Reagimet dhe suksesi i filmit shqiptaro-sovjetik “Skënderbeu”

Shfaqja e përbashkët e filmit “Skënderbeu” nga Ambasada Sovjetike dhe Legata Shqiptare në Romë në 16 qershor 1954 nuk ia doli dot që ta thyente qëndrimin italian për ta lejuar shfaqjen e tij pa bërë të paktën ndryshimet e duhura në tekstin e folësit, po ashtu prekur edhe skenarin.

Por, ndërsa në vendin e italianëve filmi shqiptar-sovjetik mund të thuhet se “dështoi”, përjetoi të kundërtën në Francë: ishte një triumf.

Pas suksesit në Festivalin e Kanës jehona e tij mori formën e një dallge, e cila do të kapërcente edhe oqeanin Atlantik dhe hynte deri në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Në Francë, menjëherë pas konkurrimit në Kanë, qenë tri shoqëri të shfaqjes së filmave të cilat kërkuan të blinin kopje. Dhe jo pesë a dhjetë të tilla, por 40-50. Këto ia raportonte Tiranës me një radiogram të 10 prillit, Legata Shqiptare në Paris.

Ndërkohë, në 13 prill, në kryeqytetin francez, Shoqata e Miqësisë Francë-BRSS e shfaqi filmin “Skënderbeu” në teatrin e madh të Champs Elise, Në këtë ngjarje mori pjesë edhe Sekretari i Partisë Komuniste Franceze, Zhak Dyklo, si edhe personalitete të shumta të artit dhe kulturës.

Legata Shqiptare e Parisit njoftoi po ashtu filmi kishte pasur jehonë të madhe edhe nëpër shumicën e gazetave vendase, por binte në sy entuziazmi i të përditshmes së Partisë Komuniste “Humanité”. Titulli i saj në 29 mars 1954 qe “Skënderbeu, kryevepër e re e kinematografisë sovjetike”. Autori Rezhis Berzheren shkruante: “Skënderbeu bëri përshtypje të madhe nga bukuria e ngjyrave të filmit, nga cilësia e vënies së tij në skenë, nga ndjenjat që e frymëzojnë, nga fuqia e jashtëzakonshme e subjektit të tij dhe skenave që janë paraqitur”.

Këtë triumf të filmit Tirana e shoqëronte edhe me më shumë propagandë. Në 24 prill ajo kreu gjestin më të fortë: Presidiumi i Kuvendit Popullor dekoroi kolektivin që mori pjesë në realizimin e filmit.

Në 29 korrik 1954 (siç e shihni në dokumentin bashkëngjitur këtij shkrimi), Legata Shqiptare në Paris i dërgoi një mesazh të shifruar Ministrisë së Punëve të Jashtme në Tiranë. Në të thoshte: “Morëm telegram nga Dhimitër Trebicka, ku kërkon filmin e Skënderbeut në gjuhën shqip. Filmin, thotë Dhimitri e ka rregulluar që ta tërheqë Art-Kinopiktures Nev Jorg, e cila shoqëri po e shfaq që nga data 3 korrik në folës në rusisht. Bisedova me miqtë sovjetikë dhe më thanë se për koloninë shqiptare mund të dërgoni. Lutemi më njoftoni”.

Në SHBA, vendin ku qe projektuar dhe ishte udhëhequr operacioni i fshehtë ushtarak “Valuable”, me objektiv rrëzimin e regjimit qeverisës në Shqipëri dhe prej andej në të gjithë kampin socialist, opinioni publik nuk e përfilli shumë planin tashmë të dështuar të administratës së tij, në Turqi prirja qe krejt e anasjellë.

Siç i raportonte qendrës Legata Shqiptare në Paris gjatë shfaqjes së filmit për Skënderbeun në Festivalin e Kanës, kishin dalë të zemëruar turqit. Gjestin e protestës e kish bërë Ambasada e tyre në Paris.

