Libri që nuk e lexova

Në fillim rrugën për në shkollë e kam bërë me shqetësime të mëdha. Nuk i përballoja lehtë të gjitha gjërat që i shihja. Njerëzit, ndërtesat, automjetet edhe pse të rralla, dhe zhurma, kanë qenë gjëra që më pengonin. Dëshiroja t’i kuptoja të gjitha së bashku, përnjëherë, para se t’i përvetësoja. Mendoja se duhej t’ju bëja vend brenda gjoksit, aty ku e ndjeja shqetësimin. Nuk e dija se ky ishte proces që kërkonte kohë.

Edhe fillimi i shkollës ka qenë shumë i vështirë për mua. Ekzistonin shumë arsye që kishin ndikuar te unë që të mos e doja shkollën. Problemi ishte frika që vinte nga ballafaqimi me të panjohurën. Shkolla m’u largua nga dëshira edhe për shkak se herën e parë më refuzuan që të me regjistronin në klasë të parë për shkak se nuk e kisha arrit moshën e duhur. Nga kjo rrodhi një pasojë tjetër e pakëndshme. Pasi që duhej të prisja edhe një vit, babai im gjeti një zgjidhje për mua. Një ditë erdhi në shtëpi me një libër në dorë. E kishte vendosur që t’i m’i mësonte shkronjat gjatë vitit të ardhshëm derisa të vinte koha për shkollë. Ai më detyroi të ulesha para tij dhe e shpalosi librin. Unë i dija disa shkronja dhe kjo ishte arsye e mjaftueshme që u befasova kur i pashë kopertinat e forta të librit në të cilat shkruante: АЗБУКА (Abetare).

‘Serbisht, a?’ – i thashë. ‘S’ka dert’ ma priti ai dhe tha: ‘Hajde nisja m’i mësu germat se ma mirë serbisht se hiq’. Ky ishte alfabeti i vetëm që e dinte babai im, të cilin e kishte mësuar për pak kohë në një kurs pas luftës dhe pastaj e kishte vazhduar mësimin gjatë kohës së shërbimit ushtarak nga viti 1948-51 diku në një kazermë në kufi me Bullgarinë.

Dhe, kështu për mua filloi viti i mësimit të ‘Azbukës’. Mësuesit të japin mësim aq sa kanë vetë apo aq sa dinë. Në këtë drejtim babi im dëshmoi të ishte pedagog i dobët dhe shumë i ashpër. E vetmja metodë pedagogjike që përdorte për të transferuar dijen te unë, ishte britma, sharja dhe shuplakat mjaft të shpeshta. Unë, sipas tij, nuk duhej të dështoja dhe këtu nuk kishte kompromis. Unë nuk e kuptoja serbishten dhe shkronjat më dukeshin të dizajnuara keq dhe shumë të ashpra. Ora e mësimit fillonte kurdo që babai kishte kohë apo dëshirë. Ulja para tij ka qenë moment i rëndë për mua. Kjo ishte arsyeja që më thoshte se këto shkronja kanë faj. Kur ai mendonte se ishte bërë boll, më thoshte: ‘Hajt tash, merre librin e ruje mirë’. ‘Po’ – i thosha me gjysmë zëri,, por mendja më shkonte ta kafshoja ‘Azbukën’ nga sikleti që më krijonte. Kështu, së bashku me mësimin, lindi një urrejtje për alfabetin serb. Të merremi vesh, këtu nuk kishte asgjë patriotike. Urrejtja doli nga shkaqet praktike.

Sidoqoftë, i dola ‘Azbukës’ në fund, por pa i kuptuar tregimet në tërësi. Emrat e njerëzve dhe të vendbanimeve ishin të huaja sikur edhe shkronjat, dhe nuk pranoheshin lehtë në mendjen time fëmijërore. Dikur, kah pranvera e atij viti, një kushëri imi, i cili ishte edhe fqinji ynë i parë, e mori vesh që unë i kisha mësuar shkronjat cirilike dhe erdhi me një abetare që të m’i mësonte edhe ato shqip. Kjo tashti ishte punë e lehtë. Me pak fjalë, unë shkollën e fillova duke ditur të lexoj në dy gjuhë. Por, alfabeti im i parë ka qenë serb.

