, por për këtë do të vendosin folësit, do të thotë në qoftë se në të ardhmen do të ndryshohet diçka. Tani bëhet shumë fjalë për paskajoren, në qoftë se paskajorja do të bëhet më e përdorshme në të ardhmen patjetër duhet pranuar në gjuhë. Por për ne, sidomos për ne si arbëreshë, por dhe për kolegët e mi që kemi mësuar shqipen stan­darde, është mjet komunikimi i cili ka shumë forcë e ne nuk mund në asnjë mënyrë që të mendojmë të mësojmë një standard tjetër.Punon shumë mirë standardi, përdoret nëpër gazeta, përdoret nëpër televizione e radio.

Unë mendoj që harxhohet shumë kohë për këtë gjë, më mirë të harxhohet kohë për mësimin e shqipes ose për përmirësimin e shqipes në të gjitha kontekstet në të cilat përdoret. Për mua nuk ka as ngjyrime politike fakti qe standardi është bërë në 72 ose gjera të tjera për të cilat flitet sot.

Për mua standardi është një mjet i fuqishëm që mua më jep mundësi për të folur këtu me ju ose në Tirane e në Shkup e Tetovë, të shkruaj e-mail nëpër botë me kolegët e mi unë përdor standardin. Punon standardi, pse ta ndryshojmë? Kam harxhuar energji për ta mësuar, lexojmë gazeta te shkruara në standard, nuk është për mua një argument që t’i kushtohet kaq inertes se sa tregohet këtu Shqipëri dhe Kosovë.

Arbërishtja e sotme nuk mund te trajtojë filozofi ose gjeografi ose shkencë, është një dialekt sikur të merret një dialekt i Kosovës është e njëjta gjë. Dialekti nuk ka fuqinë për të trajtuar argumente të tilla.

Në Itali në qoftë se flet me theks dialektor bën përshtypje jo shumë të mirë, kështu që të gjithë italianët megjithëse kanë një shqiptim me ndikime dialektore mundohen të flasin në standard, sepse është si një letërnjoftim fakti që ti afrohesh me dikë dhe flet sa më mirë.

Vitin e kaluar dëgjova në seminar një kolege e prezantoi një kumtesë se si flasin në kuvend. Unë u habita pak, sepse faktikisht flasin një shqipe lokale. Do të ishte me interes që të bëhen anketa për të kuptuar folësit se pse flasin ashtu, çfarë duan të tregojnë. Kanë një prirje për të treguar ja unë flas si flitet këtu në Kosovë apo çfarë? Është një pyetje për të cilën nuk di të jap një përgjigje”.

Për ata që duan ta prishim dhe të bëjmë një fytyrë tjetër të shqipes, një gjuhë tjetër, studiuesi, filozofi, atdhetari dhe prifti Atë Antonio Bellusci do të shprehet: “Gjuha letrare është një, që na nderon të gjithëve, një dhuratë e fitim i madh që ka ardhur me djersën e të gjithëve, që na bën të ndihemi krenarë dhe na jep mundësi të bisedojmë mirë e me shëndet. Është një gabim i madh të krijojmë akoma kopshte me gardhe për të kufizuar lidhjet tona e të mos kuptohemi më njëri me tjetrin.

Jo, ajo është një gjë pa tru, i themi ne. Duhet të jemi konstruktivë, jo të kemi inate personale njëri me tjetrin. Gjuha nuk është as e Hoxhës dhe as e ndonjë njeriu tjetër, gjuha është e të gjithëve. Gjuha është e popullit shqiptar. Ne e kemi sot një gjuhë letrare shqipe që për shekuj e shekuj e kanë ëndërruar ata që kanë krijuar alfabetin shqip. Alfabeti i Manastirit 1908 e pastaj në 1972 që u bë Kuvendi për drejtshkrimin e gjuhës letrare shqipe, ai ishte një fitim i madh për gjithë kombin tonë. Dhe për këtë gjuha letrare shqipe nuk duhet të harrohet kurrë se për ne që jemi në diasporë nuk na intereson toskërishtja apo gegërishtja, gjithë këto luftëra, pasi kështu do të qëndrojmë gjithmonë te një baltë që njeriu nuk shkulet kurrë. Ne duhet të fluturojmë se kultura është një shqipe, si një zog që fluturon lart, lart, lart dhe shikon nga lart. Pse duhet ta lëmë këtë shqipe në llucë, në baltë, ajo duhet të fluturojë. Ne duhet të kemi qëllime të larta të përbashkëta” (Dritare.net, 15 shtator 2017).

