Fundi i mitit dhe fillimi i realitetit: Performanca e triumfit të injorancës!

Për kaosin shoqëror dhe mediokritetin; artin, tezgat dhe famën; budallallëkun, klikimet dhe peshën e lajmit; iluzionin për realitetin dhe maninë për pavdekësi… Një analizë ndryshe e filmit: “Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)”

A duhet të fluturosh ultë, apo lartë? Ikari i mitologjisë greke, në tentimin e tij për të braktisur Kretën duke fluturuar, e injoroi këshillën e babait të tij që të zgjedh mesin – as lartë e as poshtë. Ikari zgjodhi lartësinë – afërsinë me Diellin. Por, atëherë shkrihet dylli që mbante lidhur pendlat në krahët e tij. Ikari përfundon tragjikisht në det, por ky përfundim fatal e bëri të pavdekshëm – së paku në mitologji.

E mesmja në realitetin e sotëm paraqet mediokritetin që, si në të kaluarën ashtu edhe në marrëzitë e sotme shoqërore, është forma më e lehtë e mbijetesës. Ndaj, nuk është çudi që shqiptarët e citojnë shpesh fjalën e urtë turke që thotë: “I pari mos dil, i fundit mos rri, e në mes mos bëjë shumë kallaballëk”!

Inteligjenca si luks

Filmi “Birdman or (The Unexpected Virtue of Ignorance)” (Njeriu zog, apo virtyti i papritur i injorancës), flet për këtë kallaballëk, për mediokritetin shoqëror e artistik, për egot dhe mbijetesën që synon lartësitë e rrezikshme e përvëluese, duke djegur të tjerët e në fund edhe veten. Ndonëse filmi futet në zhanrin dramës dhe të komedisë së zezë, ky është një film me sfond psikologjik e filozofik. Sepse, zbërthen realitetin kaotik të shoqërisë moderne.

Personazhi kryesor i filmit, Riggan Thomson, kishte arritur lartësitë si kryepersonazh i filmave me super-heroin Birdman, në vitet ’90 të shekullit të kaluar! Por, karriera e tij përjetoi fatin e Ikarit. Ai sot është një aktor i dështuar, me familje të shkatërruar. Ndaj, dështimi e bën që e kaluara ta ndjek si një mallkim. Jeta e tij e sotme është e bashkëdyjëzuar me të kaluarën, me personazhin që i dha famë. Birdman bëhet alter-egoja e tij që ia kujton gjithmonë dështimin, “prirjet”, “armiqtë” dhe rrugën që duhet zgjedhur: atë çfarë kërkojnë masat – spektaklin, dhunën, piroteknikën e në fund super-heroin shpëtimtar!

Spektakli e dhuna është realiteti që e ka përcjellë njeriun gjatë tërë historisë, që nga arenat e gladiatorëve në Romën antike, garat e përgjakshme me karroca në Bizant që ndanin tifozët në të “kaltrit” e të “gjelbrit”, e deri te grupet fanatike të tifozerive sportive që njihen si ‘ultras’ dhe linçimet e sotme – me vepra apo fjalë. Gjithçka është zbavitje, siç ka thënë edhe rokeri Roger Waters në albumin “Amused to Death”, i inspiruar nga vepra e kulturologut Neil Postman – “Amusing Ourselves to Death” (Duke e zbavitur veten deri në vdekje).

Këtë zbavitje vazhdojnë ta bëjnë televizionet, bashkë me mediat sociale. Prandaj, albumi “Amused to Death” – që është finalizuar më 1993 e që është konceptuar në kohën e luftës së Gjirit Persik – tregon se si lufta fillon dhe mbaron në CNN, si një garë zbavitëse, ku lajmi bëhet atraksion e bastet për arenat sportive zëvendësoheshin me bastet për betejat dhe luftën.

Të tillë janë filmat me super-heronj: ju dedikohen masave si formë e zbavitjes. Arti këtu nuk ka rëndësi! Kryesorja është fama dhe të ardhurat marramendëse të parave që grumbullohen.

Ndërsa, inteligjenca është luks!

Realiteti pa realitet

Mu për këtë, regjisori i njohur meksikan, Alejandro G. Inarritu – që është edhe një nga skenaristët e filmit “Birdman” – tërthorazi analizon këtë fenomen. Ai merret me paradokset se kush është tamam artist e kush i famshëm (Riggan Thompson)? Se çka është arti apo anti-arti që nuk iu përshtatet standardeve konvencionale (Mike Shiner)? Se çka është kritika e çka inati (Tabitha Dickinson)? Se çka është sfida e çka e vërteta (Sam Thomson)?