Me këtë rast bënte edhe shpjegimin: “Përsa u përket pretendimeve nga pala turke, ishte mëse e natyrshme, pasi shteti turk akoma pretendon dhe dëshiron që Gjergj Kastriotin ta quajë turk dhe bile për atë çka bëri, e konsideron tradhtar të atdheut, pra të Turqisë dhe arshivat e tij janë të mbyllura për figurën e Heroit tonë Kombëtar”.

BRSS që e prodhoi filmin, me kërkesë të Tiranës, vështirë ta sipërmerrte këtë gjë thjesht për solidaritet bolshevik. Jeta e Gjergj Kastriotit nuk qe vetëm e mbushur me gjeste kundër Kishës Katolike të Vatikanit, çfarë përbënte objektiv goditjeje të propagandës së tyre, por edhe mbi të gjitha sepse ishte kundër Turqisë, armikut të tyre tradicional.

Që filmi ishte me patos të theksuar antiturk mund ta dëshmojmë me çfarë në 20 prill 2007 ambasadori rus në Tiranë, Aleksandër Prishepov, një diplomat me karrierë të gjatë, studiuar posaçërisht për marrëdhënie ndërkombëtare e në Ministrinë e Punëve të Jashtme të vendit të vet që nga viti 1971, deklaroi në të përditshmen “Metropol”. Intervistën e tij redaksia e formuloi “Dikur në Moskë luanim ‘Skënderbeu’”.

Mes të tjerash, pasi shpjegonte marrëdhëniet mes dy vendeve, çështjen e pavarësimit të Kosovës, çfarë mendonin rusët edhe shqiptarët për njeri-tjetrin pyetjes së gazetarit “Çfarë kujtoni për Shqipërinë më parë se të mbërrinit këtu?” Aleksandër Prishepov iu përgjigj: “Para se të vija këtu kam lexuar shumë për vendin tuaj. Kam lexuar mjaft libra, kam kërkuar në internet dhe jam informuar për gjithçka mundesha lidhur me Shqipërinë. Por, kam edhe kujtimet e mia gjatë kohës së rinisë. Në atë kohë prodhimi më interesant dhe më popullor kinematografik ishte filmi ruso-shqiptar ‘Ushtari i madh, Skënderbej’. Mund të konstatoj se ky film ka qënë vërtet madhështor. Në xhirimin e këtij filmi morën pjesë aktorët dhe kineastët më të mirë rusë. Regjisori Sergej Jutkjeviq është klasiku i filmit rus. Operatori është një nga më të mirët. Artistët ishin nga më të mirët dhe nga më të shquarit nga të dyja palët, edhe shqiptarë, edhe rusë. Ne fëmijët 5,6,7 vjeç luanim asokohe një lojë që quhej ‘Skënderbej’. Domethënë ndjenjat e ngrohta për shqiptarëtdhe Shqipërinë janë krijuar tek unë që nga fëmijëria”.

Sipas asaj që gjatë shkrimit të skenarit ka përjetuar ndihmësi i autorit kryesor të tekstit, sovjetikut Mikhail Papava, shqiptari Gjovalin Luka, grupi udhëheqës rus i prodhimit të filmit nuk dëshironte të kryente ndonjë pasaktësi historike ndaj episodeve që lidheshin me osmanët. Ndërkohë ata interesoheshin që ngjarjet me dështimet e turqve të qenë fortësisht të argumentuara dhe për rrjedhojë, të pamundura për t’u kritikuar e sulmuar, dhënë shkas për ndonjë protestë shtetërore nga Ankaraja.

Luka thotë: “Një ditë, skenaristi i filmit pyeti: ‘Si ka mundësi që ky heroi juaj, i njohur në të gjithë Evropën, nuk ka asnjë lloj gjurme se ku ka qenë varri i tij dhe gjatë shekullit të XX, shteti i juaj nuk i ka ngritur asnjë lloj mauzoleumi?! E kam pasur një ide dhe do të kisha dëshiruar t’a kisha filluar filmin nga ish vend-varrimi i tij?’”