Gjatë verës tregova një entuziazëm të madh për lexim. Lexoja gjithçka që shihja. Ndonjë copë gazete që e gjeja diku, shkrimet në gjërat e paketuara që i blinim, siç ishin thasët e miellit, kanaqet e ndryshme, ndonjë dokument që kishim në shtëpi etj. Mbi të gjitha, mësova t’i lexoj dhe t’i them përmendësh të gjitha ato stacionet e shumta që kishte xhami i radio-gramafonit i markës “Portoroz”. Gjithë ato qytete të botës që ishin. Se ku ishin këto qytete, nuk kisha asnjë ide. Por, erdha në një përfundim se, sipas leximit të literaturës sime fillestare, bota duhej të ishte e madhe.

Gjatë asaj vere fillova ta vrisja mendjen me dy pyetje të vetme: pse ekzistonin dy alfabete dhe dy lloj njerëzish, sipas kësaj ndarje. Askush nuk më jepte përgjigje. Gjyshen time as që mendoja ta pyesja se e dija që për te ekzistonte vetëm një lloj i njerëzve, që ishim ne. Të gjithë tjerët nuk hynin në tefterin e saj të insanëve, sidomos këta të alfabetit cirilik.

Nga sokaku dilja në rrugën e lagjes e cila për disa metra shkonte bregut të djathtë të lumit. Kur mbërrija të ura, aty përballë farkëtarit, merrja kthesën në të djathtë dhe pas 100 apo 200 metrave gjendesha para ambulancës të cilës sot i thonë Shtëpia e Shëndetit. Aty rruga kthehet gati për 90 shkallë dhe drejtohet për qendër të qytetit. Pastaj kaloja afër një restoranti që gjendej rrëze shkallëve të tregut dhe vazhdoja me aromën e gjellëve që kisha bindjen se më vinte pas që të ma sfidonte ndjenjën e urisë. Kur kryhej pjesa e trotuarit përskaj ndërtesës së tregut, e kaloja rrugën dhe mbërrija te libraria kryesore e qytetit. Pastaj rruga bënte një lëshim të lehtë për të kaluar pranë disa dyqaneve të tekstilit, barnatores dhe një berberhaneje. Pas një vetëshërbimi të madh e kaloja Urën e Maskatarit për të mbërri te furra që ishte ngjitur me ndërtesën e Hotel “Evropës”. Para hotelit gjendej një shesh i vogël ku parkohej një apo më së shumti dy autobusë. Këtu unë ndalesha patjetër për të shikuar autobusët ose njerëzit që hipnin apo zbritnin nga shkallët e këtyre automjeteve që lironin tym dhe erë nafte. Nga kujdesi që të mos vonohesha për shkollë, largohesha duke e pyetur veten se ku shkonin apo nga ku ktheheshin këta njerëz. I konsideroja fatlumë se atëherë gjithkush nuk kishte rast të hipte në autobus. Pastaj, vazhdoja rrugën anës së Gjykatës, teatrit-kinemasë, një ndërtese tjetër dhe mbërrija të dera e shkollës. Gjatë tërë kësaj kohe kam shkuar vetëm në anën e majtë të trotuarit dhe jam kthyer po në këtë anë. Kurrë nuk kam ecur në anën tjetër dhe nuk e di arsyen pse e kam bërë këtë. Kjo ka qenë rutina ime e përditshme për gati katër vite.

