ROMANI

Nga: Carlos Fuentes
Përktheu: Erion Karabolli

Çfarë mund të thotë romani që nuk mund të thuhet në asnjë mënyrë tjetër? Kjo është pyetje themelore e Hermann Brochit. Saktësisht, kësaj i përgjigjet një yjësi e tërë romancierësh, tejet e shtrirë dhe e larmishme, që i jep një kuptim të ri, më të gjerë dhe ende më të mirëfilltë ëndrrës së weltliteratur-ës së imagjinuar nga Goethe: një letërsi botërore. Nëse, sipas Roger Caillois, gjysma e parë e shek. XIX, i përkiste letërsisë evropiane dhe gjysma e dytë asaj ruse, gjysma e parë e shek. XX ishte e letërsisë amerikanoveriore dhe gjysma e dytë e letërsisë latinoamerikane, ndërsa në fillimet e shek. XXI mund të flasim për një roman universal, ku përfshihen: Günter Grass, Juan Goytisolo dhe José Saramago në Evropë; Susan Sontag, William Styron dhe Philip Roth në Amerikën e Veriut; Gabriel García Marquez, Nélida Piñón dhe Mario Vargas Llosa në Amerikën Latine; Kenzaburo Oé në Japoni; Anita Desai në Indi; Naguib Mahfuz dhe Tahar Ben-Jeloun në Afrikën e Veriut; Nadine Gordimer, J. M. Coetzee dhe Athol Fuggard në Afrikën e Jugut. Aq sa vetëm Nigeria, që nga “zemra e mjegullave” e koncepteve të verbra eurocentriste, ka sot tre romancierë të mëdhenj: Wole Soyinka, Chinua Achebe dhe Ben Okri.

Çfarë i bashkon këta romancierë të mëdhenj përtej nacionalitetit të tyre? Dy gjëra të domosdoshme për romanin… dhe për shoqërinë: Imagjinata dhe gjuha. Ata i japin përgjigje pyetjes që bën të dallohet romani nga informacioni gazetaresk, shkencor, politik, ekonomik, madje edhe filozofik. I japin realitet verbal pjesës së pashkruar të botës. Dhe janë pjesë e frikës së ngutshme të autorit letrar: Nëse unë nuk e shkruaj këtë fjalë, nuk ka për ta shkruar askush. Nëse unë nuk e them këtë fjalë, botën do ta mbulonte heshtja (ose zhurma dhe zemërimi). Dhe, një fjalë e pashkruar apo e pathënë na ndëshkon të vdesim memecë dhe fatkeqë. E thëna është e uruar, përkundrazi, e pathëna është fatkeqe. Me ta thënë – të uruarën – romani e bën të dukshme pjesën e padukshme të realitetit. Dhe e bën në një mënyrë të paparashikuar nga normat realiste apo psikologjike të së kaluarës. Sipas mënyrës së plotë (fuqiplote) të Mikhail Bakhtinit, romancieri përdor fiksionin si një arenë, ku jo vetëm takohen personazhet, por edhe gjuhët, kodet e sjelljes, etapat më të vjetra historike dhe larmi gjinish, duke shembur barrierat artificiale dhe duke e zgjeruar në mënyrë të qëndrueshme terrenin e pranisë njerëzore në histori. Romani përfundon duke ripërftuar atë çka ai vetë nuk është: shkencë, gazetari, filozofi…

Pikërisht për këtë, romani jo vetëm e pasqyron realitetin, por krijon një realitet të ri, një realitet i cili nuk ishte aty më parë (Donkishoti, Zonja Bovarí, Stefan Dedalus), por pa të cilin tashmë nuk do të mundnim ta konceptonim dot vetë realitetin. Kësisoj, romani krijon një kohë të re për lexuesit. E kaluara nxirret prej muzeve dhe e ardhmja shpëtohet nga të kthyerit në një premtim ideologjik i paarritshëm. Romani e shndërron të kaluarën në kujtim dhe të ardhmen në dëshirë. Por, që të dyja ndodhin sot, në të tashmen e lexuesit, i cili, duke lexuar, kujton dhe dëshiron. Sot Donkishoti del e lufton me mullinjtë e erës që janë gjigantë. Sot, Ema Bovari hyn në farmacinë e Homesit. Sot, Leopold Bloomm jeton vetëm një ditë qershori në Dublin. William Faulkner e ka thënë më mirë se askush tjetër: “A e kupton se gjithçka është e tanishme? E sotmja do të mbarojë vetëm nesër dhe e nesërmja ka dhjetë mijë vjet që ka filluar.”