Sot, kur që të jesh gjallë do të thotë të kesh profil të ndjekur në Twitter e Facebook, e sidomos klikime në YouTube, asgjë nga këto nuk ka definim e jetëgjatësi, e aq më pak siguri. Gjithçka ngjan me profecinë e pop-artistit Andy Warhol, që më 1968 kishte thënë: “Në të ardhmen secili do të jetë botërisht i njohur – për 15 minuta”!

Ndaj, Inarritu tallet me realitetin e sotëm: me artin, anti-artin, dhe me perceptimin e vlerës së lajmeve në mediat elektronike! Ai tallet me Hollywoodin dhe Broadwayn – me filmin dhe teatrin! Ndërsa, ndonëse tema bosht e filmit është dashuria dhe arti, asnjë nga këto në këtë realitet konfuz nuk e kanë vlerën dhe vendin e duhur.

Në këtë kaos, mes artit dhe famës, fillon loja e Inarritus me përzgjedhjen e katër aktorëve kryesorë që famën dhe paratë më të mëdha i fituan me rolet e super-heronjve: Michael Keaton, që në këtë film luan personazhin kryesor Riggan Thomson, në vitet ’90 të shekullit të kaluar (njëjtë si Birdman!) ishte super-heroi Bruce Wayne tek “Batman” dhe “Batman Returns”; Benjamin Kanes, që portretizon Birdmanin (alter-egon e Thomsonit), ishte dublant tek filmi “Transformers: Revenge of the Fallen”; Edward Norton, që portretizon aktorin jokonvencional Mike Shiner, ishte Bruce Banner tek “The Incredible Hulk”; ndërsa Ema Stone që luan të bijën e Thomsonit, Sam Thomson, ishte e Gwen Stacy – dashuria e “Njeriut merimangë” – tek “The Amazing Spider-Man” dhe “The Amazing Spider-Man 2”!

Se a duan këta aktorë të tregojnë se fama është kryesorja e jo arti, këtë regjisori nuk e tregon. Por, tërthorazi bëhet me dije se aktori është njeri që vrapon pas tezgave të “forta”. Ai sot është një tregtar, pa marrë parasysh talentin që mund të ketë.

Katër aktorët e filmit “Birdman” këtë në një mënyrë e dëshmojnë.

Iluzioni për momentin vendimtar

Prandaj, e vërteta rreth artit dhe artistit është ambivalente, sepse edhe e brendshmja dhe e jashtmja dallojnë shumë nga njëra-tjetra. Gjithçka është një tollovi – kallaballëk: në rrugët e New Yorkut, e edhe në shpirtrat e aktorëve në “St. James Theatre” – teatrin pranë këtyre rrugëve ku zhvillohet e tërë ngjarja e filmit.

Këtë tollovi e shpjegon Riggan Thomson, aktori që ka humbur rrugën e që synon ta rikthejë veten si artist në teatër – sfidën e madhe – përmes inskenimit në Broadway të veprës “What We Talk About When We Talk About Love” (Çfarë flasim kur flasim për dashurinë), të poetit dhe autorit amerikan të tregimeve të shkurtra, Raymond Carver (shkrimtar real). Arsyeja për këtë prapë lidhet me të kaluarën dhe etjen për famë: kur Thompson si nxënës kishte luajtur në një shfaqje shkollore, Carver kishte lënë një porosi të shkruar në një pecetë ku rri gota e koktejit: “Të falënderoj për performancën e sinqertë”.

Pra, një moment e ndryshon jetën. Këtë moment e ka zbërthyer më së miri regjisori polak Krzysztof Kieslowski, në filmin “Przypadek” (1981), ku vrapi për ta zënë trenin rezulton në tri fate të ndryshme jetësore – politike – të Witekut (Boguslaw Linda): komunist, antikomunist dhe neutral! Peceta ishte momenti që përcaktoi fatin jetësor në botën e aktrimit të Thomsonit. Një fjali aty – pa çka që Carver ishte alkoolist e ka mundur të mos e jetë i vetëdijshëm për atë që ka shkruar – për të ishte “mesazh hyjnor” që të merret me aktrimin! Por, sot është peng i së kaluarës së tij, në kërkim të rrugëdaljes.

