Demokracia dhe religjioni

Sami Haliti

Nga aspekti vleror, arsyeshmëria e ekzistencës së që të dy këtyre manifestimeve konkrete shoqërore nuk vihet në diskutim. Rrjedhimisht, çfarëdo trajtimi i cili synon të jetë objektiv dhe shkencor në identifikimin e relacionit në mes të demokracisë dhe religjionit, konsiderojmë se duhet të bëhet duke iu shmangur nevojës për të bërë tifo, pra arsyetimit lidhur me primatin e njërës apo tjetrës, apo edhe duke iu shmangur rangimit të tyre nga çfarëdo kriteri. Pra, ky relacion duhet pasur qasje nga një aspekt vleror neutral, kjo pasi konsiderojmë se secila nga to i ka arsyet e mjaftueshme të ekzistencës, pasi që të dyja i kanë si përkrahësit po ashtu edhe kundërshtarët e vet, qoftë edhe të pa deklaruar.

Fillimisht, themi se demokracia është ajo formë e organizimit shoqëror, respektivisht një legjitimim i qeverisjes, ku instanca e fundit e justifikimit është mbështetja te aprovimi nga shumica e popullatës (demosi). Nga ana tjetër, religjioni paraqet atë formë të manifestimit social, respektivisht të të kuptuarit të botës (botëkuptim), ku instanca e fundit e justifikimit të çfarëdo organizimi dhe veprimi social (individual apo gruporë) është subordinimi ndaj urdhrave të Zotit, rrjedhimisht harmonizimi i jetës individuale dhe shoqërore sipas urdhrave të hyjnorë. Demokracia konsiston në racionalitet, por nuk e përjashton emocionalitetin; religjioni konsiston në emocionalitet, por e synon racionaitetin.

Është e qartë se nuk ekziston një dhe vetëm një formë e vetme as e religjionit, ashtu sikurse nuk ekziston një model i vetëm i demokracisë. Por, gjithsesi se kur themi fjalën religjion apo demokraci, e kemi të qartë se ato paraqesin kuptime të ndryshme të organizimit social. Si demokracia po ashtu edhe religjioni janë koncepte mjaftë të përgjithshme (gjenerike) brenda të cilave mund të evidencohen variante të ndryshme të manifestimeve konkrete. Ato kanë të përbashkët faktin se as demokracia dhe e as religjioni nuk janë alternativat e vetme të qeverisjes respektivisht të të kuptuarit të botës. Këtë qartas e dëshmon realiteti empirik. Për me tepër, as njëra as tjetra nuk janë alternativat e vetme brenda vet nocioneve përkatëse të tyre, pasi që mundë të flitet për moduse të ndryshme si të demokracisë por edhe vet religjionit.

Fakti se si njëra ashtu edhe tjetra janë fenomene reale shoqërore, patjetër se nënkupton edhe një ballafaqimin (pozicionim), por edhe kontrapozicionim mes tyre. Kjo ngase konsiderojmë se jo domosdoshmërisht relacioni mes tyre pritet të jetë harmonik, që do të thotë se mes religjionit dhe demokracisë nuk mund të pritet konsonancë lidhur me disa çështje ashtu sikurse nuk mund të pritet një disonancë e patejkalueshme mes tyre, së paku për disa çështje. Topika e tillë përfshinë abortin, diversitetin social, diversitetin moral, konceptin mbi familjen, konceptin mbi shtetin, eutanazinë, mjedisin e shumë tema të tjera .