Në tërë këtë rrugë libraria ka qenë vendi që e tërhiqte më së shumti vëmendjen time. Në fillim të vitit të ri shkollor aty bëhej një tollovi e madhe. Njerëzit, së bashku me fëmijët e tyre, shtyheshin për t’u afruar te shitësit, të cilët, pasi që i merrnin porositë i palosnin librat mbi sipërfaqe të banakut. Hapësira e librarisë mbushej me erë të rëndë të djersës që lëshonin njerëzit nga vapa e shtatorit. Zhurma ishte e padurueshme. Por, kur mbërrinim në radhë për t’u shërbyer, krijohej një kënaqësi. Një shitëse e librave vetëm një pyetje e bënte: ’Për cilën klasë’? Pastaj ajo i sillte tërë ato që duhej, duke i marrë në raftet që i kishte pas shpinës. Radhitej Abetarja, Libri i Leximit, Libri i Matematikës, dy fletore me vija të ngushta, dy me vija të gjëra, dy me kutia (katrorë), një bllok nr. 1, një bllok me fletë vezulluese, ngjitësi, penda që vinte së bashku me ngjyrën në një kuti, lapsi, goma dhe ndonjë gjë tjetër që tashti nuk më kujtohet. Pastaj vinte edhe çanta. Këto duheshin për klasën e parë kurse për klasat më të larta shtohej numri i librave, fletoreve dhe gjësendeve tjera.

E shikoja këtë ndodhi me vëmendje të madhe, sepse më krijonte kënaqësi të papërshkrueshme. Më pëlqente ky moment edhe për shkak se ua ndjeja librave aromën e veçantë që e kanë. Që nga atëherë këtë aromë e ruaj si më të dashurën, më të preferuarën dhe nuk e ndërroj me asnjë tjetër. Ky ka qenë një element që më ka shtyrë në dashuri me librin. Kthimi në shtëpi me libra të blerë ka qenë momenti më i gëzueshëm gjatë vitit. Kushedi sa herë i hapja librat në shtëpi për t’i parë dhe i mbështesja për faqe për t’ua ndje aromën.

Ana e jashtme e librarisë ka qenë edhe më e veçantë. I tërë krahu në anën e rrugës ka qenë në xhama që nga dyshemeja e deri në tavan. Kjo ishte edhe vitrina e librarisë ku radhiteshin për reklamim librat e ndryshme. Aty ndalesha çdo ditë dhe e vëreja nëse në raftet e qelqit kishte ndonjë ndryshim. Ndryshimet nuk kanë qenë të shpeshta dhe literatura që dominonte vitrinën ka qenë në serbisht. Po, me atë alfabetin cirilik. Kështu ka qenë atëherë.

Në pjesën e poshtme të anës së djathtë të vitrinës qëndronte një libër që më binte në sy më së shumti. Pasi që libri qëndroi aty dy apo tri vite, mua ma shtoi vazhdimisht kërshërinë dhe ma zhvilloi imagjinatën. Libri kishte kopertina të kaltra dhe zinte vend me rëndësi në vitrinë. Në mes të librit gjendej e vizatuar një figurë e një njeriu stoik që ishte e ngjashme me atë të minatorit të gravuar në ato paratë e metalta që ne i quanim pesë banka e që në fakt ishin gjysmë dinari apo 50 pare. Nën këtë figurë të librit, me shkronja të arit, shkruante: “Како се калио челик” (Si u kalit çeliku). Mbi figurën heroike gjendej emri i autorit: “Николај Островски” (Nikollaj Ostrovski). Merre me mend, thosha në vete, çfarë libri i bukur me shkronja pa lidhje.

Libri ishte përkthim në serbisht nga rusishtja (Как закалялась сталь). Përsëri nga një alfabet pa lidhje në tjetrin, mendoja unë. Në realitet, fjala është për një roman që Ostrovski e ka shkruar më herët, por që është botuar në vitin 1936. Ky ka qenë romani më i suksesshëm i literaturës komuniste ruse. Protagonisti, që besohet se është vetë autori, quhet Pavel Korçagin dhe i cili pas Luftës së Parë Botërore iu bashkohet bolshevikëve. Pastaj bëhet punëtor i dalluar në ndërtimin e socializmit sovjetik, e kështu me radhë. Romani është ribotuar disa dhjetëra herë, është përkthyer në shumë gjuhë dhe është realizuar katër herë në film.