Në shfaqjen që e koncepton si ringjallje, Thomson mundohet të japë gjithçka që ka e që mendon se din. Ndaj, për ta dëshmuar veten si artist i mirëfilltë, bën edhe dramatizimin e veprës dhe regjinë e shfaqjes, me veten në rolin kryesor. Kështu e percepton vetëaktualizimin, hierarkinë e nevojave (teoria e Maslowit).

Vetëaktualizimin secili e do. Ndaj, filmi flet edhe për jetën në frikë, për dëshirën për të qenë i rëndësishëm në jetë, i dobishëm, relevant e mbi të gjitha i famshëm. Mirëpo, frika na bënë të jetojmë shpesh në iluzion, siç beson Thomson se ka fuqitë e Birdmanit, të një Erosi që mund Tanatosin (në jetën reale, si të gjithë të tjerët, është e kundërta)! Ai në fakt është një skizofren që nuk e njeh realitetin, siç është secili njeri në momentet e krizës materiale e shpirtërore.

Mediat sociale dhe projektimi i së vërtetës

Ky film flet edhe për industrinë e filmit, për luftën e aktorit për të qenë në qendër të vëmendjes – me çdo kusht e çdo mjet. Ndaj, dështimin në film – meqë ai që në vitet ’90 “mbulohet” nga emrat e rinj të kinematografisë (George Clooney, që ka luajtur edhe tek “Batman & Robin”!) – Thomson synon ta kompensojë në një “medium” tjetër, në “alternativën” e tij për famën: teatrin!

Por, ky rikthim bie ndesh me perceptimin e tij për mesazhin e Carverit. Sepse, angazhimi i tij edhe në dramatizim e regji, për shumëkënd është budallallëk, e sidomos për kritiken e teatrit Tabitha Dickinson (Lindsay Duncan) që përcakton fatin e artistëve të Broadwayt: nderin apo përbuzjen! Asgjë nuk ka rëndësi në epiqendrën botërore të teatrit, pos mendimit të saj të shprehur përmes 500 fjalëve të publikuara në “Times”. Ajo është si Charles Foster Kane (filmi “Citizen Kane”), personifikim i magnatit medial William Randolph Hearst, që mendon se ai është lajmi, se ai e zotëron të vërtetën dhe se me një foto është në gjendje ta ndez luftën për Kubën mes Spanjës dhe SHBA-ve. Thomson rrezikon gjithçka me këtë shfaqje, e kritikja asgjë. Për më keq, ajo e ka mendimin e saj negativ ende pa e parë shfaqjen, sepse etiketimi është ajo që “peshon” në botën lajmit dhe të artit!

Cila është tash e vërteta? A është arti dhunti e lindur, apo produkt i kritikës? Dhe, cila është e vërteta që masat duan ta dinë? Atë që lidhet me zgjuarsinë, me intelektualët e dëshmuar, apo me budallallëqet që marrin klikime si lajme sensacionale në mediat elektronike, e sidomos rrjetet sociale? Dhe, çfarë ju intereson masave të dinë për rikthimin e Thomsonit (Birdmanit) si “Feniks”?

Përzgjedhja e veprës së Carverit “të së kaluarës” është e çuditshme për gazetarët e vjetër “të parëndësishëm” e me pak lexues, të cilët citojnë kritikun, filozofin dhe teoricienin francez Roland Barthes, që kishte thënë se “veprat kulturore të bëra më parë nga perënditë, dhe sagat epike – që ua mësojnë qytetarëve vlerat e shoqërisë së tyre – tashti bëhen nga yjet e filmit dhe reklamat për detergjentin e makinave të larjes”. Por, për gazetaren e re të “rëndësishme” e me shumë lexues, Barthes është emër i panjohur. Për të me rëndësi është të vërtetojë një postim në Twitter që thotë se Thomson ka “injektuar në fytyrë spermën e derrkucëve për t’u dukur i ri”.

Çuditërisht, nga këto budallallëqe mediatike arrihet edhe suksesi i shfaqjes së Thomsonit: përmes momenteve që marrin klikime në YouTube.

Budallallëku, fama dhe klikimet

Gjatë provave, shumë afër premierës së shfaqjes, një aktor – që për Thomsonin ishte i dobët – lëndohet pasi i bie reflektori në kokë (Thomson, që në film shfaqet të ketë fuqi telekinetike të “bartura” nga Birdmani, beson se ai e bëri këtë). Ndaj, kërkon zëvendësimin e tij me aktorë të famshëm, që rikthimi të jetë bindës. Por, ja që të gjithë janë të zënë me rolet me “pelerina”: Woody Harrelson me “Hunger Games”, Michael Fassbender me “X-Men”, Jeremy Renner me realizim të ri të “The Avengers”… e Robert Downey Jr. dihet – i zënë me “Iron Man”!