Po ta parafrazojmë një mendim të gjuhëtarit Rami Memushaj: “Gjuhësisht, idetë për rikthimin e formave dialektore në shqipen standarde janë retrograde; kombëtarisht, idetë e tilla bien ndesh me interesat kombëtare, pasi heqja dorë nga gjuha standarde, për të cilën luftohet prej vitesh, dhe kthimi te variantet letrare apo të folmet vendore do të thotë ndarje gjuhësore dhe ndarja gjuhësore të shpie në prishjen e unitetit kombëtar”.

Tri njolla të zeza në gjuhësinë shqiptare

Në librin e tij “Gjuha shqipe në shtratin e Prokrustit” (2013), gjuhëtari Rami Memushaj për mohuesit e standardit të shqipes sjell në vëmendje ato që ai i quan tri njolla të zeza në gjuhësinë shqiptare:

1. E para është platforma e Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës (qershor 2004);

2. E dyta është konferenca e Durrësit e dhjetorit 2010, ku u bënë përpjekje për ta imponuar këtë platformë, por që nuk u pranua dhe rrjedhimisht nuk u miratua;

3. E treta projekti i ndryshimeve të miratuara nga Këshilli Ndërakademik në mbledhjet e 2012-2013-s, që vuri në jetë këtë platformë, duke na kthyer tek “Ortografia” e Prishtinës e vitit 1957, e vitit kur gjuha shqipe filloi të përçahej me orientim nga Beogradi, që udhëzonte të krijohej një gjuhë shqipe tjetër për shqiptarët e Jugosllavisë. Pra, përfundimi është ky: pothuajse 80 për qind e rregullave të reja të propozuara nga Këshilli Ndërakademik për Gjuhën Shqipe 2012-2013 janë ato që janë kërkuar nga grupi i Akademisë së Prishtinës dhe që përputhen me “Ortografinë” e ’57-s.

Më tej R. Memushaj shprehet: “Në fillim të viteve ’90 u nyjëtuan teza për një Kongres të tretë të drejtshkrimit dhe për standardizimin e gegërishtes. Por këta zëra u kundërshtuan me forcë nga gjuhëtarët shqiptarë. Duke e parë të pamundur realizimin e këtyre projekteve, u mendua një rrugë tjetër: ndryshimi i drejtshkrimit në atë masë sa shqipja e shkruar t’u ngjajë të folmeve krahinore. Kjo u arrit me anë të Këshillit Ndërakademik, në të cilin mungojnë specialistët e drejtshkri­mit (madje edhe autori i “Drejtshkrimit të gjuhës shqipe”, prof. E. Lafja) dhe ku vendimet merren me votë të manipuluar”.

Gegërishtja nuk u ndalua, por edhe kishte interesim institu­cional që të shkruhej mirë

Kritikuesit apo mohuesit e standardit gjuhësor të shqipes nuk kujdesen të bëjnë dallim midis dialektit gegë dhe variantit letrar gegë qoftë për shkak të paditurisë së tyre e qoftë për arsye se u janë lëbyrur sytë nga krahinorizmi. Siç dihet, gjuha letrare nuk formohet nga dialekti, por nga varianti letrar i një dialekti të caktuar që është më i konsoliduar. Gegërishtja letrare, ose varian­tet letrare të gegërishtes (shkodranishtja, elbasanishtja, deri diku edhe kosovarishtja) u mënjanuan nga baza e formimit të standardit sepse kishin forma më të diferencuara dhe nuk u arrit të formohej një koine e gegërishtes letrare, siç qe formuar ta zëmë një koine e toskërishtes letrare.

