Mark Kaçinari, emër i shquar i muzikës shqiptare

Nga: Laurant Bica

Mark Kaçinari është njeriu i cili muzikën korale shqipe e nxori nga letra e i dha jetë… e vuri ne skenë. Meqenëse kjo mungonte në Prishtinë, ai e krijoi dhe skenën, e nxori nga kalldrëma e Prishtinës dhe e futi në sallone e skena të nivelit evropian, jashtë Kosovës… i hapi udhë muzikës tonë kah Perëndimi. Nga asgjëja, krijoi pasuri artistike… një inovator në muzikë, krijoi korin më të njohur të Kosovës “Collegium Cantorum”, një çerdhe e cila tuboi talentet më të zgjedhur të muzikës të viteve 1970-’80. Asokohe, Prishtina nuk kishte Akademi të Muzikës. Mirëpo, Lorenc Antoni, Rexho Mulliqi, Mark Kaçinari… këta ishin Akademia e Muzikës në kohën kur ajo na mungonte.

Kompozimet e tij korale ishin plot Kosovë, veshur me melos shqiptar, por me ngjyra evropiane. Ai ishte pjesë e brezit, i cili mbajti gjallë kulturën shqiptare edhe nën okupim… kur donin të na mbanin në errësirë u bë fanar i saj… u bë ambasador i muzikës tone artistike, kur s’ishim shtet, por një krahinë e shtypur dhe e lënë në fund të Ballkanit. Ai krijoi institucion nga kori i tij. Mark Kaçinari e veshi traditën tonë me nje petk tjetër – evropian. Me korin e tij krijoi një kriter e standart të ri… në një shkretëtirë kulturore (të imponuar) krijoi një oazë qytetërimi e afrimi midis njerëzve, që e dashuronin dhe atyre që e kultivonin muzikën klasike.

Gjurmët që Mark Kaçinari ka lënë në kulturën shqiptare janë shumë të thella… Ai ruajti (bashkë me të tjerët – L. B.) njëjtësinë kulturore shqiptare të Kosovës në kushte shumë më të vështira dhe mbijetoi. Ajo ndihmesë mbetet edhe sot shkollë dhe universitet nga i cili mund të mësojnë ende, ata që duan… Mark Kaçinari mbetet emër krijuesi kompleks, që duhet nderuar e mbajtur mend për punën e bërë artistike… Dikur hapi shumë rrugë për ne, ndaj sot nuk duhet t’i mbyllim ato…

Mark Kaçinari lindi në Prizren në lagjen nën kala. Kur kam shkelur për herë të parë në këtë qytet, kam fjetur në hotel “Theranda”, që është emri i lashtë i tij. Kam qenë disa herë në këtë qendër të madhe e nga më të vjetrat e Kosovës e të mbarë Shqipërisë dhe kam njohur shumë shqiptarë të Prizrenit dhe të rrethinës se tij. Kam fjetur shumë herë aty, kam pirë kafen e Prizrenit si në këtë vend, ashtu edhe në Stamboll në familje të prizrenasve të vjetër të vendosur prej kohësh atje, si familja Binaku (Ikiz) etj. Kam vizituar kompleksin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit dhe kam lexuar shumë për këtë qytet të dëgjuar të Kosovës, i dyti për nga madhësia sot, por i pari në të kaluarën e afërt e të largët. Tani më duhet të shkruaj për një bir të denjë të tij, për një personalitet të tij, që u rrit aty dhe ia rriti atij emrin si qytet. Ai ia zbardhi faqen Prizrenit, Prishtinës, Kosovës, Shqipërisë e shqiptarisë, mbarë kombit të vet.

Më 1972, me suksesin që arriti në Angli me ansamblin e vet në rang botëror, figurativisht mund të themi se e shpalli Kosovën shtet të pavarur; më 1978 me shfaqjen në formë koncerti në qytetin historik të Prizrenit në kuadrin e 100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të themeluar aty, të operës së parë kosovare të kompozitorit Rauf Dhomi, e “bashkoi” Kosovën me Shqipërinë dhe më 1979 me koncertin ku përfshihej “Rekuiemi” i Mozartit mund të themi, prapë në mënyrë figurative, se e radhiti krahas shteteve të tjera të botës.

Po këto të gjitha s’i bëri me zhurmë e bujë, as me fjalë, as me politikë, por me… muzikën e vet. Ky është Mark Kaçinari.

Të parët e Mark Kaçinarit ishin nga krahina e Mirditës, e dëgjuar në histori sidomos për trimërinë dhe rezistencën, që u ka bërë në shekuj pushtuesve të ndryshëm të çdo lloji. Ata parapëlqyen në vend të mbiemrit të prejardhjes që mbanin në fshatin Kaçinar nga kishin ardhur, të ruanin si mbiemër të vetin emrin e tij, për të treguar rrënjën e tyre. Midis personave me këtë mbiemër ka prej tyre që s’kanë kurrfarë lidhje farefisnore. Ata zbritën në Kosovë dhe aty, në shekuj, u përshtatën me mjedisin. Një pjesë e tyre e ruajti fenë e të parëve, katolicizmin, siç ishte Lorenc Antoni, Anton Ҫetta etj. personalitete të Kosovës, përfshirë dhe Mark Kaçinarin. Të tjerë, të ardhur nga Mirdita për motive të ndryshme u muslimanizuan, si për shembull shkrimtari, studiuesi e publicisti Hasan Hasani etj., duke mbetur, si të parët e të dytët, bij të denjë të krahinës nga erdhën dhe që për Kosovën dhanë një ndihmesë të jashtëzakonshme me tërë jetën dhe veprimtarinë e tyre.