I lirë është vetëm Mike Shiner (Edward Norton), një emër tjetër i njohur, sidomos në skenën e teatrit (në fakt, Norton shquhet edhe për rolet e realizuara në teatër!). Teksa jetën e ka në kaos meqë të gjithë i ka kundër – kritikën, të bijën, publikun, të dashurën Laura… – Shiner tashti bëhet makthi më i madh i Thomsonit. Shiner pretendon se është aktor jokonvencional, se në skenë është i vërteti, e jo në jetën reale. Ai pi alkool gjatë provave që ta luajë tamam të dehurin; mendon të bëjë seks real e jo mashtrim në një skenë (siç ka bërë Michael Winterbottom me skenat e seksit eksplicit tek filmi “9 Songs”), me ish të dashurën e tij (Lesley) që më në fund po e realizonte ëndrrën e saj: një rol në Broadway; dëshiron ta ketë një armë bindëse para vetes që ta ndjejë tamam kërcënimin; ia “vjedh” të bijën Thomsonit e synon të vjedh edhe shfaqjen duke imponuar ndryshimin e skenave dhe duke zënë vendin e huaj në gazeta. Ai mendon se është e vërteta, ndonëse vjedh jetët e të tjerëve (Carverin, si motiv për t’u bërë aktor).

Kjo shfaqje e rikthimit të Thomsonit, dalëngadalë po pëson fiasko në skenë dhe në shpirtrat e personazheve. Ndërsa Thomson, që jeton në iluzionin se i ka fuqitë e Birdmanit, të heroit që bën rend në një shoqëri eskapiste, është i pafuqishëm për të ndryshuar diçka.

Filmi “Birdman” ka vazhdimësi të ngjarjes, të sekuencave, sepse koncepti i regjisorit ishte ky: “Ne e jetojmë jetën pa editime”. Apo, siç thoshte John Lennon: “Jeta është ajo që ndodh kur ne jemi të zënë duke bërë plane tjera”! Prandaj, filmi bart tension gjatë tërë kohës – perceptimin tek shikuesi se është pjesë e fabulës – siç bartin tension edhe provat para publikut që paguajnë gjysmë çmimi të biletës të shfaqjes “What We Talk About When We Talk About Love”. E, dështimet gjatë parapremierave, ishin lajmi i mediave sociale, i botës që shikohet përmes celularëve: ereksioni i Shinerit merr 50 mijë klikime në YouTube; Thomsoni në brekë në rrugët pranë teatrit ka 1.3 milionë klikime për dy orë. Por, klikimet vendimtare do të vijnë tek në fund.

Miti dhe gënjeshtra

Që nga dadaizmi, arti dhe vlera konceptohet më ndryshe. Fjala është për anti-artin, që përjashton të gjitha konceptet e mëparshme për të bukurën, konformitetin kulturor e intelektual në shoqëri. Kështu, Kurt Schwitters thotë se art është edhe pështyma njeriut; Joseph Beuys për vepër arti kishte “jashtëqitjen e tharë”; Angel Delgado në prani të vizitorëve bën nevojën e madhe mbi një gazetë qeveritare; Teresa Margolles krijon një instalacion prej gjymtyrëve të një fëmije të vdekur; Santiago Sierra shtyn njerëzit të masturbojnë në galeri… Këto akte që sot do të kishin shumë klikime në rrjetet sociale, edhe dikur përçoheshin si lajme në mediat e shkruara. Arti pra është lajmi.

Giulio Carlo Argan, historian italian i artit dhe fashist, thoshte: “Me art mund të merret çdokush, kurse me anti-art vetëm artisti i mirëfilltë”! Definicionet ndërrojnë me kohën, dhe çdo definicion synon të krijojë artistët e rinj dhe mitet e reja. Kështu, përmes një miti sot është i njohur austriaku Rudolf Schwarzkogler, që u tha se gjoja vdiq duke ia nxjerrë vetes sytë dhe duke prerë pjesë-pjesë organin gjenital me zhilet, për të demonstruar “Artin e trupit”. “Time Magazine” ka shkruar kështu. Pa marrë parasysh demantet e viteve të fundit, e vërteta është kjo: Schwarzkogler është i pavdekshëm!

