Libri i fundit i Mitrush Kutelit dhe letërsia si toka ku gëlojnë gjarpërinjtë e të vrasin shokët

Të shkruaje në 1967-ën për personazhe që nuk luftonin për ideale e parti, e që lakmonin paranë, pasi kishe provuar burgun e sistemit totalitar, duke qenë në grahmat e fundit të jetës, shumëkush do ta konsideronte si çmenduri. Për të shpalosur mërinë, smirën e një shoqërie si e jona ndaj zotësisë e talentit, Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko) në muajt e fundit të jetës së tij zgjodhi dy personazhe “të dorës së dytë” dhe i vendosi në Shqipërinë Mbretëri, duke rrëfyer nën rreshta se artistët e shkrimtarët duhet të shkojnë përtej ambicies së zanatçinjve të rëndomtë. Tregimi “Hekuri dhe Çeliku” shënjon dorëshkrimin e fundit të shkrimtarit të mbetur mes dosjeve të tryezës së tij të punës. I shkruar më shumë se një herë, varianti i fundit i zbuluar nga fëmijët e tij është pjesërisht i daktilografuar dhe pjesërisht i rishkruar me dorë. Po si ishte Mitrush Kuteli, shkrimtari që s’pranoi t’i thurte lavde Partisë brenda portës së atij oborri, që të çonte në shtëpinë me dy dhomëza ku jetonin 7 vetë?! Vajza e tij Atalanta Pasko sjell kujtimet për ekonomistin, përkthyesin, kritikun letrar, funksionarin, një nga themeluesit e prozës shqipe…, kujtimet për “babën” e saj.

Intervistoi: Anila Dedaj

Zonja Pasko, tregimi “Hekuri dhe Çeliku” i babait tuaj, del kundër të gjitha rregullave të sistemit të asaj kohe. Në parathënie pyetjen e shtron edhe vëllai juaj Pandeliu: “‘Ku e çonte mushka’ me shkrime të tilla këtë burrë në prag të gjashtëdhjetave, që duhet të mbante një familje më shtatë frymë”?

Ai kishte besim të plotë se nga shtëpia nuk do të dilte asnjë fjalë. Pavarësisht se ne ishim ende në moshë të re, kishim fituar pjekurinë për të kuptuar se nuk duhet të flisnim rreth asaj që ndodhte në shtëpi. E kishim kuptuar edhe duke e vërejtur ç’ka ndodhte. Ne jetonim në një shtëpi me oborr të vogël, jo më shumë se pesë hapa, por kishim një dritare prej nga mund të shikonim. “Prisni një sekondë”, thoshte babai, ndërkohë që dikush nga ne shkonte të hapte derën. Masandej baba merrte punët dhe i fshehte poshtë krevatit ose diku tjetër. Nuk është se kishte edhe shumë vende ku t’i fshehte, se ne një dhomë e kuzhinë kishim. Në kuzhinë punohej, flinim si dhe prisnim njerëzit. Dhoma e gjumit ishte e madhe dhe atje flinim tre vetë, ndërsa katër të tjerë në kuzhinë. Kështu kur trokiste dera baba nxirrte të tjera punë, pavarësisht se nuk e dinim se kush do të ishte. Ne e vëzhgonim vetë atë që ndodhte, sepse në shtëpinë tonë ka qenë gjithmonë kështu, nuk kishte nevojë për shumë fjalë. Në shtëpinë tonë nuk kishte as bust, as portret të Enverit, që ishte diçka e domosdoshme për çdo shtëpi atë kohë. Sapo hyje në korridorin e shtëpizës sonë, hasje një pasqyrë dhe një fotografi të zverdhur të Naimit. Ndërsa, brenda në raftin e babës ishin po dy fotografi të zverdhura, njëra e Luigj Gurakuqit e tjetra e Avni Rustemit. Dhe kështu ishin këto figurat që ne adhuronim.

Lexo po ashtu Amaneti i Kutelit, për gruan, fëmijët, shqiptarët: Ta doni vendin dhe gjuhën, gjer në vuajtje

Pse këmbëngulte të mos shkruante për sistemin, të mos e lëvdonte atë, duke ditur se kjo ndershmëri intelektuale do të kishte koston e saj?