Në këtë mënyrë, pasqyrimi i së kaluarës shfaqet si profecia e rrëfimit të së ardhmes. Romancieri, me më shumë përpikëri se historiani, përherë na rrëfen se e kaluara nuk ka përfunduar, se e kaluara ka për të qenë e trilluar në çdo çast që e tashmja të mos na iki nga duart. Romani thotë atë që historia nuk e thotë dot, sepse e ka harruar apo e ka lënë së imagjinuari. Po jap një shembull latinoamerikan, atë të Argjentinës, vendi ynë me më pak të kaluar, por me shkrimtarët më të mirë. Një shaka e vjetër thotë se ne meksikanët vijmë nga actekët, ndërsa argjentinasit nga anijet. Duke qenë një vend i ri, me emigrantë të rinj, Argjentinës i është dashur të sajojë një histori përtej historisë, një histori gojore që t’i japë përgjigje klithmës së vetmuar dhe të dëshpëruar së kulturave: të lutem, më thuaj.

Pa dyshim, Borgesi është shembulli më i mirë i këtij karakteri tjetër historik që kompenson mungesën e rrënojave maja dhe kullave inkase. Përballë horizontit të dyfishtë argjentinas – Pampa dhe Atlantiku – Borgesi përgjigjet me hapësirën totale të “Alefit”, me kohën totale të “Kopshtit të udhëve që kryqëzohen” dhe me librin total “Bibliotekas e Babelit” – për të mos përmendur mnemotekninë totale të “Kujtimtarit Funes”.

Mungesë historie. Asgjë nuk ngjall më shumë frikë. Por, po ashtu, asgjë nuk nxit përgjigje më të vrullshme se imagjinata krijuese. Shkrimtari argjentinas Hector Libertella na jep përgjigje ironike për të tillë dilemë. Hedh një shishe në det. Brenda në të është prova se Magelani lundroi rreth Tokës: ditari i Antonio Pigafettas. Historia është një shishe e hedhur në det. Romani është dorëshkrimi i gjetur në shishe. E kaluara e largët bashkohet me të tashmen më të afërt kur, i nëpërkëmbur nga një diktaturë e egër, një komb i tërë zhduket dhe ngelet vetëm në romanet argjentinase të Luisa Valenzuelas apo në ato kiliane të Ariel Dorfmanit. Atëherë, ku ndodhin krijimet e mrekullueshme historike të Tomas Eloy Martinesit – Romani për Peronin dhe Shën Evitën? Në të kaluarën nekrofile të politikës argjentinase apo në të ardhmen e menjëhershme, ku humori i autorit e bën të pranishme – dhe tërheqëse – të kaluarën, dhe, mbi të gjitha, duke e bërë të lexueshme?

Dua të besoj se kjo mënyrë të trilluari plotëson një nevojë të ngutshme të botës moderne apo postmoderne, si t’ju pëlqejë. Mbi të gjitha, modernizmi është një projekt pa fund, përjetësisht i pambarimtë. Ndoshta, ajo që ka ndryshuar është perceptimi i shprehur nga Jean Baudrillard se “e ardhmja ka ardhur, gjithçka ka mbërritur, gjithçka është këtu…”. Kësaj i referohem kur flas për një gjeografi të re të romanit, falë të cilit nuk mund të kuptohet gjendja e tanishme e letërsisë, po themi, në Angli, pa përmendur romanet e shkruara në anglisht nga autorë të periferisë së dikurshme të Perandorisë Britanike – The empire Strikes Back – me tipare racash dhe kulturash të shumta.