Tek filmi “The Last Temptation of Christ” i regjisorit Martin Scorsese – bazuar në veprën e autorit të anatemuar nga krishterimi, Nikos Kazantzakis – Jezusi bën seks me Maria Magdalenën, ndërsa jeton me Martën dhe Marinë, dy motrat e Lazarit. Ai, me fëmijët e tij, has në Palin që predikon për ardhjen e shpëtimtarit. Jezusi e quan gënjeshtar, sepse “bota nuk mund të shpëtohet me gënjeshtra”. Por, Palit nuk ia ndien përderisa e kishte krijuar të vërtetën e tij nga dëshirat dhe shpresat e njerëzve. Nëse ka nevojë, ai do ta kryqëzojë dhe do ta ringjallë Jezusin. Dhe, nëse Jezusi e thotë të kundërtën, masat do ta vrasin, sepse ata e duan “Jezusin e Nazaretit, djalin e Zotit, profetin”. Versioni i tij i Jezusit të ringjallur që do të shpëtojë botën, është më i fuqishëm se sa jeta reale e tij. Pali e transmetoi këtë version të së vërtetës, ndaj cilësohet si themelues i krishterimit si religjion dhe i pavdekësisë së Jezusit! Sepse, Pali ishte ai që e përhapi lajmin…

E, si mund të bëhet Thomson i pavdekshëm, përderisa kritikja Tabitha Dickinson ishte e vendosur ta shkatërrojë përfundimisht duke ia “vrarë shfaqjen”, meqë ai për të ishte i famshëm e assesi aktor!?

Në kërkim të pavdekësisë

Psikologu amerikan Hendry Murray propozoi termin ‘Kompleksi i Ikarit’, si formë manie të personit që adhuron lartësitë, që ka frikë nga rënia, që ka natyrë narcisoide, kognicion që bazohen në fantazi, e mbi të gjitha mani për pavdekësi. Ikari është Birdmani, e Birdmani është alter-egoja e Thomsonit. Ndaj, në premierë, Thomson ndryshon skenën e fundit duke ndërruar revolen si rekuizitë me revole të vërtetë, e duke përfunduar monologun e jetës me vetëvrasje në skenë!

Ky akt bëri që kritikja fatale të “ndryshojë” e të shkruajë artikullin “Virtyti i papritur i injorancës”, me fjalët që aktorët i shndërrojnë në mite: “Thomson pa dashur lindi një formë të re, që mund të përshkruhet vetëm si një super-realizëm. Gjaku është derdhur njësoj, në kuptimin e plotë të fjalës dhe si metaforë, nga artisti e edhe nga audienca. Gjaku i vërtetë. Gjaku që ka qenë i humbur në venat e teatrit amerikan”!

Thomson mbijeton. Arma godet hundën e tij, ndërsa mjekët ia vunë një të re. Ai u ringjall, ashtu siç deshi. Ish-gruaja është në anën e tij, e edhe vajza. Kryesorja, ai është top-lajmi i mediave. Ka edhe profil në Twitter me 80 mijë ndjekës për një ditë. Kjo është dëshmia se është gjallë! Birdmanit i thotë pirdhu, e në fund kërcen nga dritarja!

Ky përfundim është enigma që në një mënyrë e lë të pazgjidhur regjisori. Thomson nuk bie poshtë, por… fluturon!

Një paralele me këtë moment mund të nxirret nga skena përfundimtare e filmit sllovak “Zahrada”, i regjisorit Martin Sulík. Personazhja Helena rri e shtrirë në tavolinë, kur papritmas ngrihet dhe rri pezull në ajër. “Në fund, gjithçka po kthehet në vend të vet”, është komenti që përcjell këtë fluturim.

A po përjeton Thomson një halucinacion të radhës, apo e bija Sam – që shikon lartë nga dritarja, e buzëqeshur – po i sheh gjërat tek vijnë në vend?

Kieslowski nuk i ka përfunduar kurrë filmat e tij. Por, nuk e ka refuzuar asnjë version që ka mundur të vije nga shikuesi. Tekefundit, gjithçka është subjektive në interpretim. Një vepër e mirëfilltë arti, si “Birdman”, këtë e lejon. Tekefundit, ky film flet për iluzionin për realitetin në të cilin jetojmë!

Shpërndajeni këtë shkrim dhe kjo do të jetë e vërteta që ju do ta besoni!