Ai e kishte bërë zgjedhjen e tij, duke bërë jetën e vështirë të përkthyesit të prozës. Ne kemi letra që ia drejton redaksisë, ku shkruan: “Më jepni dhe mua të përkthej disa poezi, të marrë edhe unë veten, të marrë edhe unë frymë…”. Kjo, edhe pse poezia kishte një pagesë shumë më të madhe. Kishte ndryshim me prozën, pasi edhe norma e përkthimit të faqeve ishte më e ulët. Kush e di sa faqe të daktilografuara i duhej të përkthente nga rusishtja?! Ishin shumë… Madje edhe nëse nuk bëhej fjalë për shkrimtarë madhorë, përsëri ishte shumë e vështirë. Ai pëlqente Gogolin. Thoshte se shkrimtarë si ai, edhe pse përkthimi nuk ishte i lehtë, i jepnin sodisfaksion pasi ishin të një niveli tjetër. Janë të pakta poezitë që i kanë dhënë për përkthim. Më kujtohet se njëherë përktheu nga Pablo Neruda. Një tjetër herë së bashku me Sotir Cacin kanë përkthyer Paul Eluardin, diçka të tillë ma ka konfirmuar edhe Aurel Plasari, mirëpo nuk është botuar. Do të kishte qenë diçka shumë e bukur!

Kështu ai zgjodhi jetën e vështirë, përndryshe do të duhej të bënte ndonjë poezi për Partinë, të thurte lavde që do ta ndihmonin të merrte lejen krijuese dhe të quhej shkrimtar. Asokohe të quheshe shkrimtar nuk ishte pak, përpos kësaj një anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve paguhej shumë mirë. Akoma më të vështirë situatën e babait e bënte fakti se diploma i është njohur shumë vonë. Është një histori absurde. Në vitin 1943 iu dogj shtëpia nga italianët dhe bashkë me të edhe diploma. Faktet që ai ishte i diplomuar ishin të qarta, pasi i kishte punuar, mirëpo ai paguhej si dikush që nuk kishte shkollë të lartë. Ishte një mekanizëm i tërë që funksiononte kështu, një mekanizëm që rëndonte mbi shpatullat e njeriut, artistit të ndershëm. Kur i kërkonin dëshmitarë që të mund të vërtetonin se ai ishte me shkollë të lartë, ai në një farë mënyre neveriste edhe përpjekjet për të mundësuar diçka të tillë. “Në djall të venë të gjitha do të punoj më shumë që të marrë më shumë!”, thoshte baba, edhe me të vërtetë punonte edhe jashtë orarit. Kishte zgjedhur rrugën e vështirë, por kjo ishte natyra e tij.

Në tregim flitet edhe për lakminë që zanatçiu i teneqesë ka ndaj atij të lëkurës, që çon edhe në fatalitet…

Bëhet fjalë për mërinë e ngushtë që ka ustai për ustain. Flitet për smirën profesionale që ata kanë ndaj njëri-tjetrin, si dhe për dëshirën për të pasur një fitim që nuk u takon. Pra, më saktë, tregimi rrëfen se harami është harrëm dhe vjen momenti që të kthehet kundër! Megjithatë, personazhet dhe historia tregohen me shumë delikatesë. Ka dashuri edhe respekt në rrëfim për dhembjet e tyre, problemet. Brenda aq pak faqesh ka aq shumë ngjyra dhe nuanca që nuk kanë nevojë për shumë fjalë, dora mjeshtërore bën që të flasin vetë. Rrëfimi i lejon lexuesit të kuptojë edhe atë që nuk thuhet nëpërmjet shkrimtarit. Sa herë e lexoj më befason me detajet dhe me ngjyrat e shumta!

Lexo po ashtu SIME SHOQE

Nën rreshta ky tregim bëhet edhe një “qortesë” për artistët, se nuk mund të sillen si zanatçinjtë e rëndomtë duke udhëhequr nga ambicie dashakeqëse. Ai e ka shprehur edhe në Testamentin e tij: “Tereni i letërsisë është një tokë ku gëlojnë gjarpërinjtë. Të vrasin shokët se u bën hije”…

Pikërisht! Ai njeri që ka dhuntinë e artit ka edhe detyra… Arti është një dhunti që jepet për së larti. Sigurisht që talenti është i lindur, pasi po s’pate shkëndijën s’mund të japësh gjë, por puna është e domosdoshme. Artisti ka detyrime ndaj lexuesit, sepse normalisht ai shkruan për ta lexuar dikush. Edhe Kuteli kur shkroi “Hekurin dhe Çelikun” nuk e bëri diçka të tillë për veten e tij, por që dikush ta lexojë. Veçse, ai ishte i sigurt se në atë kohë, aq bëhej fjalë të botohej një material i tillë. Hekuri dhe Çeliku, këto personazhe që s’kanë lidhje me idealet apo idetë përparimtare nuk mund të ishin pjesë e letërsisë së realizmit socialist. Kemi të bëjmë me një histori që ambientohet në kohën e Zogut, me dy personazhe që punonin për fitim, për para, diçka që nuk mund të pranohej në atë kohë. Mirëpo, ai i harxhoi energjitë e tij, për të dhënë një mesazh, për një tjetër kohë… Ai kishte një shprehje që përdorte, që thoshte: “Keq, keq, keq e më keq!”. Donte të tregonte se do të shkojë puna kështu derisa të mbarojë zullumi, por nuk mund të mbarojë në këtë mënyrë. Pra, do të arrinte një e keqe më e madhe derisa e keqja do të ndërpritej… Siç ndodhi në vitet 1989-90, kur perandoria e lindjes ra. Fjalët e tij reflektonin këtë, se kjo ishte e vetmja rrugë. Dijet e tij ishin të mëdha për të shpjeguar filozofinë e tij, mirëpo di të them se ai e parashikonte shtrëngesë e madhe.