Pohimi se përdorimi i gegërishtes, “në të folur dhe në të shkruar”, u shpall si krim nga diktatori komunist Enver Hoxha (Brian Sneeden, poet amerikan, përkthyes dhe kryeredaktor i New Poetry in Translation, nga Universiteti i Connecticut-i) nuk është veçse një gjykim arbitrar, një trillim. Kjo nuk është dokumentuar gjëkundi dhe nuk i përgjigjet historisë. Dhe aq më pak mund të ketë ndodhur kështu në vitet 1950 (A. Vehbiu).

Në vitin 1952, në dy konferencat shkencore të mirënjohura, që u mbajtën për shqipen letrare, kur u pranua madje u sanksionua përdorimi i toskërishtes letrare në shtet, në administratë, në shtyp dhe në tekstet shkollore; kishte autoritete si A. Xhuvani dhe E. Çabej që deklaronin haptazi se “Gjuha letrare e vetme është e mundur vetëm si gjuhë zyrtare” dhe se “shkrimtarët mund të vazhdojnë të shkruajnë në dialektin e tyre.” Madje Çabej nuk e gjente fatkeqe që “shqiptarët nuk e shkruanin të gjithë gjuhën e tyre në një trajtë, por me dy forma dialektore të ndryshme”; ndërsa Xhuvani propozonte që të mos futej toskë­rishtja në shkollat fillore të zonave mbi Shkumbin, duke vazh­duar (gegërisht) se “jam i mendimit se brezi i sotëm intelektual duhet të shkruejë në dialektin e vet, që të mund të nxjerrë ndonjë prodhim me vlerë, e të mos i vihet ndalesë përdorimit të gegënishtes në shtyp e në prodhime letrare”.

Edhe Rregullat e drejtshkrimit të shqipes të botuara në vitin 1956 bazoheshin vërtet në toskërishten letrare, por ofronin të dhëna – në formë shënimesh në fund të faqes – edhe për drejt­shkrimin e gegërishtes, çfarë provon se gegërishtja në atë kohë jo vetëm shkruhej, por edhe kishte interesim institucional që të shkruhej mirë.

Në fakt, kushdo mund të verifikojë se, në veprat letrare të botuara rishtas në Shqipëri pas vitit 1952 (d.m.th. jo në ribo­time të letërsisë së traditës), gegërishtja u shkrua pak a shumë lirisht deri në fund të viteve 1960 – mjafton të përmenden këtu autorë të mirënjohur si Kolë Jakova dhe Llazar Siliqi ose përkthyes si Gjon Shllaku (“Iliada”) dhe Pashko Gjeçi; pa përmendur pastaj përdorimin e saj në teatër, në estradë dhe në tekstet e këngëve.

Te “Politika e gjuhës në Shqipninë socialiste”, edhe Arshi Pipa, duke iu referuar periudhës para Kongresit të Drejtshkrimit në 1972, shkruan se: Qysh herët, kah 1952, Lidhja e Shkrimtarëve vendosi që botimet të delnin vetëm në tosknisht. Gegnishtja letrare u ngushtue vetëm në sferën e letërsisë artistike, e cila vazhdoi të lejohej, ndërsa vazhdonte me humbë terren (Tiranë, 2010) (Vehbiu 2017).

