In memoriam: 20 vjet pa gjuhëtarin e profesorin Mahir Domi

Personaliteti njerëzor dhe vepra shkencore e akademikut Mahir Domi, vijnë në kujtesën dhe ndjesitë e të gjithë kolegëve dhe nxënësve të tij, madje edhe të gjithë atyre që e kanë njohur nga afër dhe për së largu, me një ndjenjë të thellë mirënjohjeje dhe nderimi për atë trashëgimi shkencore të çmuar që ai ka lënë, për atë model të rrallë sjelljeje e komunikimi njerëzor e shkencor që rrallëkush ka privilegjin ta arrijë, për atë përkushtim të pashembullt për të kërkuar, zbuluar e vënë në pah vlerat gjuhësore e historiko-kulturore të popullit të cilit i përkiste.

Te rrallëkush ndodh që të bashkohen e të harmonizohen aq mirë aftësitë shkencore me cilësitë më të mira njerëzore, pra, shkencëtari dhe njeriu si në personalitetin e profesor Mahir Domit, dijetar i kompletuar, studiues i përkushtuar e i palodhur i gjuhës dhe i kulturës shqiptare, drejtues i rrallë kërkimesh e nismash shkencore, ndihmëtar i pakursyer deri në vetëmohim i studiuesve të rinj, i prirur gjithmonë drejt së mirës, i ditur dhe modest, kërkues ndaj vetes dhe të tjerëve, por i matur dhe i urtë e i zhveshur nga çdo ambicie e keqe njerëzore, sinonim i mirësisë, i modestisë, i dijes dhe i urtësisë. Prandaj, ai do të mbetet gjatë në kujtesën e brezave jo vetëm si gjuhëtar dhe filolog i shquar, por edhe si drejtues i palodhur e me vizion në fushën e studimeve gjuhësore e filologjike.

Akademia e Shkencave e Shqipërisë, në çdo vlerësim prapavajtës të saj, ndien vetëvlerësim kur e identifikon veten me personalitete si Mahir Domi. Pjesë e nderimit të përhershëm të saj për këtë figurë emblematike të shkencës albanologjike është botimi i veprës së plotë të tij gjatë viteve të fundme.

Domi lindi në Elbasan. Studimet e mesme i nisi në Normalen e Elbasanit dhe i vazhdoi e përfundoi në Liceun Kombëtar (francez) të Korçës (1937). Ndoqi studimet e larta për filologji klasike dhe u diplomua në Universitetin e Grënoblës (Francë) më 1941. Po atë vit filloi punën si mësues e më pas si drejtor në Shkollën Normale të Elbasanit. Që nga viti 1947 ishte punonjës në Institutin e Shkencave, njëkohësisht pedagog në Institutin e Lartë Pedagogjik. Mori pjesë në hartimin e “Fjalorit të gjuhës shqipe” (1954). Me themelimin e Universitetit të Tiranës u caktua përgjegjës i katedrës së gjuhës shqipe (1957–1962) dhe i sektorit të gramatikës e dialektologjisë në Institutin e Gjuhësisë e të Letërsisë (1957–1991). Ka dhënë lëndët Sintaksa e gjuhës shqipe, Morfologjia historike e shqipes dhe Historia e albanologjisë. Është një ndër anëtarët themelues të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe anëtar i Presidiumit të saj.

Veprimtaria shkencore e Mahir Domit shtrihet në shumë fusha të shkencave filologjike: në gramatikë (sintaksë e morfologji), histori e gjuhës, histori e albanologjisë, dialektologji e onomastikë, gjuhësi normative dhe kulturë e gjuhës, kritikë shkencore, histori e letërsisë etj.

Mahir Domi drejtoi punën për ngritjen e kartotekës së gramatikës dhe për hartimin e veprës “Gramatika e gjuhës shqipe” (në dy vëllime); është kryeredaktor i saj, redaktor e bashkautor i vëll. II “Sintaksa”. Ka hartuar tekstet universitare “Morfologjia historike e shqipes” (1961) dhe “Sintaksa e gjuhës shqipe”, pjesa I (1968), pjesa II (1969). Ka shkruar dhe një varg artikujsh dhe studimesh sintaksore për çështje të përgjithshme të sintaksës së shqipes dhe të zhvillimit të strukturës së saj, si për njësitë sintaksore (fjalia, periudha, togfjalëshi, gjymtyrët e fjalisë, për llojet e raporteve sintaksore dhe mjetet e shprehjes së tyre, për sintaksën e tekstit, për gjymtyrët homogjene, fjalët e grupet e fjalëve gramatikisht të palidhura me gjymtyrët e fjalisë, gjymtyrët e veçuara, për fjalitë e pazbërthyeshme e fjalitë mungesore etj. Në fushën e historisë së gjuhës ka shkruar disa artikuj e referate për problemin e origjinës së gjuhës shqipe dhe për çështje të marrëdhënieve të gjuhës shqipe me gjuhë të Ballkanit, sidomos me rumanishten, si: “Prapashtesa ilire dhe shqipe, përkime dhe paralelizma” (1974), “Konsiderata mbi tiparet e përbashkëta të shqipes me gjuhët ballkanike dhe mbi studimin e tyre” (1975), “Mbi disa përkime dhe paralelizma sintaksore shqipe-rumune” (1977), “Probleme të historisë së formimit të gjuhës shqipe, arritje dhe detyra” (1982).

Mahir Domi ka dhënë kontribute të shumta për historinë e gjuhës së shkruar në përgjithësi, për fillimet e shkrimit të gjuhës shqipe e tekstet e vjetra shqipe, për probleme të shqipes letrare gjatë Rilindjes, për gjuhën standarde, për kulturën e gjuhës. Ka qenë anëtar i komisioneve për hartimin e projekteve të drejtshkrimit (1956, 1967) dhe të veprave “Drejtshkrimi i gjuhës shqipe” (1973), “Fjalori drejtshkrimor” (1976), “Rregullat e pikësimit në gjuhën shqipe” (1981, 2002). Anëtar i komisionit organizues dhe delegat i Kongresit të Drejtshkrimit (1972). Ka marrë pjesë në komisionet hartuese të një vargu fjalorësh terminologjikë, ndër të cilët edhe “Fjalori i termave të gjuhësisë” (1975).

Organizoi dhe drejtoi përshkrimin e studimin tërësor të të folmeve të shqipes nëpërmjet skicash të thjeshta, monografish e studimesh përgjithësuese, për të arritur deri te “Atlasi dialektologjik i gjuhës shqipe”; themeloi dhe drejtoi përmbledhjen “Dialektologjia shqiptare”; ishte gjithashtu nismëtar i mbledhjes së lëndës onomastike dhe i themelimit të një kartoteke të veçantë, bashkautor i pyetësorit për mbledhjen e toponimisë dhe autor i disa artikujve nga kjo fushë.

Domi është autor i pjesës për letërsinë e vjetër shqiptare dhe letërsinë me alfabet arab në veprën “Historia e letërsisë shqipe”, vëll. I(1959), botim i UT, si dhe një ndër redaktorët e veprës “Historia e letërsisë shqiptare” (1983), botim i ASHSH. Si autor i një vargu recensionesh ka sjellë ndihmesë në zhvillimin e kritikës shkencore, duke i hapur rrugën hartimit të një historie të mendimit gjuhësor shqiptar. Me tekstet e sintaksës dhe të letërsisë së huaj Mahir Domi ka dhënë ndihmesë edhe për arsimin e përgjithshëm.

Ka marrë dy herë Çmimin e Republikës të shkallës së parë.