Mark Kaçinari lindi në një familje të shquar për fisnikërinë e vet në Prizren. I ati, Pal Kaçinari, vdiq para kohe në vitin 1948, vetëm 60 vjeç dhe, Markun, si fëmija më i vogël, e la në moshën 13-vjeçare. Pra, ai me dy vëllezërit e vet më të mëdhenj dhe tri motrat e tyre mbetën jetimë. Vëllai i dytë, Gasperi, vetëm 16 vjeç, u vra nga pushtuesi fashist italian, kurse vëllain e madh, gjatë okupacionit gjerman, valët e jetës e hodhën në Gjermani dhe prej asaj kohe, për shkak të largësisë, kontaktet familjare erdhën duke u zbehur. Kështu, Marku mbeti vëllai i vetëm në mes të tri motrave. Ata i rriti mëma e vet Drone, me sakrifica e përpjekje të shumta. Ajo u kujdes që fëmijët të shkolloheshin, me gjithë vështirësitë e mëdha që u detyruan të përballonin në rrethanat e reja. Marku kreu tetë vitet e shkollës, sikurse ishte sistemi arsimor asokohe në Serbi e në Jugosllavinë e Kralit dhe të pas Luftës së Dytë Botërore, në gjuhën shqipe. Fill pas saj, në vitin 1949, hyri në shkollën e parë të muzikës në Kosovë, të hapur në vitin 1948 në Prizren, me mësimet kryesisht në gjuhën serbokroate. Vetëm lënda Folklori Muzikor Shqiptar bëhej në gjuhën shqipe, për vetë natyrën e saj, nga drejtori i parë i shkollës së muzikës, Lorenc Antoni, një nga artistët më të mirë shqiptarë (sot kjo shkollë mban emrin e tij). Në atë orë, merrnin pjesë shqiptarë pa dallim feje nga mbarë Kosova. Ajo orë do të linte gjurmë të pashlyeshme në mendjen e Markut të ri.

Po atë vit do të hapej shkolla e dytë e muzikës edhe në Prishtinë. Qe fat i madh për Markun që nga viti 1949 deri më 1953 edhe arsimin e mesëm ta përfundonte, si gjithnjë, me rezultate shumë të mira pranë shtëpisë, në qytetin e tij të dashur.

Shkolla e mesme e muzikës në Prizren nga u diplomua Mark Kaçinari, për të vazhduar më pas në konservatorin e Beogradit, ka qenë një lloj liceu artistik, fidanishte e kuadrove të reja, sikurse Liceu Artistik “Jordan Misja” në Shqipërinë administrative. Ajo nxori me dhjetëra e qindra kuadro për muzikën në Kosovë ndër vite, bashkë me shkollat e tjera të muzikës, si në Prishtinë, Mitrovicë e gjetkë. Nxënësit e dalë prej tyre, sidomos ata të viteve 50-të të shekullit XX, studiuan në kryeqendrat e Jugosllavisë së asaj kohe, që kishin konservatorë të muzikës, duke filluar nga kryeqyteti Beogradi, e pastaj Zagrebi, Ljubjana e Sarajeva. Ata hodhën themelet e muzikës kosovare e lanë gjurmë të pashlyeshme në artin e saj.

Mark Kaçinari është një prej tyre që sikurse thotë me të drejtë kompozitori i mirënjohur, Rauf Dhomi, “nga të parët kuadro që punuan në Kosovë për Kosovën, ai është i pari”.

Kaçinari i përket brezit të parë të studentëve shqiptarë nga Kosova, të cilët kanë kryer Akademinë e Muzikës. Në vitin 1954, ai fillon studimet e larta pranë Akademisë së Muzikës në Beograd, në degën e Teorisë dhe Pedagogjisë Muzikore, të cilat i përfundon në vitin 1961. Gjatë viteve 1956-1961, ishte anëtar i rregullt i korit profesionist të Radio-Beogradit. Bashkëkohës, ndoshta dhe bashkënxënës me të, në të njëjtin vit shkollor kanë qenë po në të njëjtën degë për Teoritikë Muzikore edhe dy personalitete të tjera të muzikës në Kosovë, si Engjëll Berisha dhe Vinçenc Gjini. Ndërsa, dy të tjerë, Rustem Gjata dhe Agim Gjakova, studentë në të njëjtën kohë me Markun, duke ndjekur degë të tjera si Juridiku apo Letërsia kanë pasur mundësinë të njihen deri në një farë mase edhe personalisht me të.

Po kush ishte Beogradi i viteve 1950, kur studioi dhe u kualifikua një plejadë e tërë e inteligjencës kosovare me në krye Esat e Hasan Mekulin, Idriz Ajetin, Anton Ҫettën, Hasan Kaleshin, Mahmut Bakallin, Fehmi Aganin, Ali Hadrin, Pajazit Nushin, Shyqyri Nimanin, përfshi Mark Kaçinarin etj.?

Para krijimit të principatës serbe dhe pas formimit të saj, shqiptarët të krishterë e muslimanë bashkë me objektet e tyre të kultit, sidomos xhami, gjallonin edhe në Beograd. Pas tyre vinin vllahët voskopojarë, çifutët etj. Këta luanin një rol të rëndësishëm në jetën e tij. Koha bëri të vetën dhe numri i tyre erdhi duke rënë. Do të rridhte shumë ujë nën Urën e Madhe të Beogradit mbi lumin Danub… Në gjysmën e parë të shekullit XX valë të reja shqiptarësh, sidomos nga Kosova, lëviznin në rrugët e tij, në Hotel “Albania” e sheshin “Albania” pranë tij etj. (dëshmi e relike këto, të Beogradit të vjetër), herë si zejtarë, furxhinj, hapnin ndonjë restorant diku etj., apo bënin punë të rëndomta si sharrëxhinj, fshesaxhinj, pastrues rrugësh, hamej… Këta do t’i gjeje në hapësirën rrotull stacionit të trenit, në rrugët qendrore Terezije, Kalemejdan e Tashmejdan, me vulë në historikun e Beogradit dhe në rrugicat dytësore, ku shisnin punën e tyre të krahut për një pagesë të mjerë…