Shqipja letrare e sotme nuk është toskërishte

Për të zhdavaritur spekulimet që bëhen rreth formimit të stan­dardit gjuhësor të shqipes, që bëhen në mënyrë të qëllimshme ose nga mosdija nga diletantë të thekur e nga mohimtarë të pandrqeshëm, të shohim ç’thotë gjuhëtari më i ditur e me kontribute gangullore rreth kësaj problematike prof. Idriz Ajeti: “Shqipja letrare e sotme nuk është toskërishte. Ajo paraqet një sintezë në bazën letrare të së cilës janë ndërtuar elemente si të variantit toskë ashtu edhe të variantit letrar tjetër. Në strukturën e saj janë integruar shumë veçori dialektore të dy varianteve letrare që kishte gjuha shqipe. Sipas disa përllogaritjeve raporti midis këtyre elementeve dialektore të ndërtuara në strukturën e shqipes letrare sillet rreth 13:8, domethënë 13 elemente të toskërishtes letrare dhe 8 të gegërishtes letrare. Pra, struktura e gjuhës letrare shqipe e sotme nuk është shkrirje mekanike e varianteve letrare, po një sintezë e re organike e kësaj gjuhe – e krijuar në një proces zhvillimi historik. Ajo është rezultat i natyrshëm i më shumë se njëqind vjet të përpjekjeve të dashamirëve, të punonjësve të kulturës dhe të ekspertëve të vendit dhe të huaj, parimi themelor i të cilëve është karakteri konvergjent i elementeve gjuhësore të varianteve letrare të gjuhës shqipe.

Kontributi i ekspertëve dhe i shumë punonjësve të tjerë të kulturës nga radhët e shqiptarëve në Jugosllavi në ngritjen e kësaj gjuhe është evident, e kjo shihet nga marrëveshjet e shumta të ekspertëve dhe punonjësve të kulturës nga viti 1952, 1957, 1963 dhe 1968 kur pavarësisht por në mënyrë plebishitare u vendos që gjuhë letrare e shqiptarëve në Jugosllavi të jetë gjuha letrare që sot është në përdorim. Zgjidhjen e drejtë të shqipes letrare e bëri të mundshme klima e favorshme në gjithë bashkësinë tonë socialiste vetëqeverisëse, në të cilën vlerësimit të trashëgimisë kulturore të çdo populli dhe kombësie i kushtohet kujdes i nevojshëm. Mbi këtë bazë i kushtohet kujdes dhe gjuhës si mjet themelor i komunikimit masiv” (Idriz Ajeti, Mbi origjinën ilire të gjuhës shqipe, Version i lexuar në Kongresin IX të LK të Serbisë, 1982).

A është vjetruar shqipja standarde?

Për çështjet lidhur me shqipen e sotme, se tanimë kjo na qenka një gjuhë e vjetruar, prof. Emil Lafe shprehet: “Pohohet se standardi i sotëm i vendosur në kohën e regjimit totalitar është i vjetruar. Pyetja e parë që del këtu është: ç’do të thotë “i vjetruar” në këtë rast? Një aparat fotografik, një makinë, një kompjuter mund të jenë të vjetruar, se kanë dalë të tjerë më modernë, më të përkryer. Po në rastin e standardit të shqipes çfarë ka dalë? P.sh. çfarë gramatike (se gramatika është thelbi i gjuhës) ia ka zënë vendin realisht këtij standardi (p.sh. në gjuhën që përdoret në veprimtarinë e shtetit e të shkollës, në shtyp, në letërsinë shqipe e të përkthyer? Më tej, si matet vjetrimi i një standardi? Sistemi fonetik i shqipes standarde (7 zanore dhe 29 bashkëtingëllore) u caktua më 1879 nga Shoqëria e të Shtypurit Shkronja Shqip në Stamboll, alfabeti i sotëm (36 shkronja) u caktua më 1908 në Manastir, drejtshkrimi u sanksionua (në thelb ishte caktuar që më 1954-56) më 1972 në Kongresin e Drejtshkrimit, në të njëjtën kohë doli edhe “Gramatika” e Akademisë së Shkencave, më 1980 u botua “Fjalori” normativ. Po popujt e tjerë kur i kanë bërë ato punë që ne nisëm t’i kryejmë nga viti 1879 e këtej? Ç’kanë bërë ata me gjuhët e tyre letrare “të vjetruara”? A mund të quhet që është vjetruar shqipja standarde, sepse disave u është mbushur mendja që në vend të: Shqipëria, Durrësi, mjekë­sia, këngëtar, grurë, ujë, burrë, arinj, ullinj, gjunjëzohem, male të larta, ujëra të turbullta – siç i përdorim tani – të shkruajnë: Shqip­ria, Durrsi, mjeksia, këngtar, grur, uj, burr, arij, ullij, gjujzohem, male të lartë, ujëra të turbullt etj., d.m.th. ta shndërrojmë shkollën në një lloj kursi kundër analfabetizmit! (në këto ujëra të turbullta a të turbullt – si të doni! – kanë shkarë mjerisht disa kolegë të mi “ndërakademikë”, për të peshkuar lavdinë e tyre të munguar drejtshkrimore!). Apo që në vend të: gjykatë, ngarkoj, (rrugë) këmbësore, mbresë, pjesëmarrje, sigurim, shkarkoj, shtylla kurrizore, zhvendosem, të themi tribunal, karikoj, (rrugë) pedonale, impresion, participim, siguracion, daunlodoj, kolona vertebrale, spostohem?” (Emil Lafe, Disa mendime rreth shqetësimeve për rrënjët e gjuhës shqipe dhe për shqipen e sotme, “Gjuha shqipe” 1, Instituti Alba­nologjik, Prishtinë, 2018).