Duke pasur parasysh evidencat e deritashme empirike, dihet se kurrë deri më tani nuk ka pasur një shoqëri me përmasa globale e cila kishte qeverisje demokratike, ashtu sikurse kurrë nuk ka pasur një formë të vetme të ekspresivitetit dhe manifestimit të jetës religjioze në përmasa globale, andaj kjo flet se as njëra dhe as tjetra nuk e kanë kapacitete justifikimi që të imponojnë modelin përkatës të manifestimit dhe imponimit në jetën reale. Tërmeti social i rrënon edhe parlamentet edhe faltoret, prandaj duket se ka diçka jashtë edhe njërës edhe tjetrës. Me çfarë arsyetimi të mund të kërkojmë nga një pjesëtarë tribalë në amazonë që të jetë demokrat apo të mendoj për çfarëdo modaliteti të monoteizmit ? Një kundër pyetje e imagjinuar nga pjesëtari tribal mbi kontaminimin e mjedisit nga shoqëritë demokratike do e përmbyste çfarëdo superioriteti megaloman modernist, ashtu sikurse që do e përmbyste çfarëdo justifikimi të veprimeve violente në emër të Zotit nga cilido religjion.

Demokracia si formë e organizimit shoqërorë, duke filluar që nga komunitetet e para që e aplikuan të njëjtën deri në ditët e sotme, dallon si në formë ashtu edhe në përmbajtje. Nuk mund të pretendohet se koncepti për demokracinë ishe i njëjtë si në Athinë, si në moduset e derivuara të saj nga revolucionet e botës perëndimore (francez dhe amerikan) pa lënë anash as pretendimet e realizimit të idesë së demokracisë socialiste. Idealizimi i demokracisë antike më tepër shërben si një pikë reference për justifikimin se shumica është ajo e cila duhet të sundojë, dhe kur kjo ndodhë, përfitimet e një shoqërie nga kjo formë e organizimit shoqëror, në aspektet e tërësore të zhvillimit të saj janë të mëdha (K. Popper). Megjithatë, nuk është përherë kështu, sepse shumica ka pasur raste kur ka ditur në mënyrë të vullnetshme të e humb karakterin pozitiv lidhur me karakterin e demokracisë, duke e mbështetur një lider në mënyrë histerike (fashizmi) apo edhe duke mos iu kundërvënë ekspansionit dhe nënshtrimit ekonomik të të të tjerëve në formë të kolonializmit dhe neokolonializmit, d.m.th. kur kjo është bërë në dëm një numri të madh banorësh nga vendet e botës së tretë.

Ajo çka duhet theksuar si veçori unikate, është fakti se demokracia nuk mund të mendohet si një gjendje stacionare, apo gjendje kur ajo do të e arrijë manifestimin ideal të saj. Nga ana tjetër, arritja e idealitetit mundë të thuhet se është synim i religjionit. Demokracia nuk e synon të përkryerën; religjioni duke e besuar idealen konsideron se do ta arrijë atë. Duke pasur një qasje kuptimore të këtillë, lidhur me të kuptuarit e demokracisë, shmanget rreziku i ngufatjes së saj, d.m.th. i të kuptuarit metafizik të saj. Demokracia e kuptuar si proces permanent, do të thotë që opsionet për avancimin e vlerave demokratike të një shoqërie gjithmonë janë në një rivlerësim, i cili rivlerësim është rrjedhojë e zhvillimeve dinamike në zhvillimet reale të asaj shoqërie. Produkti i këtij ballafaqimi duket se duhet të ketë vetëm një kriter elementarë i cili nuk mund të anashkalohet me asnjë justifikim, e ky është mos kthimi në një status apo situatë konkrete ku domeni apo spektri i lirive të njeriut do të ngushtohej më shumë se stadi aktual ose ai paraprak. Përndryshe, liria nuk do të kishte avancim por stagnim dhe ngushtim. A nuk shohim shpesh tendenca të këtilla, qoftë edhe nën petkun e demokracisë, bile edhe duke qenë si pararojë në emër të mbrojtjes së saj?

Përderisa demokracia, si një konflikt social i kontrolluar, mund ta përballoj këtë sfidë, mund të flasim për progres dhe zgjerim të lirisë njerëzore si në kontekst individual ashtu edhe në atë grupor. Liria e shijuar një herë është vështirë të kontrollohet apo kornizohet e aq më pak të ndalohet.