Borgjezia serbe, në formim e sipër mundohej të nguliste në mendjet e njerëzve konceptin për shqiptarin si i pagdhendur, i trashë, i paditur… Por, kish dhe një pakicë njerëzish të komunitetit të shqiptarëve që jetonte në Beograd, të sferës së inteligjencës, kryesisht studentë që shkolloheshin aty, të cilët dalloheshin në mësime për rezultatet e tyre të larta. Ata, qoftë nga gjimnazet nga kishin ardhur apo në universitetin e Beogradit, sikur donin të sfidonin këtë koncept për shqiptarët. Pedagogë të tyre të gjimnazit apo të shkollës së lartë, duke pasur parasysh inteligjencën, vullnetin e vitalitetin e tyre, do te pohonin se “shqiptarët për nga sjellja, zelli e dija gjithmonë janë të parët” dhe “si të tillë duhet të merren shembull. Është për të ardhur keq që nuk kemi më shumë prej tyre”.

Mark Kaçinari, pas diplomimit nga shkolla e mesme me rezultate të shkëlqyera, fitoi të drejtën e studimit në fushën e muzikës në Universitetin e Beogradit, në kryeqytetin e ish-Jugosllavisë, si pakkush nga bashkëmoshatarët e vet, për më tepër një shqiptar. Nuk qe gjë e vogël kjo për kohën. Po kush ishte Beogradi “muzikor” që hapej para këtij të riu me një varg ëndrrash në kokë për të ardhmen e vet (si çdo i ri që mbaron arsimin e mesëm), por me mundësi të pakta financiare, për ta perballuar shkollimin e mëtejshëm, aq më tepër larg shtëpisë?

Me 1899 në Beograd çeli, për herë të parë dyert Shkolla e Muzikës. Në vitin 1902 shkruhet e para vepër operistike “Dasma e Millosh Obiliqit” dhe më 1903 shfaqet në skenën beogradase, për herë të parë, opera tjetër vendase “Në agim”. Ndërsa, prej vitit 1920, pasi u krijua Jugosllavia e Versajës kur në Operën e këtij qyteti u dha “Madam Batërflaj”, fillon dhe rruga në ngjitje e teatrit operistik jugosllav. Me 1926 krijohet Konservatori i Lubjanës dhe po atë vit pranë Universitetit të Beogradit hapet “Kollegium Muzikum” (Konservatori) (ndoshta këtu e ka marrë M. Kaçinari ngacmimin e parë për emrin që zgjodhi për ansamblin e vet muzikor “Collegium Cantorum”, vite më vonë). Më 1927 dhe më 1932 edhe në Kroaci krijohen dy institucione muzikore, njëri prej të cilëve Konservatori në Zagreb. Në vitet 1930 krijohen shkolla e Shoqatës Korale Serbe, Shoqata e Madrigalistëve të Zagrebit, Orkestra e Filarmonisë së Beogradit e të Novisadit, etj.

Mark Kaçinari shkoi në Beograd, sigurisht për herë të parë. Para tij u hap një botë tjetër, në të cilën ai duhej jo thjesht të jetonte, por të mbijetonte, për të arritur atë që i kish vënë qëllim vetes: mbarimin me sukses të shkollës së lartë. Fillimisht, u vendos në konvikt, në Zvezdare, një lagje kjo periferike dhe e braktisur, me kushte të vështira jetese, por për një student me mjete modeste financiare, ose më mirë ta themi gati pa to, ishte një zgjidhje e pranueshme. Djaloshi 19-vjeçar duhet t’i bënte llogaritë vetëm me vetveten, pasi nga familja nuk kish asnjë burim financiar. Ketu nis odisea e jetës së tij për të bërë të pamundurën, që të mos linte përgjysëm shkollën.

Sa ditë e net kaloi Marku i ri nëpër rrugët e Beogradit, nëpër miq e nëpër shokë, ndër shtëpitë me qira të studentëve të huaj, etj., vetëm e vetëm për të mos e ndërprerë shkollën që aq shumë e donte, nuk numërohen! Por, një gjë mbeti konstante tek ai, mësimet edhe në kushtet më të vështira nuk i la pas dore, por mësonte e mësonte dhe merrte provimet njëri pas tjetrit me rezultatet me të mira. Serbishten e fliste persosëshmërisht dhe askush nuk mund ta kuptonte se ai ishte i huaj në këtë qytet të madh.

Gjërat morën për mbarë për Markun, kur ai mundi të punësohet në korin profesionist pranë Radio Beogradit si anëtar i rregullt i tij në vitin 1956. Natyrisht, kjo erdhi kur ai në konservator, pas dy vjet studimesh tepër të suksesshme, qe bërë dikushi dhe falë zërit të tij melodioz, dhuratë e mëmës natyrë. Sigurisht, nuk ishte një gjë e lehtë për të, i duhej të mbante edhe shkollën edhe punën. Veç Marku nuk ishte nga ata që tërhiqeshin para vështirësive të jetës. Aty ai u njoh me njerëz të rinj, më të mëdhenj e më me përvojë se ai, mësoi shumë prej tyre e sidomos për artin e këndimit koral, ç’ka do t’i vlenin vite më vonë, kur të krijonte korin e vet. Aty ai, si të thuash, bëri praktikën e dijeve që mësonte në shkollën e lartë të muzikës.