Ndërkaq, gjuhëtari Aristotel Spiro sjell një mori argumentesh se shqipja standarde nuk është njësuar me përdhunë, por si proces që në mes të shekullit XIX dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite: Nuk është e vërtetë se njësimi i gjuhës shqipe u bë me përdhunë. Ai nuk u krye në nëntor të vitit 1972. Ky proces nisi që në mes të shekullit XIX dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite. Në ballë të tij rretha­nat historike (dhe jo gjuhëtarët) nxorën toskërishten. Çfarë bënë gjuhëtarët? Pjesa më e madhe e tyre patën mprehtësinë ta kuptonin rolin që do të luante dialekti jugor. K. Kristoforidhi, që gjithë përkthi­met e veta dhe abetaret i shkroi në të dy dialektet, “Gramatikën” (1882) dhe “Fjalorin e gjuhës shqipe” (1904) i shkroi sipas dialektit toskë, duke e shpallur me vepra qëndrimin e vet në të mirë të toskë­rishtes si bazë të gjuhës së përbashkët. F. Konica shprehte keqardhjen që elbasanishtja, si dialekt gegë, nuk mund të shërbente si model i kësaj gjuhe. Edhe A. Xhuvani qysh më 1905 ishte shprehur për toskërishten. Pas Luftës II Botërore dialekti toskë vinte me një autoritet të padi­skutueshëm. Nuk është as meritë as faj i gjuhëtarëve që pikërisht ky dialekt u vu në themel të gjuhës së përbashkët letrare kombëtare. Nëse do të ishin kaq lehtë punët, një vendim i tillë mund të merrej që në Sesionet Shkencore të vitit 1952. Madje edhe njëzet vjet pas këtyre sesioneve shkencore, në Kongresin e Drejtshkrimit, gjuhëtarët nuk bënë gjë tjetër, veçse kodifikuan pjesët më vitale të toskërishtes, zgjedhjet më të mira, të cilat do të lehtësonin ndjeshëm komunikimin midis shqip­folësve…Vënia e toskërishtes në bazë të gjuhës letrare kombëtare, nuk ishte meritë vetëm e atij dialekti, por gjithashtu edhe meritë e gegë­rishtes, folësit e së cilës mund të kuptonin me një lehtësi relative dialek­tin tjetër. Ishte, me një fjalë, zgjidhja më e kënaqshme që ofronte diasistemi (sistemi dialektor) i shqipes…

Përpjekjet për krijimin e një varianti letrar verior duken anakronike e utopike dhe përmbajnë brenda nostalgji e mëri të përziera së bashku. Madje edhe krijuesit e veprave letrare-artistike që i besojnë talentit të tyre s’kanë sesi të mos gjejnë në gjuhën letrare kombëtare mjetin më të përshtatshëm shprehës për të përcjellë te masa më e gjerë e lexuesve krijimet dhe mesazhet e tyre estetike. Është me vend të pyesim se deri ku do të shtrihej komunikimi letrar i veprës së tyre, nëse do të shkru­anin në një variant të supozuar verior? Sa i gjerë do të ishte rrethi i lexuesve të tyre? Çfarë rrezatimi kombëtar do të kishte vepra e tyre letrare? Këta shkrimtarë do të ecnin me këmbët e veta drejt izolimit, lokalizmit dhe provincializmit letrar.