Nobelisti V. S. Naipaul, hindu nga Trinidadi; Breyten Breitenbach, boer holandez nga Afrika e Jugut; Margaret Atwood nga Kanadaja anglisht-folëse; por edhe Marie-Claire Blais nga Kanadaja frëngjisht-folëse, gjithashtu kanadez Michael Ondaatjee i ardhur nga Shri Lanka. Arkipelagu britanik, përfshirë të tjerë ishuj të brendshëm dhe të jashtëm: Skocia me Alisdair Gray, Uellsi me Bruce Chatwin, Irlanda me Edna O’Brien deri edhe Japonia me Kazuo Ishiguro. Për të zgjeruar larminë kulturore, raciale dhe gjinore të romanit të shkruar në anglisht, do të ishte i mangët romani amerikano-verior, pa nobelisten afrikano-amerikane Toni Morrison, pa kubano-amerikanen Cristina Garcia, pa meksikano-amerikanen Sandra Cisneros, pa indiano-amerikanen Louise Erdrich apo pa kino-amerikanen Amy Tan: të gjitha këto Shehrezade moderne që shtyjnë për më tej vdekjen tonë, çdo ditë, duke na rrëfyer nga një tregim çdo natë…

Jean-François Lyotard na thotë se tradita perëndimore e ka mbaruar atë që ai e quan “metanarrativa de la liberacion” (mbirrëfim i çlirimit). Megjithatë, fundi i këtyre “metanarrativa”-ve të modernizmit të kultivuar a nuk lajmëron shumimin e “metanarrativa”-ve të ardhura nga një univers polikuturor dhe multiracial që përhap sundimin e veçantë të modernizmit perëndimor?

“Mosbesimi ndaj metanarrativa”-ve të modernizmit perëndimor ndoshta është duke u zëvendësuar nga besimi ndaj polinarrativa-ve që flasin në emër të projekteve të shumëfishta të çlirimit human, dëshirave të reja, kërkesave të reja morale, territoreve të reja të pranisë njerëzore në botë.

Ky “aktivizim i dallimeve”, siç e quan Lyotard, është thjesht një mënyrë për të thënë se bota jonë e pasluftës së ftohtë (dhe nëse Bushi i ri ia del me të tijën, me paqen e nxehtë), përpos realiteteve globalizuese, nuk është një botë që po shkon drejt një bashkimi të rremë dhe ndoshta të dëmshëm, por drejt një dallimi më të madh dhe më të shëndetshëm, ndonëse shpesh, edhe konflikt-krijues. Këtë e them si latinoamerikan. Shqetësimi nacionalist për identitetin, i cili kaq shumë na ka kllaposur gjatë gjithë jetës sonë në pavarësi, që prej Sarmientos e deri te Martines Estrada në Argjentinë, që prej Gonzales Prada e deri te Mariategi në Peru, që prej Ostos në Porto Riko deri te Rodo në Urugai, që prej Fernando Ortizit deri te Lezama Lima në Kubë, që prej Henríquez Urenas në Santo Domingo deri te Picon Salas në Venezuela, që prej Reies deri te Pazi në Meksikë, Montalvo në Ekuador dhe Cardoza y Aragoni në Guatemalë, ka shërbyer pikërisht për të na dhënë një identitet. Nuk ka meksikan ta vërë në dyshim që është meksikan, as brazilian që është brazilian, as argjentinas që është argjentinas. Por, ky shpërblim sjell me vete një kërkesë tjetër: të kalohet nga identiteti te larmia. Te larmia morale, politike, fetare, seksuale. Pa respektin për larminë e bazuar në identitet, nuk mund të kemi liri në Amerikën Latine.

Po jap shembullin që kam më pranë – atë të Amerikës indoafrolatine – për të mbështetur argumentin e romanit si një faktor larmimi dhe shumëfishimi kulturor në shekullin XX. Hyjmë në atë botën që Max Weberi e quajti “politezëm vlerash”. Gjithçka, komunikacionet, ekonomia, shkenca dhe teknologjia, por edhe kërkesat etnike, nacionalizmat e ringjallura, rikthimi i fiseve me idhujt e tyre, bashkëjetesa e një progresi marramendës me ringjalljen e gjithçkaje që e besonim të vdekur. Shumëllojshmëria dhe jo monotonia, më tepër larmia se sa njëjësimi, më tepër konflikti se sa qetësia, kanë për ta përkufizuar kulturën e shekullit tonë.

