Borgesi në shtëpinë e tij: Politika është një nga format e mërzisë

Nga: Mario Vargas Llosa (intervistë e pabotuar e vitit 1981)
Përktheu: Bajram Karabolli (libri “Gjysmë shekulli me Borgesin”)

Nëse do të më duhej të përmendja një shkrimtar në gjuhën spanjolle të kohës sonë, vepra e të cilit do të rrojë për të lënë një gjurmë të thellë në letërsi, do të citoja këtë poet, tregimtar dhe eseist argjentinas, që i dha mbiemrin e tij artistes së famshme Grasiela Borges*, Jorge Luis Borges.

Një grusht librash që shkroi, gjithnjë libra të shkurtër, të përsosur dhe të çmuar si një unazë, ku njeriu ka përshtypjen se asgjë nuk mungon dhe asgjë nuk është e tepërt, kanë pasur dhe kanë një ndikim të madh tek ata që shkruajnë spanjisht. Tregimet e tij fantastike, të cilat zhvillohen në Pampa, në Buenos Aires, në Kinë, në Londër, në çdo vend të realitetit ose irealitetit, tregojnë të njëjtën imagjinatë të fuqishme dhe të njëjtën kulturë të frikshme sa edhe esetë e tij mbi kohën, gjuhën e vikingëve… Por erudicioni te Borgesi nuk është kurrë diçka e dendur, akademike, por gjithnjë është diçka e pazakontë, e shkëlqyeshme, argëtuese, një aventurë e shpirtit, prej nga ne lexuesit gjithmonë dalim të befasuar dhe të pasuruar.

Intervista me Borgesin është zhvilluar në një apartament modest, në qendër të Buenos Airesit, ku ai jetonte i kujdesur nga një punonjëse, e cila i shërbente edhe si shoqëruese, pasi Borgesi kishte disa vjet që e kishte humbur shikimin; po ashtu i shoqëruar nga një maçok angora, të cilin e kishte pagëzuar me emrin Bepo, sepse, siç tha, ashtu quhej maçoku i poetit anglez, Lord Bajron, të cilin ai e admironte.

Llosa: Më habiti shumë fakti që, duke parë bibliotekën tuaj, nuk gjeta libra tuajt. Pse nuk ka libra tuajt në bibliotekë?

Borges: Kujdesem shumë për bibliotekën time. Kush jam unë që ta quaj veten njësoj me Shopenhauerin…

Llosa: Dhe nuk ka as libra për ju, shikoj që nuk ka asnjë nga gjithë ata libra që janë shkruar për ju.

Borges: Nga ata unë kam lexuar në Mendosa, të parin, të botuar gjatë diktaturës.

Llosa: Cila diktaturë, Borges? Sepse, për fat të keq, ka pasur kaq shumë…

Borges: Ajo e atij… emrin e të cilit nuk dua ta kujtoj.

Llosa: As mos e përmendni.

Borges: Jo, as dua ta kujtoj. Ka fjalë të cilat është mirë t’i shmangësh. Epo, doli libri “Borges, enigma dhe çelësi”, shkruar nga Ruis Dias (Ruiz Díaz), një profesor nga Mendosa, dhe nga një bolivian, Tamajo. Dhe e lexova atë libër për të parë nëse mund ta gjeja çelësin, pasi enigmën e njihja. Pastaj, nuk kam lexuar më asnjë tjetër. Alisia Hurado (Alicia Jurado) ka shkruar një libër për mua. E falënderova dhe i thashë: “Unë e di se është mirë, por tema nuk më intereson mua ose ndoshta më intereson shumë, kështu që nuk do ta lexoj.”

Llosa: Domethënë, nuk e keni lexuar as atë biografinë voluminoze që Rodriges Monegali (Rodríguez Monegal) ka shkruar për ju.

Borges: Dhe doni të thoni se është shumë e mirë?

Llosa: Së paku shumë e dokumentuar dhe realisht e bërë me një nderim të thellë, me një dashuri të madhe për ju, madje, besoj, me njohuri të mëdha për veprën tuaj.

Borges: Po, jemi miq. Ai është nga Melo, apo jo? Nga Uruguai.

Llosa: Po, dhe, gjithashtu, në një nga tregimet tuaja paraqitet si personazh.