Ai, padyshim, në pesë vitet që kaloi pranë këtij kori profesionist të kryeqytetit jugosllav, rriti ndjeshëm nivelin e vet profesional. Pati dhe një të mirë tjetër qenia e tij atje, sepse ai mori pjesë në turnetë që bënte ky kor i famshëm. Ai me të i ra kryq e tërthor jo vetëm Beogradit brenda për brenda në raste festash e përvjetorësh, në skena të ndryshme të tij, por shëtiti an’ e kënd ish-Jugosllavisë në gjashtë republikat e saj. Me vlerë për Markun ishin turnetë në vendet fqinje, djepe të muzikës si Italia, Austria, në vende si Gjermania Perëndimore, ku punonin punëtorë emigrante nga tërë Jugosllavia, përfshirë e shqiptarët e Kosovës, apo dhe vende fqinje si Hungaria, Çekosllovakia, Rumania, Bullgaria etj., deri në Moskë. Këto udhëtime dhe shfaqjet që i shoqëronin ato, ku ai qe vetë pjesëmarrës dhe provonte lloj-lloj ndjenjash dhe emocionesh, të gjitha Mark Kaçinarit të ri deri në moshën 25-26 vjeçare do t’i jepnin një përvojë të madhe si muzikant. Ai do të shquhej midis shokëve të vet të konservatorit, jo vetëm për perfundimet e shkëlqyeshme që pati, por dhe për njohjen e thellë të jetës muzikore të vendit dhe për një lloj prakticiteti, që e karakterizoi gjatë gjithë jetës së tij profesionale.

Në Beograd Marku përvetësoi jo vetëm dijet e librave të shkollës, por dhe të bibliotekave të kryeqytetit jugosllav, që ishin shumë të pasura në literaturë në përgjithësi dhe atë muzikore në veçanti. Në konservator, për hir të së vërtetës, kish një fond të pasur librash muzikorë si në serbokroatisht ashtu edhe në gjuhë të huaja, të cilin djaloshi i ri i etur për kulturë përpiqej, jo ta shfrytëzonte, por ta “përpinte”. Gjithashtu, ai nuk linte t’i shpëtonte orë mësimi pa ndjekur sepse profesorët që u bënin lëndët e ndryshme ishin dhe personalitete të shquar në jetën artistike të vendit. Ata sillnin në auditor dijet dhe njëkohësisht eksperiencën e tyre nga jeta e gjallë artistike, që bënin me koncertet e tyre brenda e jashtë ish-Jugosllavisë, që shquhej për lidhjet e shumta që kishte, si me Perëndimin ashtu edhe me Lindjen.

Mark Kaçinari u largua nga kryeqyteti jugosllav në vitin 1961. Mund të kishte qëndruar aty se ishte i punësuar. Dhe, kryeqyteti ishte kryeqytet… Po ai s’e bëri këtë gjë. Më i vendosur se kurrë ai u kthye në “shtëpinë e vet”, në Kosovë. Si një bletë punëtore qe me nektarin e mbledhur gjatë shtatë viteve të tij të studimit e të punës “beogradase” do t’i quanim ato, donte të bënte mjaltin e vet në fushën e muzikës. Si një nga diplomantet e parë kosovarë, shumë të suksesshëm, ai ishte tepër i vetëdijshëm për rolin e vet prej misionari në shërbim të vendit të vet, të kombit të vet.

Gjatë kohës së qëndrimit në Beograd në muaj e vite u kristalizuan në kokën e tij të gjitha ato që do të bënte për Kosovën në jetën e vet. Kosova, Prishtina, Prizreni i tij i dashur duhej të ringrihej. Boll e kishin nëpërkëmbur që nga viti fatal 1912, kur ajo, bashkë me Ҫamërinë, u shkëput padrejtësisht dhunshëm nga shteti amë, Shqipëria. Mark Kaçinari, ky bir i Prizrenit të lashtë, që dikur mbreti serb, car Stefan Dushani, e bëri në Mesjetë kryeqytet të shtetit të vet, për rëndësinë që kishte, mendonte me shpirt një të ardhme më të mirë për Kosovën. Ai shikonte gjendjen e shqiptarëve në Beograd dhe në mbarë Jugosllavinë në vitet ‘50-të dhe konstatonte me nj[[ shije te hidhur se pak ose aspak kish ndryshuar gjendja e bashkëkombësve të vet në raport me Jugosllavinë e Kralit midis dy luftërave. Shqiptarët, si më 1938, si më 1954, kur filloi studimet e larta Marku, jo vetëm keqtrajtoheshin e shfrytëzoheshin deri në palcë, por synohej t’i dëbonin prej saj .

Dëshmia më e mirë e kësaj ishte diskriminimi i hapur që u bëhej në të gjitha fushat e jetës.

Këtë gjendje të mjerueshme të tyre e kish përgjithësuar e përjetësuar qysh që para Luftës së Dytë Botërore shkrimtari Esad Mekuli në poemën e tij monumentale “Sharrëxhinjtë” në gjuhën serbe. Ai ishte poeti që shkruante dhe botonte pothuaj përjashtimisht për botën shqiptare, por në serbisht. Me të drejte, autori i librit “Profili politik i Esat Mekulit”, studiuesi Esat Myftari thotë aty:

“Asht nji prej poemave ma tronditëse, sidomos për shqiptarët që kanë pasë rastin me kalue nji pjesë të jetës së tyne në Beograd: ajo u kujtonte në mënyrë të përseritun, statusin njerëzor, social e politik të tyne dhe në varësi prej ndjeshmënisë individuale, përjetohej si burim rezinjate ose revolte.”

Po sjellim disa vargje që flasin shumë për këtë nënshtresë të braktisur e të përbuzur:

“Ti endesh rrugëve të këtij qyteti të bardhë… / Opingat e gomës janë shkye, prishë fare… / Ndonji derë, mos po e th’rret kush prej pragut: / – Sharraxhi, eja!”