Por, unë atëherë, kur e shikoja librin në vitrinë, nuk i dija asnjë nga këto informata. Madje, as sot nuk di më shumë se kaq. Unë rrija para tij dhe e imagjinoja përmbajtjen që e fshihte brenda. E pyesja veten se çfarë arome mund të kishte. Kur dola në klasë të katërt më dukej se e kisha mësuar mjaftueshëm serbishten dhe përafërsisht e dija që në te flitej për sukseset e socializmit. E mora vesh se ishte roman tejet i popullarizuar në botën socialiste ku bënim pjesë edhe ne. Në realitet, serbët e shkollës tonë, ata të klasave të larta, e kishin në lekturë shkollore, por ne shqiptarët jo. Imagjinata ime krijoi dëshirën e flaktë që ta lexoja pa e menduar që nuk e kisha moshën për atë lloj literature, sidomos në gjuhë të huaj. Do ta blija unë, sapo t’i bëja paratë. Por, kur i bëja paratë, shkoja në kinema ose i harxhoja te gorani apo diku tjetër. Libri qëndroi aq gjatë në vitrinë sa që dielli filloi t’ia ndryshonte ngjyrën. Kopertina u deformua në atë mënyrë saqë pjesa e epërme u var duke rënë poshtë dhe në formë gysmë harku e mbuloi tërësisht figurën e mbeti emri i romanit. S’ka dert, do ta blija edhe në këtë gjendje, mendoja unë, përkundër qëndrimit tim jo të volitshëm për alfabetin dhe gjuhën në të cilën ishte shkruar. Asnjë herë ndonjë libër nuk më ka sfiduar si ky. Çdo ditë shihesha me të dhe kisha krijuar një marrëdhënie vizive, gati maniake.

Atë vit, duhet të ketë qenë viti 1969, mua më lindi edhe një dëshirë tjetër. Vendosa të bëhem poet. Përafërsisht në këtë kohë, në fund të dhjetorit, e bleva një libër me poezi dhe tregime për fëmijë që titullohej “Ylberi”. Libri sapo ishte botuar dhe ishte vepër e një kushëririt tim. Kjo për mua ka qenë dhurata më e mirë që ia kam dhënë vetes ndonjëherë për Vit të Ri. Në asnjë festë tjetër të Vitit të Ri nuk kam qenë më i lumtur. Kushedi sa herë e kam lexuar atë libër gjatë atyre ditëve e netëve të ftohta të atij dhjetori. E merrja gjithkund me vete dhe ua tregoja shokëve se autori ishte i familjes time dhe një kohë edhe mësuesi im. I mësova të gjitha poezitë që ishin aty. Në atë kohë, ata që shkruanin libra kanë qenë të rrallë e jo sikur sot që shkruan pothuaj gjithkush. Megjithatë, unë, për shkak të influencës së këtij libri, definitivisht do të bëhesha poet dhe për këtë punë nuk kishte diskutim. Por, çka përmbante libri në cirilik në vitrinë dhe kur do ta lexoja unë atë libër, ishte pyetja që nuk më largohej nga mendja.

Por, jeta është më interesante seç mund ta paramendojmë. Unë që nga ajo kohë nuk u bëra poet e as nuk e lexova kurrë romanin e Ostrovskit që mbeti në vitrinë. Por, dashuria ndaj librit nuk është venitur asnjëherë në mua. Tashti unë i kam gjërat më të qarta rreth literaturës prioritare dhe mundësinë më të madhe për ta blerë këtë libër. Prandaj, ju mund të më pyesni nëse sot do ta lexoja romanin në fjalë që më ka tërhequr aq shumë në fëmijëri?

Përgjigjja ime është: Hет, Cпасибо (Jo, faleminderit)!