Romani është një rihyrje e qenies njerëzore në histori. Në një roman të madh, protagonisti paraqitet sërish para fatit të vet dhe fati i vet është shuma e përvojës së tij: fatal dhe i lirë. Por në kohën tonë, romani është gjithashtu një letër prezantimi i kulturave, të cilat, jo vetëm që nuk janë mbytur nga dallgët e globalizimit, por kanë guxuar të qëndrojnë me më shumë forcë se kurrë. Ndonëse negative në ato kuptimet që i njohim të gjithë (ksenofobitë, nacionalizmat agresive, primitivizmat e egra, përdhosja e të drejtave njerëzore në emër të traditës apo pushteti shtypës i atit, i burrit, i klanit), veçantia është pozitive kur mbron vlera në rrezik harrese apo zhdukjeje, të cilat, në vetvete, janë ledhe ndaj shtysave më të këqija primitive.

Nuk ka roman pa histori. Por, romani, duke na futur në histori, gjithashtu na lejon të kërkojmë rrugën jashtë historisë, me qëllim që ta shohim qartësisht historinë dhe të jemi përnjëmend historik. Të gjendemi të zhytur brenda historisë, të humbur në labirintet e saj pa i dalluar daljet, do të thotë që thjesht jemi viktimat e historisë.

Hyrja e qenies historike në histori. Hyrja e një qytetërimi te qytetërimet e tjera. Kjo gjë lyp një ndërgjegje të thellë të vetë traditës sonë, me qëllim që t’ju japë dorën traditave të të tjerëve. E çfarë tjetër i bashkon traditat, veç faktit që tradita të jetë një themel për të ngritur mbi të një krijim tjetër?

Ky është problemi, të cilin e zgjidhin, me plot shkëlqim, romancierët e rinj meksikanë si Jorge Volpi, Ignacio Padilla dhe Pedro Angel Palou.

Çdo roman, ashtu si çdo vepër arti, përbëhet njëkohësisht nga çaste të shkëputura dhe nga çaste të vazhdueshme. Çasti është ajo shëmbëllesa që, me fat, çdo roman e mban mbyllur brenda tij dhe e çliron. Çastet më të brishta dhe fluturake, siç i përshkruan Joyce te Portreti i artistit adoleshent, “një shëmbëllim i befasishëm shpirtëror i shfaqur në mes të bisedave dhe gjesteve më të rëndomta”.

E megjithatë, gjithashtu i shfaqur në mes të një ngjarjeje historike aq të pandërprerë sa nuk pranon as fillim e as fund, as zanafillë teologjike e as “happy ending”, as fund apokaliptik, por një shpallje të shumëfishimit të pambarimtë të kuptimit dhe kundër bashkimit ngushëllues të një leximi të vetëm e ortodoks të botës. “Historia dhe lumturia rrallëherë hasen bashkë”, shkroi Nietzsche. Romani është një provë e kësaj dhe në Amerikën Latine fituam romanin e paralajmërimit kur humbëm fjalimin e shpresës.

Romani i ri: flas për një hap akoma më të paqartë, por ndoshta të nevojshëm, nga identiteti te tjetërsimi; nga zvogëlimi te zgjerimi; nga përjashtimi te përfshimi; nga paralizimi te lëvizja; nga njëjësimi te larmia; nga moskontradikta te kontradikta e vazhdueshme; nga harresa te kujtesa; nga e kaluara e pajetë te e kaluara e gjallë; dhe nga besimi në progres te kritika e së ardhmes.

Këto janë ritmet, kuptimet e risisë së narrativës… ndoshta. Veç se, me këto, me gjithë veprat që i lirojnë këto, duhet të arrijmë fuqinë e mrekullueshme për të krijuar ato imazhet që Hose Lesama ua vesh “epokave imagjinare”. Pasi, nëse një kulturë nuk arrin të krijojë një imagjinatë, atëherë ajo ka për të qenë historikisht e padeshifrueshme, shton autori i Parajsës.