Ende më akuzuese janë vargjet e mëposhtme të poemës për gjendjen se ku e kishin katandisur shqiptarin:

“Rr’xoju qiell, i randë si tunxhi… mbi krenat tona robnije e uje (urie – L. B. ) përule; / Hapu, moj tokë e zezë, nën këmbët dathë (zbathur – L. B. ) tonat / Perpi keto qenje që ‘porezi’ (lloj takse – L. B. ) dhe kurbeti i shkatërroi.”

Një bard nga Jugu i Shqipërisë, i quajtur Sejfulla Malëshova, alias Lame Kodra, në librin e tij “Vjersha”, botuar më 1945 në Tiranë, në ngjajshmëri me Esat Mekulin, në një poezi të vetën, vetëm me një strofë e portretizon, e gdhend, e skalit kështu figurën e hamallit shqiptar të para luftës:

“Dhe hamalli nëpër skela, / Barten hekura dhe varela, / Këmbë zbathur, bythë çjerre, / Punon vetëm për të tjerë!”

Shkurt, aty brenda ke mjerimin, shfrytëzimin, mllefin e urrejtjen e poetit për gjendjen e tij të rëndë.

Mark Kaçinari do të synonte ta ndryshonte imazhin shqiptarofob si sharraxhi, “Dru me pre”, si hamall, të shqiptarit të Kosovës, të gatuar në kuzhinat shoviniste, sidomos në Serbi. Atij i takon merita e padiskutueshme se, pa kaluar mirë as një dhjetëvjeçar nga mbarimi i studimeve të veta në Beograd, bëri përmbysjen epokale të këtij koncepti poshtërues dhe një kërcim gjigant në konceptin e shqiptarit intelektual, që di të merret me art e muzikë, madje muzikë të kultivuar, që di të merret me muzikën klasike, për më tepër opera, si gjinia më e madhe e dramaturgjisë muzikore, ende më tepër me majat e kësaj lloj vepre të artit të muzikës, të kompozitorëve botërore si Bah, Hendel, Hajden, Betoven, Mozart…

Goditjen e parë këtij koncepti poshtërues për shqiptarët ia dha qysh në vitin 1945, ende pa u tharë plagët e luftës, bash në mes të Beogradit, një shqiptare e Shqipërisë londineze, këngëtarja korçare, sopranoja Tefta Tashko Koço. Në kuadrin e marrëdhënieve midis dy shteteve, e ftuar nga Teatri i Operës dhe Baletit të Beogradit, kjo këngëtare që ish diplomuar shkëlqyeshëm në Konservatorin e Parisit në Francë, në fund të nëntorit dhe në fillim të dhjetorit 1945, dha dy shfaqje në bashkëpunim me Trupën e Operës Beogradase. Ajo këndoi në role kryesore arien e Mimisë tek opera “Bohema” e Puçinit dhe arien e Rozinës në operën komike “Berberi i Seviljes” të Rosinit. Nga publiku i kryeqytetit jugosllav dhe shtypi e kritika mori vlerësimet maksimale. Këngëtare “me një zë bilbili” do ta quante dikur kur u diplomua, kritika franceze. “Me një teknike të persosur, Tefta Tashko Koço, një interpretim me veprime te matura dhe frazim plot shije… luajti në skenën e Operës të Beogradit në stil më të kulluar të artit skenik dhe të këngës.” Kështu do të shprehej me kompetencë me notat më të larta për këtë soprano kritika e atyshme profesioniste e kohës.

Goditjen e dytë vendimtare konceptit shqiptarofob për kosovarin si lumpen-proletar do t’ia jepte vetë Marku, duke e hedhur nga “ringu“ i muzikës “nokaut”, jashtë tij për tokë. Si profesionist i muzikës, Mark Kaçinari ka qenë i përfshirë në ajkën e inteligjencës së pakët shqiptare të Kosovës të viteve 1950-‘60. As më shumë, një dhjetëvjeçar, 10 vjet pas krijimit më 1969 te “Collegium Cantorum” si ansambël koral, Marku do të luante “Rekuiemin” e Mozartit më 1979, në Prishtinë e Dubrovnik të Dalmacisë etj. Kjo është vepra e fundit e pambaruar e këtij kompozitori të madh, se vdekja e mori në moshën 35-vjeçare. Është një vepër e rëndësishme vokale-korale e përmasave të mëdha për kor mikst, orkestër e kuartet solistësh. Me punë të palodhur me ansamblin e vet, tepër të disiplinuar sikur të ish trupë profesioniste, Marku ia arriti ta realizojë me sukses të plotë këtë kryevepër botërore.

Në një tekst të historisë së muzikës botërore thuhen dhe këto për “Rekuiemin” mozartian:

“Do të mjaftonte vetëm ky rekuiem që ta bënte të pavdekshëm Mozartin, por ai u ngjit në majat e gjenialiteteve botërore edhe me operat e tij, muzikën sinfonike, muzikën e dhomës, muzikën pianistike, duke i dhënë kulturës muzikore botërore kryevepra të tilla, që çajnë rrugët e së ardhmes muzikore.”

Sipas akademikut Pajazit Nushi, që në atë kohë shoqëronte një grup të madh profesorësh nga tërë ish-Jugosllavia në Dubrovnik, duke dëgjuar “Rekuiemin” e Mozartit të dirigjuar nga Marku, ata mbetën pa gojë, jo vetëm nga cilësia e interpretimit të tij, nga emocionet dhe kënaqësia që morën nga shfaqja dinjitoze, por u çuditën me trupën amatore, që guxonte të luante Mozartin, majat e tij. Dhe, për më tepër, çfarë suksesi! Duartrokitjet s’kishin të pushuar. Një sukses i paparë, i jashtëzakonshëm! Nuk shkoi shumë dhe në Enciklopedinë e ish-Jugosllavisë u shtuan dy zëra të rinj: “Collegium Cantorum” dhe “Mark Kaçinari”.