Parajsa e humbur, si simbolikë edhe nga konteksti eshatologjik religjioz, ku njeriu është hedhur në këtë botë e cila definitivisht nuk është e përkryer, simbolikisht presupozon se sa e pa përkryer është gjendja natyrore e njeriut, pra edhe e jetës në shoqëri reale.

Nga ana tjetër, religjioni si i tillë nuk është gjithashtu një dhe i vetmi. Ai ka forma të ndryshme të manifestimit konkret , të cilat me gjithë faktin se i subordinohen nocionit religjion, megjithatë dallojnë si në formë ashtu edhe në përmbajtje. Të kuptuarit e Zotit si nocion suprem dallon përmbajtjesisht në të kuptuarit, konfuqianist, hinduist, budist apo edhe ai monoteist, ku së paku kemi tri variante manifestimi (Jevreizëm, Krishtërizëm dhe Islam), ku po ashtu secila nga to ka degëzime brenda vetvetes. Aq më tepër ky dallim vjen në shprehje kur marrim parasysh format religjioze animiste dhe totemiste anembanë globit.

Në kontekstin socio politik, produkti organizativ shoqëror i religjionit është teokracia. Faktet empirike flasin se shoqëritë e tilla jo vetëm që nuk pranohen nga oponentët, por edhe nga vet militantët religjioz dhe teokratik hasen aspektet disfunksionale dhe konservative të shoqërive këtilla. E drejta e votës, pronës, punës, patent shoferit, apo edhe lëvizjes paraqesin manifestime konkrete disfunksionale teokratike.

Prandaj, relacioni apo ballafaqimi në mes demokracisë dhe religjionit thuajse është i destinuar të jetë kompleks, kontradiktorë por edhe i pa definuar, pasi që të dy nocionet kanë një qark të gjerë (ekstension) nocioni i cili konkretizohet në mënyra dhe forma të ndryshme. Në këtë kontekst, tjetër është relacioni mes religjionit dhe demokracisë në SHBA, Britani, Francë, tjetër ai në Rusi e tjetër në Kosovë. Jo vetëm që në këtë aspekt ka dallime strukturore dhe funksionale mes shoqërive përkatëse, por kjo posaçërisht ka bazë ndikimi edhe nga vet struktura dhe funksionet kulturore, bile edhe psikike të individëve nga vendet e përkatëse. Rrjedhimisht, kualitetet e veprimeve apo vendimeve që merren nga politikat e vendeve përkatëse janë shumë të ndryshme, dhe kjo manifestohet me variacionet që nga qasja fleksibile për një akomodim pluralist të nevojave për segmenteve të ndryshme të shoqërisë, deri te besueshmëria dhe siguria se ligji apo vendimi administrativ i një politike apo personi zyrtarë i cili ka derivuar nga një demokraci qoftë tribale, është zgjidhja e duhur e cila duhet zbatuar, sado që të jetë absurde nga aspekti funksional i shoqërisë apo edhe nga aspekti i realizimit të të drejtave individuale njerëzore.

