Mediat italiane me artikull vlerësues për romanin “Otello, Arapi i Vlorës”

Shaul Bassi

“Otello ishte njeriu i parë i zi që vinte në Vlorë. Gjatë shekujve, deti kishte sjellë në qytet Cikllopë që ende jetojnë në drithërimat e fëmijëve, sirena të gjelbra që kishin turbulluar mendjet e peshkatarëve, njerëz me bishta që ngjitnin malet.”

Në këtë pasazh, i cili shënon kalimin e romanit nga pjesa e parë veneciane në skenën shqiptare, narratori tregon mësimin e tij frymëzues të tragjedisë. Ashtu si te Shakespeare, Arapi mbron veten kundër akuzave për magji të zezë para Senatit të Venedikut me tregimet e tij fantastike të “kanibalëve dhe burrave, kokat e të cilëve rriten nën supet e tyre” (Othello, I, 3). Ben Blushi e përsërit, me një listë të ngjashme të krijesave imagjinare, se e vetmja magji e vërtetë është ajo e fjalës.

Vlora e tregimit në fakt është shumë ndryshe nga përralla: është një port në luftë, pushtuar nga murtaja dhe rrethuar nga turqit; një vend i urisë dhe frikës si ajo kombinon shkencën dhe paragjykimet, mikpritjen dhe armiqësinë, dashurinë dhe seksin e përzier me dhunën dhe dhimbjen.

Vlora është një Venedik i dytë, dy qytete kozmopolite përballet detit, në ngjashmëritë dhe dallimet e Otellos i cili i huaj në të dy prej tyre, vazhdon të mendojë se deri në momentin që ju të gjeni veten duhet të zgjidhni vetëm një.

Shkrimtari dhe politikani Ben Blushi, i cili me këtë punim interesant përkthyer nga Elda Katorri fitoi çmimin letrar të Bashkimit Evropian në vitin 2014, ka pasuruar një traditë të gjatë të rishkrimit romantik të Shekspirit. Karakteri më enigmatik, Otello, për shekuj me radhë ka detyruar aktorët dhe regjisorët që të pranojnë misterin e së kaluarës së tij dhe ta reinventojnë vazhdimisht historinë dhe identitetin.

Shumë autorë kanë përfituar nga qëllimi më i gjerë i formës së romanit për të plotësuar këto boshllëqe me biografi alternative. Disa, si sudanezi Tayeb Salih me “Sezoni i Migracionit në veri” (1992) fsheh komplotin e Shekspirit në një komplot kolonial; dhe Caryl Phillips, në “Kujtimi i Gjakut” (2015), shkruan një lloj rezymeje për ngjarjet e dramës; ndërsa Tracy Chevalier, në më të fundit roman me titullin “Djali i ri” (2017) transponon historinë në Shtetet e Bashkuara të sotme duke theksuar përshtatshmërinë e temës interaciale.

Ndryshe nga këta (dhe ndoshta në sajë të ekscentricitetit të saj në krahasim me kanunin anglez), Blushi nuk ka shqetësime për të përdorur karaktere dhe emra origjinale, që më pas të ridizajnojë historinë dhe gjeografinë e tyre. Si një anglist dhe jo një ekspert i letërsisë shqipe, gjej në këtë pabesi të dukshme një homazh besnik ndaj origjinalit. Shekspiriania është me të vërtetë liria që Blushi merr me burime: pa u marrë lexuesve kënaqësinë e duke i joshur me ritmin e ngadaltë dhe bukurinë e historisë, do të themi vetëm se këtu Othello nuk është një veteran i betejës që vjen në Venecia si oficeri me përvojë, por një fëmijë skllav që i jepet Desdemonës së vogël, vëllai i të cilit Iago luan një rol dytësor në këtë çështje.

Shekspirian është ndoshta edhe anakronizmi i përhapur, i cili sjell deri kaq vonë portrete të shekullit të katërmbëdhjetë të grave lakuriq në muret e pallateve veneciane dhe çokollata në tryezat e tyre, duke portretizuar mjekun shqiptar Stefano Gjika shkencëtarin bashkëkohor të Vesalius dhe Harvey në një kanal mesjetar.

Së fundi, Shekspiriane është aftësia e autorit për të marrë disa imazhe figurative nga tragjedia, duke i zhvilluar ato dhe pastaj duke i hedhur në veprime të vërteta dhe romantike.

Në skenën e parë të tragjedisë, Iago krahason Otellon me një hamshor, që ngjall kafshët në sytë e babait të tmerruar të Desdemonës; Blushi fjalë për fjalë e kthen atë në një kalë, i poshtëruar dhe torturuar nga shokët e tij rob në Vlorë. Në fakt, dhjetë vitet që Otello kaloi në Shqipëri e shohin atë vetëm të veshur në rrobat e një luftëtari që me guxim sfidon osmanët; për shumicën e kohës ai duket si një karakter pasiv, i burgosur, i vuajtur, viktimë e eksperimenteve perverse shkencore dhe torturës mizore, viktimë e paragjykimit dhe qëllimit të errët e joshjes mashkullore që i shtojnë një dimension tjetër në një roman shumë origjinal lirik, të përgjakshëm dhe sensual.

Hija e shekullit XXI përfshihet vazhdimisht në lexim, pa u bërë asnjëherë prezencë e vështirë didaktike, në këtë Mesdhe të lashtë. Ne lexojmë për një emigrant të ndarë gjithmonë nga veçantia e pakalueshme e jetës së tij (me kujtimet e tij nostalgjike, punët që i copëtojnë zemrën e dashurisë, dilemat e tij dhe veprimet e tij fatale) dhe stereotipet që i rëndojnë. Tani si dikur, i huaji dëshiron të jetë vetvetja, por ai duhet të luftojë pafundësisht me fantazmat që shoqëria projekton mbi të: “Njerëzit e donin Otellon, por urrejnë Arapin”. /Gazeta Shqip/