Paraja të ngre, xha Hekur. Po pate sot pare s’të pyet njeri ç’je e ç’nuk je (…) Që të fitosh pare, duhet të kesh pare… Kjo tregti do kapital… Janë këto fjalitë në tregim që Kuteli rrëfen ndër të tjerash, që edhe pse historia ambientohet në kohën e Zogut, filozofinë e kapitalizmit. Një zgjedhje e guximshme për të mos thënë “e çmendur”…

Është e vërtetë, janë fjalë shumë të guximshme, mirëpo ai ishte profesionist dhe e dinte diçka të tillë. Si ekonomist ai ishte koshient se pa një investim fillestar nuk mund të bësh asgjë, se po të mos kesh një kapital sado të vogël nuk mund të krijosh ekonomi, nuk mund të prodhosh, edhe nëse një zanatçi i thjeshtë…

“Këtij i kish ardhur e thëna se kish vrarë shokun. A vritet shoku? – Jo , shoku s’vritet.” Kuteli jep një mesazh të tillë përmes dy hajdutëve, si e shpjegoni?

Është diçka shumë e bukur, sepse ata ishin gati të vriteshin për një palë opinga. Dhe vendosën t’i ndanin si miq, kështu hynë në pyll… Pylli është pyll gjithnjë, e megjithatë ata në parim thanë se “shoku s’vritet”. Është e gjitha magjepsëse, pikërisht për faktin se ky tregim i vogël është një pyll të vërtetash, ku çdo fjalë i jep lexuesit mundësi për një sërë interpretimesh. Një zanatçi do ta kuptoj si i tillë, një filozof do ta kuptoj si filozof…

Lexo po ashtu Arrestimi i Kutelit dhe konfiskimi i bibliotekës së tij personale

Sa ju ka kushtuar juve si fëmijët e tij fakti që babai nuk mbështeste idealet e sistemit totalitar?

Në fakt sa ishte babai nuk na ka kushtuar, sepse ai na siguronte mirëqenien. Në shtëpinë tonë të vogël vërtet nuk kishim salltanete, por ushqimi ishte fare i mirë. Pra, nuk na mungonin bazat. Kujdesi i babait ishte maksimal. Kur kishte nevojë një nga ne, vinin doktorët më të mirë të kohës. Ajo shtëpia, dhomëza jonë e vogël, priste figura e personalitete, si Eqerem Çabej, Skënder Luarasi, Nonda Bulka, Mihal Hanxhari, Petraq Kolevica etj. Sotir Papahristo ishte jo vetëm një nga miqtë e babës, por edhe një nga njerëzit që vinte të na vizitonte edhe pasi ai u nda nga jeta. Na vizitonte me lot në sy, pasi e donte shumë babën. Pra, kuptohet që bisedat që bëheshin aty ishin të një niveli të tillë që ne fëmijët nuk i ndiqnim dot. Më kujtohet një tjetër mik i babait në shtëpinë tonë, Vedat Kokona, ai i thoshte babait: “Lëri mor Mitrush këto Xhani Morandi e Rita Pavone…. Charles Aznavour, Mitrush! Il faut savoir!”. Ishte një ambient ku ne rriteshim në mënyrën më të përshtatshme, sipas zgjedhjes që kishte bërë babai sigurisht, por ne nuk vuanim. Kur shkonim në shkollë, ne ishim të bijtë e Mitrush Kutelit, të Dhimitër Paskos. Pavarësisht se politikisht babai ishte i tërhequr, në nivelin njerëzor ishte shumë i vlerësuar…

Lexo po ashtu Mitrush Kuteli, maj 1943: Në Prizren, midis të vdekurve dhe të gjallëve

Më sipër u shprehët se nuk kemi pasur vështirës sa qe babai në jetë. Ç’ndodhi mandej kur ai mungonte?