Risia e romanit na thotë se humaniteti ynë nuk jeton në abstraksionin e akullt të ndarjes, por në shtysën e ngrohtë të një larmie të tmerrshme që na thotë: Ende nuk jemi, jemi duke qenë.

Ky zë na vë në dyshim, na mbërrin prej shumë larg, por gjithashtu edhe prej shumë thellë brenda nesh. Është zëri i vetë humanitetit tonë që shfaqet në kufijtë e harruar të vetëdijes. Rrjedh prej kohësh të shumta dhe hapësirash të largëta. Por, bashkë me ne dhe për ne, krijon terrenin ku do mundemi të bashkohemi dhe t’i rrëfejmë histori njëri-tjetrit.

Imagjinata dhe gjuha, kujtesa dhe dëshira, nuk janë vetëm lënda e gjallë e romanit, por janë edhe vendtakimi i humanitetit tonë të papërfunduar. Letërsia na mëson se vlerat sipërore janë vlerat e bashkëndara. Ne romancierët latinoamerikanë i bashkëndajmë fjalët e Italo Calvinos që pohon se letërsia është një model vlerash, e aftë të propozojë skenarë të ndryshëm gjuhe, vizioni, imagjinate dhe reciprociteti ngjarjesh. Ne e gjejmë veten te William H. Gass, kur na bën të kuptojmë se trupi dhe shpirti i një romani janë gjuha dhe imagjinata e tij e jo qëllimet e tij të mira: vetëdija se romani të turbullon dhe jo vetëdija se romani të qetëson. Vëllazërohemi me mikun tonë të madh Milan Kunderan, kur na kujton se romani është ripërkufizimi i përjetshëm i qenies njerëzore si problem.

E gjithë kjo do të thotë se romani duhet ta formulojë vetveten si një konflikt të pambarimtë, tek i cili ende nuk janë zbuluar kujtesa e gjithë asaj që është harruar, zëri i heshtjes dhe flatrat për dëshirën e gjithë asaj që është poshtëruar nga padrejtësia, mospërfillja, paragjykimi, mosdija, urrejtja dhe frika.

Për ta arritur këtë, duhet ta shohim veten dhe ta shohim botën si projekte të papërfunduara, si personalitete vazhdimisht të paplota dhe si zëra që nuk e kanë thënë fjalën e tyre të fundit. Për ta arritur këtë, duhet ta shqiptojmë pa u lodhur traditën dhe të mbështesim mundësinë se jemi burra e gra që jo thjesht gjendemi në histori, por e bëjmë historinë. Një botë që transformohet me shpejtësi këshillon, siç thotë Kundera, që të ripërkufizohemi vazhdimisht si qenie problematike, ndoshta enigmatike, por kurrë si mbartës përgjigjesh dogmatike apo realitetesh të përmbyllura. A nuk është kjo, ajo çka e përkufizon më së miri romanin? Politika mund të jetë dogmatike. Romani mund të jetë vetëm enigmatik.

Romani e ka fituar të drejtën për të kritikuar botën duke treguar, në radhë të parë, aftësinë e tij për të kritikuar vetveten. Është kritika e romanit për vetë romanin ajo çka e bën aq shumë punën e artit dimensionin shoqëror të veprës. James Joyce tek Uliksi dhe Julio Cortázar tek Rayuela janë shembuj sipërorë të asaj çka po përpiqem të them: romani si kritikë e vetvetes dhe i mënyrave të tij. Por kjo është një trashëgimi prej Cervantesit dhe romancierëve të Mançës.

Romani na propozon mundësinë e një imagjinate foljore si realitet jo më pak real se vetë historia. Romani shpall vazhdimisht një botë të re: një botë tejet të afërt. Sepse romancieri e di që, pas dhunës së tmerrshme dogmatike të shekullit XX, historia është kthyer në një mundësi, dhe kurrë më në një qartësi. Besojmë se njohim botën. Tani, duhet ta imagjinojmë atë. /Revista Palimpsest/