Gjovalini ia ktheu: “Shoku Papava, për t’iu përgjigjur kësaj pyetje të papritur dhe kaq serioze tuajën, më duhet njëfarë kohe nja katër-pesë ditë”.

Luka: “Po mirë, jam dakord, që të më ktheni një përgjigje, pas disa ditësh”.

Mbasi pati rilexuar librin e Nolit për Gjergj Kastriotin (botim i vitit 1921), këshilluar edhe me tre historianë e arkeologë mjaft të shquar, kur u ritakua me skenaristin sovjetik, i tha “Shoku Papava, historianët tonë thonë se me pushtimin e qytetit të Lezhës, ku ekspeditën e udhëhiqte vetë Sulltan Mehmeti II Fatihu, jeniçerët turq me orientimin dhe dijeninë e tij, ia hapën Skënderbeut varrin në qytetin e Lezhës, aty rreth vitit 1478. Ky akt, që sigurisht në dukjen e parë do të kuptohej si poshtërim, në realitet është interpretuar nga disa historianë, jo si veprim për ta diskredituar e për t’a pastruar si vend shejtani, por për t’i shprehur nderimin dhe admirimin e tyre…”!

Por, sovjetiku nuk jepet: “Aaa… megjithëkëtë, si mund të ishte zhdukur vendvarrimi pa asnjë lloj gjurme, në një qendër me një vazhdimësi banimi dhe kaq të vogël? Askush në popull e nëpër shërbyesit e atyre objekteve fetare aty nuk ka asnjë lloj dijenie?! Është i sigurt ky raportim? Jashtëzakonisht e çuditshme, e pabesueshme! Që t’ia kenë zhdukur turqit për hakmarrje armiqësie, këtë e pranoj dhe e konceptoj, por edhe ‘për ta nderuar si shenjtor’, siç po thoni, edhe pa asnjë gjurmë ish varri, këtë nuk e konceptoj dot!”

Ndërkohë edhe Gjovalin Luka, komunist i vjetër i Grupit të Shkodrës dhe gjatë luftës komandant i batalionit partizan “Perlat Rexhepi”, ishte edhe më i paepur se sovjetiku. Tha: “Shoku Papava, me sa kam lexuar e po lexoj unë, kështu e ka shkruar historiani Fan Noli dhe juve mjaft pjesë të përkthyera të tijat i keni konsultuar. Nuk besoj se duhet të merremi ne edhe me hetimet edhe me eksplorimet arkeologjike, në këtë moment. Ky tregim dhe kjo ngjarje është bazuar te ‘Historia’ që ka shkruar vetë Marin Barleti në fillim të shekullit XVI, i cili aty nuk ka qenë vetë dëshmitar, por ashtu ia kanë treguar të tjerët. M. Barleti, shkruante aty se Skënderbeu u varros në Lezhë, në kishën katolike më të madhe të Shën Kollit. Por, përderisa nuk ka ardhur orientimi nga lart, për hetime dhe gërmime arkeologjike, ç’mund të bëjmë ne, për t’a gjetur se ku ka qenë ish varri?”

Pastaj Luka bëri pyetjen: “Ju dëshironi t’ju sigurojmë edhe një fletë, për këtë temë se si e tregonte konkretisht Barleti?”

Mikhail Papava shqiptoi prerë: “Jo, nuk besoj se ka më nevojë. Mua më duhej një gjurmë, një diçka ku ta filloja filmin, por kur s’ka, nuk ka, kështu ishte fati.”

Biseda do të vijonte edhe më dhe më në fund skenaristi sovjetik nuk e fshehu: “Edhe, ndërkaq pala juaj kërkon t’ju bëjmë një film të përmasave gjigande, ku skenarin tim mund ta bëjnë shoshë më mbrapa?”