Është e vërtetë, vështirësitë erdhën pasi babai u nda nga jeta. Papritur dhe në mënyrën më të çuditshme u aktivizua ajo akuza që babai paskësh qenë në Betejën e Stalingradit, e që paskësh luftuar komunizmin në Stalingrad… Si pasojë, mua të parës nuk më doli e drejta e studimit. Motra mbaroi maturën atë vit që vdiq babai, në ‘67-ën, kurse unë në ‘68-ën. Mua s’më doli e drejta e studimit, por unë njihesha nga olimpiadat ku merrja pjesë, madje pak më herët më kishte dalë fotografia edhe në rrugë si nxënësve të dalluar. Dhe ne nuk e dinim se pse po na ndodhte kjo. Nuk dilte e drejta e studimit me mesatare 9.8… Në situatën në të cilën gjendeshim, Lidhja e Shkrimtarëve nuk bëri një hap për të na ardhur në ndihmë… Një fjalë nuk thanë për fëmijët e sivëllait të tyre të fjetur tashmë. Nuk bënë asgjë, pavarësisht se librat e babait vijonin të botoheshin. “Tregime të moçme shqiptare” botohej e ribotohej, “Xinxifilua” e të tjerë po ashtu. Gazeta “Drita” shkroi kur babai vdiq. E megjithatë fëmijët e tij duheshin ndëshkuar!

Ende sot, kur e mendoj tmerrohem: Në ç’mënyrë merrte dhenë urrejtja, për atë njeri që sa qe gjallë nuk i bëri keq njeriu. I bënë çfarë i bënë më herët (burg, përjashtim nga jeta publike si shkrimtar, përjashtim nga Lidhja e Shkrimtarëve edhe pse kishte qenë ndër themeluesit), po ai duke punuar jashtë çdo norme edhe pse njëkohësisht luftonte për jetën, si pasojë e “koleksionit të një sërë sëmundjesh”, siç ai vetë thoshte dukej se e kishte neutralizuar situatën… Të gjitha këto bënë që ai të ndahej nga jeta ende pa mbushur 60 vjeç. Përsëri nuk mjaftoi, se ne fëmijët e tij duhet të liheshim pa shkollë të lartë. E gjitha kjo është e dhimbshme, përtej çdo përfytyrimi! Dhe, përsëri Lidhja e Shkrimtarëve nuk bëri asgjë për të ndihmuar disa fëmijë që ishin në të drejtën e tyre. Ne nuk do të kërkonim kurrë shkollë nëse nuk do të mund të përgjigjeshim me nota. Ne vërtetë nuk u ndjemë keq sa ishte baba, por pasi ai iku po… Tani urrejtja nuk ishte më me babanë, por me genin e tij, me ne! Fatmirësisht, në këtë situatë të vështirë Zoti na afroi me njerëz që e deshën babanë dhe diçka në vitet në vijim do të vihej në vijë, edhe pse me shumë vështirësi.

Lexo po ashtu POEM KOSOVAR: Dhe këndova kosovarin, njerinë që banon n’atë vend ‘prej qindra vjet- prej mijra vjet- rrënjë pas rrënje’

Përmendët disa nga vështirësitë që babai juaj ka kaluar. A ju fliste për kujtimet e hidhura të burgut?

Jo, për këtë pjesë nuk fliste asnjëherë. Disa kujtime i ka ndarë me Petraq Kolevicën dhe ai i ka shkruar. Po ashtu fliste me doktor Koçi Moisiun, i cili ishte një i afërm dhe njeri i jashtëzakonshëm. Por, me ne jo! Me ne babai jo vetëm që nuk fliste për burgun, por as për paranë. Nëse kishim apo jo. Pasi vdiq baba, një ditë, mamaja më tha: “Këtë nuk e blejmë dot tani, kur të marr rrogën”. Unë 16 vjeç nuk e dija se lekët mund të mbaronin, se rroga merrej një ditë të caktuar dhe duhej administruar. Me siguri dhe kur ishte baba mbaroheshin, ata të dy manovronin pa na përfshirë ne.

Dorëshkrimi vetë është një tregim plot mesazhe. Ju vetë ç’do t’i thoshit lexuesve por edhe më gjerë?

Unë mund të them se koha është e njëjtë, për të gjithë. Secili i përgjigjet sipas përgatitjes së tij të brendshme. Nuk mund të shikojmë përpara pa ditur se ku kemi qenë, dhe se ku kemi qenë duhet ta dimë mirë që të mos na ngatërrohet nëpër këmbë, por ta shikojmë pa frikë si diçka që ka qenë, e që nuk ndryshohet. Ne duhet të vazhdojmë, duke ditur se çfarë të mirash e të këqijash kemi pas shpinës… /Shekulli/