Borges: Për qytetin Melo mbaj mend disa vargje shumë të këndshme të Emilio Oribes, të cilat fillojnë në një mënyrë pa shumë vlerë, por pastaj lartësohen, marrin flakë: “Unë kam lindur në Melo, qytet i shtëpive koloniale…” Epo, kjo nuk është shumë…, “shtëpi koloniale”, pak më ndryshe “shtëpi të stilit kolonial”… “Unë kam lindur në Melo, një qytet i shtëpive koloniale, në mes të fushave të pafundme, plot panik”, dhe tani zmadhohet, “në mes të fushave të pafundme, plot panik dhe pranë Brazilit”. Shikoni si vjen duke u rritur vargu, ë? Si vjen duke u zgjeruar!

Llosa: Mbi të gjitha, sepse e thoni ju.

Borges: Jo, por… “Unë kam lindur në Melo, një qytet me shtëpi koloniale” nuk është asgjë; “në mes të rrafshinës së pafund dhe të frikshme, pranë Brazilit”, dhe tashmë shikon një krenari në fund të vargut. Është shumë e bukur. Emilio Oribe.

Llosa: Është shumë e bukur. Borges, është një gjë, për të cilën ka vite që dua t’ju pyes. Unë shkruaj romane dhe gjithmonë më lëndon një frazë juaja, shumë e bukur, por shumë fyese për një romancier, një frazë që, pak a shumë, është kështu: “Është prirje varfanjake të kërkosh të shkruash romane, të duash ta zgjerosh në pesëqind faqe diçka që mund të formulohet në një frazë të vetme”.

Borges: Po, por është një gabim, një gabim, sipas meje. Të sorollatesh kot, apo jo? Ose të jesh i paaftë.

Llosa: Por keni qenë një lexues i shkëlqyer dhe një përkthyes i mrekullueshëm i romaneve.

Borges: Jo, jo. Unë kam lexuar shumë pak romane.

Llosa: Megjithatë, romanet shfaqen në veprën tuaj, janë përmendur, madje janë sajuar.

Borges: Po, por unë jam tmerruar nga romancieri Uilliam M. Thekëri (Thackeray). Përkundrazi, Dinkes më pëlqen shumë.

Llosa: “Vanity Fair” (Panairi i kotësive) ishte shumë i mërzitshëm për ju.

Borges: Romanin “Pendennis”, me shumë sforcim, munda ta lexoj, por, “Vanity Fair”, jo, nuk munda.

Llosa: Josef Konrad (Joseph Conrad), për shembull, është një autor që ju e admironi, nuk ju interesojnë romanet e Konradit?

Borges: Po, sigurisht që po, veçse këtu bëj disa përjashtime. Për shembull, rasti i Henri Xhejmsit (Henry James), i cili, le të themi, ishte tregimtar dhe romancier i shkëlqyer, i një kalibri tjetër.

Llosa: Por, midis autorëve më të rëndësishëm për ju, a nuk ka ndonjë romancier?

Borges: …

Llosa: A do të përmendnit ndonjë romancier midis autorëve që ju i konsideroni më të rëndësishëm, apo ata janë kryesisht poetë dhe eseistë?

Borges: Dhe tregimtarë.

Llosa: Dhe tregimtarët.

Borges: Sepse nuk mendoj që “Një mijë e një net” është një roman, apo jo? Është një antologji e pafund.

Llosa: Avantazhi i romanit është se gjithçka mund të jetë roman. Mendoj se është një zhanër kanibal, i cili i gëlltit të gjitha zhanret.

Borges: Sa i përket “kanibalit”, e dini origjinën e fjalës?

Llosa: Jo, nuk e di, cila është?

Borges: Shumë e bukur. Karaibe, nga e cila vjen karibal dhe pastaj kanibal.

Llosa: Pra, qenka një fjalë me origjinë latino-amerikane.

Borges: Po, por pa “latino”. Ata ishin një fis indianësh, karibët, një fjalë indigjene, dhe prej andej erdhi kanibal dhe Kaliban, te Shekspiri.

Llosa: Kontribut interesant i Amerikës në fjalorin universal.

Borges: Ka shumë të tjera: çokollatë, që ishte xocoatl, besoj, apo jo? Për fat të keq, ka humbur “l”, në fund. Po ashtu papa.