Duhet theksuar se nga aspekti social empirik, demokracia nuk është rrjedhojë apo preferencë e asnjë koncepti religjioz. Po të bëhej ajo çka thotë apo pretendon religjioni, nuk do të kishim fare demokraci. Por, kjo nuk do të thotë se demokracia është kundër religjionit. Pashmangshmëria e hierarkisë brenda strukturave religjioze nuk e nënkupton edhe aplikimin e demokracisë brenda strukturave të tilla, pra nuk do të thotë se organizatat religjioze duhet të jetë demokratike. Prandaj, kjo e pamundëson derivimin e demokracisë nga çfarëdo variante e religjionit. Nuk kanë të gjithë njerëzit kualitet hyjnore. Bile femrat të shumtën përjashtohen nga çfarëdo hierarkie religjioze. Në këtë kontekst asnjërin nga religjionet, në çfarëdo forme të manifestimit, nuk mund të i atribuohet afërsia më e madhe me demokracinë. Demokracia si e tillë nënkupton se pluralizmi i një shoqërie është vlera më e lartë në rrafshin konkret, sepse edhe demokracia është konkrete. Demokracia në parim ofron akomodim për të gjithë, andaj kjo vlerë nuk do të duhej të rrezikohej apo cenohej nga dukuritë statistikore të populacioneve specifike, e kjo do të thotë se nuk do të duhej të kishte rëndësi se çfarë vendi zë një komunitet nga aspekti numerik brenda një shoqërie, por ka rëndësi që e drejta ekzistencës pa presion dhe mos cenim i secilit komunitet dhe individ duhet të garantohet pa paragjykim.

Përderisa nuk jetojmë në një botë ideale, edhe nuk pritet që gjithçka do të funksionoj në mënyrë të përkryer. Së paku jo për demokracinë. Ballafaqime mes koncepteve të grupeve të ndryshme shoqërore supozojmë se do të ketë gjithmonë, përderisa parajsa është e humbur një herë e përgjithmonë, së paku nga aspekti religjioz monoteist. Në rastin e ballafaqimit në mes demokracisë dhe religjionit është me rëndësi që demokracia duhet të kuptohet si forme jo e përkryer e realizimit të jetës shoqëroro-politike e cila ofron kapacitete organizative, qofshin ato edhe formale apo le të themi gjenetike nga aspekti strukturorë, që t’i akomodojë interesat e diverse sociale, qofshin këto edhe interesa antagoniste nga aspekti parcial apo edhe total. Demokracia si e tillë ka vetëm një kah, e kjo është rritja e dimensionit të lirisë njerëzore pa u cenuar apo detyruar nga shtytjet apo presionet e jashtme.

Religjioni si i tillë, në të gjitha format e manifestimit, për shkak të faktit se ka një orientim stukturalisht të mbyllur, nuk mund të pretendojë të realizojë parajsën në këtë botë. Së paku kjo nuk ka ndodhur deri më tani, bile për më shumë ka ndodhur e kundërta. Por, i njëjti patjetër që ka të drejt të e kërkojë parajsën, duke mos u imponuar në asnjë variant, lidhur me formën e tij të konkretizimit ritual, ashtu sikurse që nuk mund të pretendoj përjashtimin social të atyre të cilët nuk bëjnë fare pjesë në dimensionin religjioz të tyre, qoftë si individ apo si grup.

Në këtë kontekst, duhet të jetë e qarte se nuk funksionon një religjion me parime demokratike, ashtu sikurse nuk funksionon një demokraci me parime religjioze. Besimi se veprimet e caktuara, p.sh. pagesa e taksave apo pjesëmarrja ne votim apo ndalimi në mënyrë demokratike i simboleve fetare duhet të jenë pjesë përbërëse e të qënit demokrat e bën demokracinë religjioze, pra jodemokratike, ashtu sikurse pretendimi se shumica eventuale e një komuniteti religjioz në mënyrë demokratike (mbështetja te shumica) ka të drejtë t’ua imponojë sjelljen dhe manifestimin e jetës sociale brenda kornizave të saj religjioze është një justifikim pseudo demokratik që nuk i përshtatet çfarëdo religjioni, sepse ai nuk ka kontribuar në lindjen apo zhvillimin e demokracisë. Demokracia mund të pretendojë të bëjë akomodimin e të gjitha grupeve, qofshin ato edhe religjioze, pa pretenduar të gjejë parajsën në këtë botë, përderisa religjioni nuk mund të pretendojë se ka kapacitet të e akomodojë demokracinë, me gjithë faktin se premton parajsën dhe shpëtimin. Së paku jo në këtë botë të pa përkryer, mu sikurse është demokracia.