Gjuha shqipe është miti i vetëm që na ka mbetur – të mos e rrënojmë edhe këtë mit!

1. Gjuha shqipe është miti i vetëm që na ka mbetur. Ky është mit i jetueshëm, andaj nuk duhet të marrim kazmën rrënimtare që ta shkatërrojmë rrënjën tonë identitare. “Shqiptarët janë i vetmi komb, ajka e të cilit kritikon gjuhën standarde” (Rexhep Qosja). Gjuha letrare kombëtare është një, ndërsa kush të dojë priva­tisht le të shkruajë në dialektin e vet, nëse e quan me interes.

2. Debatet për shqipen standarde janë boshe, të stisura, me frymë thellësisht krahinariste, të pambështetura gjuhësisht dhe antifilologjike.

Në formimin e standardit të shqipes nuk mund të flitet për dialekt shumicë dhe dialekt pakicë, për sundim të dialektit të toskërishtes mbi gegërishten, por për epërsi të toskërishtes letrare përmbi gegërishtet letrare (elbasanishten letrare, shkodranishten letrare dhe kosovarishten letrare, të cilat nuk formuan një koine të përbashkët letrare që do ta konkurronte koinenë letrare të toskërishtes).

3. Ajo për të cilën ne kemi nevojë është që shqiptarët të jenë sa më pranë shqipes standarde, ta kultivojnë atë, jo kundër saj, për ta rrënuar këtë gjuhë, sepse shqiptarët nuk kanë gjuhë tjetër rezervë.

4. Si janë duke shkuar punët ndër ne, në këtë dyndallë porta­lesh e fejsbuqesh, nuk përjashtohet mundësia që secili katund dhe secila mëhallë të shpallë gjuhën dhe drejtshkrimin e vet! (Agim Vinca). Vërtet, donkishotizëm dhe dalldi e paparë.

5. Ata që përpiqen të shkruajnë në “dialektin gegnisht”, duan të tregojnë me këtë: ja, unë flas si flitet këtu në Kosovë, flas me odën time, me gjuhën e fisit tim, s’çaj kokën për standard e për gjuhë kombëtare. Më mjafton vetja ime! Më mjafton paska­jorja!

6. Gjuha është gjëja më e çmueshme që ka një vend. Kështu duhet të jetë dhe për shqiptarët, një komb të mos krijojë dy gjuhë standarde kombëtare, sepse do të bëhemi gazi i dheut.

7. E rëndësishme është të komunikosh, t’i lësh format të rrje­dhin natyrshëm, të mos marrësh pozicione krahinariste, a thua se kjo gjuhë letrare po të ishte mbështetur mbi gegërishten do të ishte më fisnike se sa mbi toskërishten. Toskërishtja është po aq shqip sa gegërishtja dhe gjuhëtarët nuk duhet të marrin pozicione të tipit krahinarist, ashtu sikundër ka disa tendenca për të krijuar të ashtuquajturën gjuhë letrare “kosovarisht” (Sh. Rrokaj). Vërtet Kosovarishtja është shumë e bukur, por është një e folme dialektore.

8. Prej standardmohuesve që janë vënë në anën e kundër­shtarëve të hapur të gjuhës standarde, duke e paraqitur në dritë të shtrembër procesin e standardizimit të shqipes, se nuk ka shqipe standarde, se një numër tejet i madh shqipfolësish nuk e gjejnë veten në këtë kod, se standardi do të bjerë, se duhen lënë dialektet të përafrohen vetvetiu, se fëmijët duhet të mësojnë gjuhën e nënës, dialektin, e marrëzira të tjera të ngja­shme, nuk kemi asnjë artikull të mirëfilltë gjuhësor, pa folur për monografi linguiste shkencore. Dhe nuk do t’ia vlen të merresh me ta (R. Memushaj). Por, natyrisht, ndonjëherë kërkojnë edhe një përgjigje, që t’u tregohet kufiri se deri ku mund të livadhisin me gjuhën standarde për të cilën ata nuk kanë asnjë kontribut.