Llosa: Sipas jush, cili ka qenë kontributi më i mirë i Amerikës në fushën e letërsisë? I gjithë Amerikës: Amerikës hispanike, portugeze… Ndonjë autor, ndonjë libër, ndonjë temë?

Borges: Unë do të thosha se gjëja më e mirë është modernizmi, në përgjithësi. Ishte vepër e letërsisë në gjuhën spanjolle, dhe kjo buron nga kjo anë, ana jonë, siç thekson Maks Enrikes Urenja (Max Henríquez Ureña). Unë kam folur me Huan Ramon Himenesin (Juan Ramón Jiménez) dhe ai më ka treguar për emocionin me të cilin kishte marrë një kopje të Maleve të arit (vepër poetike e Leopoldo Lugonesit, 1897), dhe për ndikimin e tij te poetë të mëdhenj në Spanjë. Prandaj, them se vjen nga kjo anë. Dhe çuditërisht, ne këtu jemi shumë më afër Francës – jo gjeografikisht – nga ç’janë spanjollët. Unë, në Spanjë, kisha vënë re se mund të lavdëroje Anglinë, Italinë, Gjermaninë, madje edhe Amerikën e Veriut, por, nëse lavdëroje Francën, atyre nuk u vinte mirë.

Llosa: Kudo, nacionalizmi është diçka shumë e vështirë për t’u çrrënjosur.

Borges: Një nga të këqijat e mëdha të kohës sonë.

Llosa: Po, Borges, për këtë do të doja të flisja pak, sepse… Mendoj se mund t’ju flas me shumë sinqeritet.

Borges: Po, dhe unë, veç kësaj, dua t’ju them se është një e keqe që u përket të djathtëve dhe të majtëve.

Llosa: Disa nga deklaratat tuaja politike edhe mund të më habitin, por, kur flisni për çështjen e nacionalizmit, meritoni gjithë admirimin dhe respektin tim. Mendoj se përherë keni folur me kthjelltësi të madhe për këtë temë, ose, më saktë, kundër nacionalizmit.

Borges: E megjithatë, unë e kam pësuar prej tij.

Llosa: Por tani, me këta të fundit…

Borges: Për faktin si flas për brigjet e Buenos Airesit, për faktin se nuk i njoh bejtet patriotike dhe sherrxhinjtë patriotë, pse nuk i pranoj këto gjëra në letërsinë time. Unë kam shkruar milonga*… Gjithçka është e denjë për letërsi, pse jo edhe tema autoktone?

Llosa: Unë e kam fjalën për nacionalizmin politik.

Borges: Ky është një gabim, sepse, nëse dikush do një gjë kundër tjetrit, është diçka që, në të vërtetë, nuk do ta dëshironit. Për shembull, nëse unë dua një Angli kundër Francës është një gabim, duhet t’i dua të dyja vendet, brenda mundësive të mia.

Llosa: Ju keni bërë shumë deklarata kundër çdo armiqësie të mundshme midis Argjentinës dhe Kilit.

Borges: Edhe më shumë duhej. Edhe pse, aktualisht, jam nip dhe stërnip ushtarakësh dhe, më larg, pushtuesish, të cilët nuk më interesojnë fare, unë jam pacifist. Mendoj se çdo luftë është një krim. Madje edhe, kur pranohen si luftëra të drejta, siç ishte, pa dyshim, Lufta e Gjashtë Ditëve*; nëse pranojmë një luftë të drejtë, qoftë edhe një të vetme, kjo, tashmë, i hap derën çdo lufte dhe kurrë nuk do të mungojë arsyeja për ta justifikuar atë, sidomos kur akuzohen dhe burgosen si tradhtarë ata që mendojnë ndryshe. Unë, dikur, nuk i kisha kuptuar që Bertrand Ruselli, Gandi, Huan B. Alberdi dhe Romen Rolani kishin të drejtë të kundërshtonin luftën; dhe ndoshta tani nevojitet më shumë guxim për të kundërshtuar luftën sesa për ta përkrahur apo për të marrë pjesë në të.

Llosa: Për këtë, jam dakord me ju. Mendoj se është shumë e saktë kjo që thoni. Cili është regjimi politik ideal për ju, Borges? Çfarë do të dëshironit për vendin tuaj dhe për Amerikën Latine? Ç’regjim do t’ju dukej më i përshtatshëm për ne?