E tillë ishte jehona e shfaqjes mozartiane të ansamblit dhe dirigjentit te tij!

Vite më vonë, Roza, bashkëshortja e Markut, do t’i lexonte vetë këto në faqet e kësaj enciklopedie në serbokroatisht.

Njeriu nuk mund të mos bëjë çudi me Mark Kaçinarin, me mendimet rebele që vlonin në kokën e tij në fillim të viteve 1960, në një kohë kur Rankoviqi i kish vënë Kosovës shqelmin e lakun në fyt dhe se si ky djalosh i ri do t’i bënte realitet ato pa rënë në sy në fushën e muzikës, relativisht në një kohë rekord. Për më tepër, kur në Kosovë as që ekzistonte Teatri i Operës, madje një gjë e tillë as që mund të sillej nëpër mend. Por ja që doli një sfidant si Marku dhe nëpërmjet një mekanizmi muzikor, që e krijoi vetë dhe i vuri një emër latin “Collegium Cantorum”, bëri mrekullira si ajo me Mozartin, duke shfrytëzuar skenat e huaja, se Prishtina një të tillë s’e kish. Të lumtë Mark Kaçinari!

Pak më sipër përmendëm një figurë si Esat Mekuli. Mark Kaçinari njihej personalisht me të dy Mekulët nga Plava, djem axhash (xhaxhallarësh – L. B.), si me Esatin dhe Hasanin, personalitete në jetën e Kosovës së pasluftës, palcë e shqiptarizmit, që studiuan të dy në Beograd. Me të parin, Esatin, kanë qenë në të njëjtën kohë në kryeqytetin jugosllav në vitet 1954-1959. Më 1959, Esat Mekuli mbaroi doktoratën. Hollësi se si janë njohur nuk dimë, por logjika ta do se ja duke hipur e zbritur shkallët e Radio Beogradit, ku punonte Marku në korin profesionist të tij; ja nëpërmjet mikut të afërt të Markut, bashkëmoshatari i tij, Mahmut Bakalli, që studionte në atë kohë për shkencat politike, apo nga ndonjë rastësi tjetër e mundshme, pasi komuniteti i shqiptarëve aty ish i pakët dhe ata që studionin apo kualifikoheshin prej tyre numëroheshin me gishtat e dorës në vitet 50 -të shekullit të kaluar. Me Esat Mekulin, kryetar i parë i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës gjatë viteve 1975-1979, ai ka një bashkëpunim për “Collegium Cantorum”, një këngë masive për kor mikst, sikurse është ajo me titull “Prishtinës heroike”.

Teksti është i Esatit, muzika e Markut. Titulli, karakteri i këngës dhe bashkëpunimi dhe vendi e koha e botimit të saj, 1981, flasin për shumëçka. Ndërsa për njohjen me Hasan Mekulin, problemi është më i thjeshtë; më e mundshmja është nëpërmjet Esatit, pa përjashtuar dhe raste të tjera. Hasan Mekuli ka qenë në krye të Teatrit Krahinor, Bibliotekës së Kosovës, Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Kosovës, pushtetar për kulturën, deputet në Kuvendin e Krahinës Autonome etj.

Agim Gjakova, shkrimtar që po u afrohet 85 viteve, më ka rrëfyer se e njihte personalisht Mark Kaçinarin, kur ishin të dy studentë në Beograd, në degë të ndryshme. Sipas tij, “ka qenë njeri i humorit të hollë dhe shakasë fine në bisedat shoqërore, mik me Mahmut Bakallin, me të cilin hidhte ndonjë gotë pije më tepër, për të ndarë shqetësimet e tyre dhe për të diskutuar ndodhitë e kohës… Bakalli u bë dhe shkak që të përfshihej si anëtar në Lidhjen e Komunistëve të ish-Jugosllavisë. Prania në jetën e Markut e një njeriu, sa burrnor aq atdhetar, e një njeriu babaxhan si M. Bakalli, të fjalës e bisedës dhe me eksperiencë të madhe në çështjet shoqërore e të pushtetit etj., ndikimi i ndërsjellë tek njëri-tjetri, sepse ishin bashkëmoshatarë, që u rritën në Kosovë dhe i rriti Kosova, duke patur së bashku një trajektore rruge jetësore relativisht të gjatë, të gjitha këto ishin një bekim, një mirësi e mbarësi për Markun.”

Marku nuk e pati të lehtë vendimin për të hyrë në Lidhjen e Komunistëve, por qenia aty, anëtar i saj, ia lehtësoi punën për të arritur qëllimet fisnike që i kish vënë për të lartësuar bashkëkombësit e vet. Si në tërë Lindjen komuniste, në komandë ishte Partia. Organizata bazë partiake, kudo që të punoje, bënte ligjin në çdo institucion, ishte vendimmarrëse.

Sikurse thotë me të drejtë Harry Dukagjini, Markut i dha dorë për t’i shpëtuar censurës së kohës dhe fakti që ai e veshi traditën tonë muzikore me petk evropian. Duke krijuar këtë imazh, që e hutonte atë censurë, ai e kishte më të lehtë të depërtonte jashtë vendit.