9. Gjuha shqipe është e kërcënuar nga inercia dhe ca nga çorodia e tranzicionit, si ajo që përfshiu edhe heroin kombëtar Skënderbeun (Edi Rama). Shikoni si shkruhet e flitet në disa medie: Ka pësuar helmim ushqimor (për është helmuar me ushqim); Nuk guxon që të rrezikohet prodhimi i energjisë (për nuk duhet të rrezi­kohet prodhimi i energjisë); Keni pas përpjekje në tentativë, etj., kurse disa merren me atë se a duhet të përdorim qurra apo qyrra!

10. Për “demokratët” e sotëm në gjuhësi, që kërkojnë përmby­sjen e standardit, prof. Kostallari qysh në vitin 1973 shprehej kësisoj: “Gjuha e sotme letrare shqipe është demokratizuar, duke ngërthyer me mijëra fjalë e shprehje nga gurra popullore e të gjitha krahinave”.

Por, kjo nuk nënkupton se në fjalorin standard e në gramatikë mund të futen të gjitha fjalët me format e tyre krahinore, sepse atëherë do të kishim rikthimin e standardit në dialekte.

Edhe prof. Emil Lafe me të drejtë thotë: “Unë nuk besoj se do të jetë ndonjë fitore e madhe për shqipen standarde sikur emri burrë të shkruhet burr, dhe në vend të së sotmes zotërinj të shkruhet zotërij, siç kërkojnë ithtarët e ndryshimeve për ndryshime, të atij farë Këshilli ndërakademik, që do të sjellin rrëshqitjen e standardit në drejtim të pështjellimeve të njëpasnjëshme”.

Së fundi, duam të sjellim dy postulate të shkrimtarit tonë të shquar Ismail Kadare: “Një komb ecën përpara se di të mbyllë disa çështje, e nuk i hap”.

Dhe: “Ndryshimi i gjuhës shqipe, jo në dorë të diletantëve.”

Vërtet, shqipja u ka shpëtuar kaq shumë rrebesheve, duhet ta shpëtojmë nga vetë shqiptarët që e keqpërdorin atë.

Vërtet kurrkush nuk mund të jetë armik i dialekteve, përkun­drazi ato respektohen si një pasuri kombëtare. Por, siç shprehej një dashamir i shqipes: “Dua të theksoj edhe njëherë atë që përbën elementin më të rëndësishëm të Standardit. Në qoftë se gegnishtja do të kishte një kuptim thjesht për gegët, toskërishtja ka një kuptim për të gjithë Shqiptarët (Gazeta “Dita”, 15.12.2017).

Standardi gjuhësor është rruga e parë e kombit. Një intele­ktual vërtet ka respekt për gjuhën letrare ose standarde, për fjalën shqipe dhe nuk i konteston këto mbi baza krahinariste. Njësimi i shqipes është jetik për kombin shqiptar, dhe përbën një postulat, ku diskutimet nihiliste e prapakthyese janë të tepërta dhe keqdashëse.

Një fjalë e urtë latine thotë: “Dixi et salvavi animam meam” (Fola dhe shpëtova shpirtin tim.)

Jo çdo idiomë dialektore mund të ngrihet në standard. “Toskërishtja është e vetmja alternativë e arsyetuar shkencërisht për ta vënë në bazën e gjuhës sonë të përbashkët” (Selman Riza). Gegërishtja është thjesht një rezervë e çmuar në ndihmë të gjuhës letrare. Gjuha zyrtare a stan­darde nuk mund të bëhet me përzierje e bashkim dialektesh, por me përzgjedhje të një baze dialektore që del të jetë më e unifikuar. Në përzgjedhjen e normës së përbashkët gjuhësore nuk është favorizuar toskërishtja dhe nuk i është bërë padrejtësi gegërishtes. Ndër dy dialek­tet thuhet nga studiuesit, gegërishtja është më e pastër e më e pasur, ndërsa toskërishtja, më e butë dhe më e rregullt. /Revista “Akademia”/