Borges: Unë jam një anarkist i vjetër spencerian dhe besoj se shteti është një e keqe, por për momentin është një e keqe e nevojshme. Nëse do të isha diktator, do të hiqja dorë nga posti im dhe do të kthehesha te letërsia ime shumë modeste, sepse nuk kam zgjidhje tjetër për të ofruar. Unë jam një person i hutuar, i dekurajuar, si të gjithë bashkatdhetarët e mi.

Llosa: Por ju e konsideroni veten një anarkist, në thelb, një njeri që mbron sovranitetin individual kundër Shtetit.

Borges: Po. Megjithatë, nuk e di nëse jam i denjë. Gjithsesi, nuk besoj se ky vend është i denjë për demokraci apo anarki. Ndoshta në vendet të tjera mund të bëhet, në Japoni ose në vendet skandinave. Këtu, pa dyshim, zgjedhjet do të ishin të këqija dhe do të na sillnin një Frondizi* tjetër apo të tjerët…, etj.

Llosa: Ky skepticizëm sikur bie ndesh me disa prej deklaratave tuaja optimiste që bëni për paqen, pikërisht kundër luftës, së fundmi, kundër torturave dhe të gjitha formave të shtypjes.

Borges: Po, e di. Por nuk e di nëse kjo mund të jetë e dobishme. Unë i kam bërë ato deklarata për arsye etike, por nuk mendoj se janë të dobishme, nuk mendoj se mund t’i ndihmojnë ndokujt. Ato mund të më ndihmojnë të qetësoj ndërgjegjen time, asgjë më shumë. Por, nëse unë do të isha një qeveri, nuk e di se çfarë do të bëja, ne jemi në një rrugë qorre.

Llosa: Unë, pothuajse, një çerek shekulli më parë, ju kam bërë një intervistë në Paris dhe një nga gjërat që ju pyeta…

Borges: Një çerek shekulli… Prit. Është tejet e trishtuar, nëse do të flasim për një çerek shekulli përpara…

Llosa: …një gjë që ju pyeta ishte se ç’mendonit për politikën, dhe a e dini se si m’u përgjigjët? “Është një nga format e mërzisë”.

Borges: Oh, mirë, në rregull.

Llosa: Ishte një përgjigje e bukur, por nuk e di, nëse do t’jua përsëritja tani: vazhdoni të mendoni se është një nga format e mërzisë?

Borges: Hëm, do të thosha se fjala mërzi është pak e butë. Gjithsesi, le të themi e neveritshme. Mërzitje është tepër… Është një understatement…

Borges: Nuk e di nëse dikush mund të admirojë politikanë, njerëz që janë të përkushtuar për të rënë dakord, për t’u korruptuar, për të buzëqeshur, për t’u fotografuar dhe, më falni, për të qenë popullorë…

Llosa: Ç’tip njerëzish admironi ju, Borges? Aventurierët…

Borges: Po, i kam admiruar shumë, por tani nuk e di. Më pëlqejnë aventurierët individualë.

Llosa: Cilin, për shembull? Ju kujtohet ndonjë aventurier që do të donit të ishit?

Borges: Jo, nuk do të doja të isha dikush tjetër.

Llosa: Ju jeni i lumtur me fatin e Borgesit.

Borges: Jo, nuk jam i lumtur, por e di që me një fat tjetër do të isha dikush tjetër. Dhe, siç thotë Spinoza, “çdo gjë dëshiron vetminë e qenies së vet”. Unë insistoj të jem Borges, nuk e di pse.

Llosa: Mbaj mend një nga frazat tuaja: “Kam lexuar shumë gjëra dhe kam jetuar pak”, e cila nga njëra anë është shumë e bukur dhe nga ana tjetër duket nostalgjike…

Borges: Shumë e trishtuar.

Llosa: Duket se po qaheni.

Borges: E kam shkruar kur isha tridhjetë vjeç dhe nuk e kuptoja që të lexuarit është gjithashtu një mënyrë jetese.

Llosa: Por, a nuk keni ndonjë peng për gjëra që nuk i keni bërë, ngaqë i jeni përkushtuar për kaq shumë kohë jetës thjesht intelektuale?