Ai manovroi ndonjëherë, duke u kënduar pushtetarëve aty këtu ndonjë këngë, që ata të vetëkënaqen me narcizmin e tyre dhe Marku të ecte më tutje, të vazhdonte punën dhe realizonte qëllimet e tij, përtej mandateve të tyre. Këtë ai e bënte për të kamufluar qëllimin e tij parësor, afirmimin e muzikës shqipe, pasi e shihte se në kohën kur në Kosovë po lulëzonin grupet folklorike, pushteti i pengonte me çdo mënyrë, nga frika e zgjimit të nacionalizmit shqiptar. Me ansamblin e tij ai bëri të mundur, të këndohet kënga e bukur shqipe edhe në shtete të tjera të huaja, ku kurrë më parë nuk qe dëgjuar si këngë korale shqipe.

Profesor Rustem Gjata më tregonte se nganjëherë Mark Kaçinari qortonte, kritikonte regjimin e Shqipërisë së asaj kohe, për mangësitë që kish në lidhje me Kosovën. Mbase mund të kishte të drejtë në ato që thonte, sepse ky regjim, i përfshirë në ingranazhet e luftës ideologjike, nuk kujdesej sa dhe si duhej për shqiptarët etnikë, kosovarët.

Se sa e donte Marku Shqipërinë është e tepërt ta them. Vetëm po e ilustroj me një shembull domethënës. Në çdo 28 Nëntor, Mark i mblidhte të tre fëmijët e tij (dy vajza e një djalë) dhe së bashku këndonin Himnin Kombëtar të Flamurit. Ky ishte një ritual i zakonshëm, i padiskutueshëm nga tërë familja…

Filozofi holandez, Erazmi i Roterdamit, thonte se njerëzit e kulturuar të lashtësisë i quanin poetët dhe artistët “Mjellma”, duke shtuar se të parët kanë bardhësinë e pendëve të tyre, ndërsa të dytët e kanë zemrën të bardhë si bora. Me sa duket, edhe muzikanti Mark Kaçinari këtë kish parasysh, kur në vitin 1962 përpunoi këngën popullore “Zogu i Ohrit”, të parën vepër korale të tij, fill pas studimeve në Beograd. Mjellma, ky shpend i madh uji, shtegtar, zakonisht i liqeneve, u bie atyre kryq e tërthor dhe për të nuk ekzistojnë pengesa kufijsh.

Ky artist e donte me gjithë shpirt vendin amë, Shqipërinë, përgjërohej për të. Në krahun tjetër të liqenit të Ohrit jetonte, po në atë kohë, një patriark i poezisë me emrin Lasgush Poradeci, që përgjërohej për Kosovën.

“Mos e pifshim gotën e rakisë nëse urimi i parë në dasma, hidhërime e gëzime të çdo lloji nuk bëhet për bashkimin me Kosovën”.

Në veprën e vet i ka kënduar mjellmës, nositit (pelikanit), etj. Në poezinë “Mjellma” të kryepoetit rumun, Eminesku, të cilin Lasgushi e adhuronte, thuhen dhe vargjet e mëposhtëme:

“Kur në mes valësh që hidhen / Në brigje / Me ritëm të rrall’, / Mjellma e bardhë me krahët në erë… /    Në rrezen e ngrohtë flatrat e bardha / I ngre lart / I rreh në ajër…”

Sergej Esenini, në një nga poezitë e tij të Ciklit të Lindjes, me titull “Duart e të dashurës”, ka një varg të tillë:

“Duart e të dashurës si dy mjellma”

Dhe, po në këtë poezi, i referohet mjellmës dy herë.

Me mjellmën është marrë edhe kompozitori i shquar rus, Ҫajkovski, që ka shkruar muzikën e baletit “Liqeni i mjellmave”. Ne epiqendër të tij është dashuria e një princi për mjellmën e bardhë si bora (nënkupton një vajzë të bukur e të urtë – L. B.). Pra, si poetët edhe muzikantët, artistët e çdo lloji, mjellmën e kanë pasur për zemër, një simbol domethënës.

Në shkollat e Mesjetës mësoheshin “Te shtatë artet e bukura” ose “të lira” që ndaheshin në dy cikle: në trivium dhe në kuadrivium. Në të parin bënin pjesë gramatika, retorika (oratoria) dhe dialektika… Në kuadrivium bënin pjesë aritmetika, astronomia, muzika dhe gjeometria. Pra, muzika kish një vend tepër të rëndësishëm në mes të dy shkencave matematike dhe fill pas një shkence fizike si astronomia, shkencë e qiellit dhe e yjeve. Figurativisht, ajo ishte shkencë e lartësive dhe muzika duhet të kishte diçka të ngjashme me të, pikërisht lartësitë e shpirtit njerëzor.

Mark Kaçinari u përpoq t’i arrijë këto lartësi, duke e përdorur atë si alternativë krahas politikës, për të kapur maja në shërbim të popullit të vet, kombit të vet. Ai “sulmoi qiejt” për të arritur të paktën pesë “maja” në fushën e muzikës, që ishte profesioni i vet.

Në vitin 1972, me ansamblin e vet koral amator mori pjesë në një festival botëror në Angli dhe zuri vendin e tretë. Me këtë ai bëri që Kosova të afirmohej nga një krahinë e humbur e ish-Jugosllavisë, sikur të ishte republikë e saj, shtet më vehte. Ky qe suksesi i parë i tij.

Më pas ai, po me të njëjtin ansambël, më 1978 lëvroi, për herë të parë, një gjini të madhe si opera “Goca e Kaçanikut” të Rauf Dhomit, duke i treguar kujtdo në ish-Jugosllavi, në Evropë e në botë, se shqiptarët dijnë jo vetëm këngët e vallet popullore, por edhe gjinitë më të mëdha të muzikës klasike.

Një vit më vonë, më 1979, realizoi një vepër si “Rekuiemi” i Mozartit, që përfaqëson një nga majat e muzikës botërore, duke “pushtuar” një lartësi të re.

Një majë tjetër është fakti se ai arriti në kualifikimin e vet profesional shkencor të bëhet profesor ordinar apo thënë ndryshe, profesor doktor në dirigjim. Ky nivel i lartë shkencor i lejoi që të emërohet dekan i Fakultetit të Muzikës, pranë Universitetit të Prishtinës, një majë tjetër kjo në aspektin administrativ e mësimor shkencor në fushën e artit.

Mjeshtrat e Muzikës mund t’i krahasojmë me një varg alpesh (vargmalesh – L. B.), ku ka kodrina të bukura, lugina madhështore, lartësi të çuditëshme dhe maja mahnitëse. Një majë si kjo e fundit në muzikën botërore, i takon një prej mjeshtrave të saj, Johan Sebastian Bahut.

Në muzikën shqiptare e atë kosovare në veçanti, një mjeshtër i shquar, është Mark Kaçinari… Ai është një majë e bjeshkëve të Sharrit.

Në të dy anët e Alpeve Shqiptare mbiemri Kaçinari është bërë simbol i suksesit me emra si Alfred Kaçinari, Gjergj Kaçinari, Mark Kaçinari etj. Midis tyre Marku mbetet një emër krijuesi kompleks, një intelektual i gjithanshëm, një erudit i muzikës, që këtë mbiemër e ngjiti në lartësi të papara me punën e vet në krijimtarinë e tij artistike dhe si dirigjent.

Jeta e ndërprerë papritur në moshën gati 50 vjeçare, sikurse Ҫajkovski në 53 vjeç, nuk e lejoi që të kishte një prodhimtari veprash muzikore më të madhe. Po dhe aq sa la, nuk është e pakët… Ai kish ndjeshmëri të veçantë për zërin dhe këngën korale dhe atyre që kanë punuar nën drejtimin e tij, i bënte përshtypje se sa pasion dhe dorë të saktë kishte kur dirigjonte. Madje, të përmendësh këtë emër mendja të shkon menjëherë tek Marku si dirigjent.

Profesoresha e Universitetit të Arteve, Suzana Turku, në temën e saj të doktoratës për muzikën korale shqiptare, kur flet për artin e këndimit koral në trojet etnike në ish-Jugosllavi, ndalet në zhvillimin e kësaj krijimtarie dhe formimin e formacioneve korale në trojet shqiptare pas Luftës së Dytë Botërore e deri në ditët tona. Këtu ajo vë në dukje krijimtarinë më cilësore të krijuesve shqiptarë të Kosovës, që vjen e zhvilluar dhe e mbështetur në muzikën popullore. Mes autorëve e drejtuesve të koreve dallohen Lorenc Antoni, Shime Deshpali, Rexho Mulliqi, Mark Kaçinari, Rauf Dhomi, … etj.

Një muzikant atdhetar si akademik, Rauf Dhomi, të cilin e kam njohur personalisht, thotë se “për patriotin kënga është armë, kurse kënga patriotike është arma për kombin”. Këto fjalë i vuri në jetë Mark Kaçinari, qoftë në periudhën e parë (1935-1961), atë të formimit të tij, qoftë në të dytën (1962-1985), kur, si personalitet e profesionist, ushtroi veprimtarinë e vet muzikore si pedagog e dirigjent, si kompozitor, muzikolog e hartues tekstesh mësimore etj. apo qoftë me tërë jetën e tij si njeri humanist. Ai i vuri vetes një mision të madh, atë të lartësimit të kombit të vet në ish-Jugosllavi dhe në përgjithësi. Ai kurrë në jetën e tij nuk u zvarrit, por qe një njeri sypatrembur. Ndonëse zemrën e kish të bardhë borë, si mjellma e Liqenit te Ohrit, parapëlqeu edhe në jetën e tij, sado të shkurtër, te jetë një shqiponjë e bjeshkëve e lartësive të Sharrit Plak.

Mark Pal Kaçinari ka lindur në Prizren më 20 janar të vitit 1935 dhe ka vdekur në Prishtinë më 19 nëntor 1985. Më 2020, u mbushen 35 vjet nga vdekja e parakohshme e tij dhe plot 85 vjet nga lindja e tij.

Prej kohësh Marku e ka merituar një monografi serioze, si një nga personalitetet e shquar të Kosovës, si një vlerë e padiskutueshme e muzikës kombëtare shqiptare e më gjerë. Madje, do të thonim jo një por dy të tilla… Një studim duhet t’i kushtohet figurës së tij në përgjithësi e të muzikës në veçanti, si mësues, pedagog, profesor, dekan i Fakultetit të Arteve në Prishtine, si kompozitor e muzikolog dhe si atdhetar e njeri humanist; një studim tjetër për të si dirigjent dhe krijesën e tij, ansamblin amator “Collegium Cantorum”, me të cilin bëri programe për skenat e traditës evropiane, për festivalet ndërkombëtare, për arenat profesionale të muzikës dhe dha shfaqje të suksesshme jo vetëm në mbarë Jugosllavinë e atëhershme, në Shqipëri, por edhe në Rumani, Austri, Gjermani, Angli e gjetiu.

Sot, kur Kosova është shtet dhe ka Teatrin e Operës, Baletin dhe Filarmoninë e saj, ka forca të mëdha që debutojnë e krijojnë në jetën muzikore të saj, mungesa e këtyre studimeve, jo thjesht për Markun, por për të gjithë ata që hodhën themelet e muzikës së kultivuar e klasike, është mungesë e studimit të së kaluarës së tyre, të traditës së tyre. Vepra e tij dhe veprimtaria me ansamblin koral gjithandej mbetet e pashlyer nga kujtesa e njerëzve dhe ajo ka hyrë thellë në historikun e muzikës së Kosovës dhe asaj shqiptare në përgjithësi, për të mbetur e përjetshme aty.