Borges: Besoj se jo. Mendoj se me kalimin e kohës njeriu, në thelb, i jeton të gjitha gjërat dhe, më e rëndësishme, nuk janë përvojat, por ajo që njeriu bën me to.

Llosa: Mendoj se kjo ju ka çliruar shumë nga gjërat materiale. Kushdo e kupton këtë, kur vjen në shtëpinë tuaj. Në të vërtetë, ju jetoni si një murg, shtëpia juaj është tepër e thjeshtë, dhoma juaj e gjumit duket si qeli e një murgu trapens, në të vërtetë keni një përkorje të jashtëzakonshme.

Borges: Luksi më duket një vulgaritet.

Llosa: Ç’kuptim kanë paratë për ju, në jetë, Borges?

Borges: Mundësi për të siguruar libra dhe udhëtime dhe për t’i zgjeruar e për t’i zhvilluar ato.

Llosa: Por, nuk ju kanë interesuar kurrë paratë? Nuk keni punuar kurrë për të fituar para?

Borges: Epo, edhe nëse e kam bërë, duket se nuk ia kam arritur dot. Sigurisht që mirëqenia është më e mirë se varfëria, veçanërisht në një vend të varfër, ku, tërë kohën, je i detyruar të mendosh për paratë. Një person i pasur mund të mendojë për diçka tjetër. Unë kurrë nuk kam qenë i pasur. Prindërit e mi po, kemi pasur prona dhe i kemi humbur, na i kanë konfiskuar, por, gjithsesi, nuk mendoj se ka shumë rëndësi kjo.

Llosa: Ju e dini që një pjesë e mirë e vendeve të kësaj toke sot jetojnë në varësi të parave, mirëqenia materiale është nxitja e tyre.

Borges: Është e natyrshme të jetë ashtu, sidomos kur ka një varfëri të tillë. Për çfarë tjetër mund të mendojë një lypës, veçse për paratë dhe ushqimin. Nëse ju jeni shumë i varfër, duhet të mendoni për para. Një i pasur mund të mendojë për diçka tjetër, por një i varfër, jo. Ashtu sikurse edhe një i sëmurë duhet të mendojë vetëm për shëndetin. Secili mendon për atë që i mungon, jo për atë që ka. Kur unë e kisha shikimin, nuk mendoja se ky ishte një privilegj, ndërsa sot do të jepja gjithçka për të më riardhur shikimi dhe nuk do të dilja nga kjo shtëpi.

Llosa: Borges, më ka befasuar shumë shtëpia modeste në të cilën jetoni, veçanërisht dhoma juaj e gjumit aq e thjeshtë. Një nga objektet e pakta që shikon në dhomën tuaj të gjumit është medalja e Urdhrit të Diellit dhënë nga qeveria peruane.

Borges: Është medalja që iu dha familjes sonë, pas katër brezave.

Llosa: Dhe si ka ndodhur kjo, Borges?

Borges: Atë medalje e ka marrë stërgjyshi im, kolonel Suares, i cili drejtoi një sulm të kalorësisë peruane në Hunin. Ai e fitoi atë Urdhër dhe mori gradën e kapiten-kolonelit nga Bolivari*. Pastaj, gjatë Luftës Civile, atë Urdhër e humbi. Edhe pse familja ime ishte unitare*, së largu, unë jam i lidhur me De Rosas* – ne, të gjithë jemi të afërm në këtë vend pothuajse të pabanuar. Pas katër brezave kjo medalje na u kthye, tashmë për motive letrare, për këtë, unë shkova me time ëmë në Lima, e cila qau, sepse i kujtohej që këtë medalje e shihte në portretet e gjyshit tim, ndërsa tani e kishte në duar dhe ishte për djalin e saj. Ishte shumë, shumë e emocionuar.

Llosa: Me fjalë të tjera, marrëdhënia juaj me Perunë shtrihet në shumë breza.

Borges: Po, në katër breza. Madje, është më herët, do t’jua them, unë isha… Ah, jo, jo, prit… Po. Unë kam qenë në Kusko dhe kam parë një shtëpi me një emblemë në formën e kokës së dhisë, dhe aty kishte qenë Heronimo Luis de Kabrera* (Jerónimo Luis de Cabrera), katërqind vjet më parë, i cili ka themeluar një qytet të quajtur Ika, që nuk e di se ku është, dhe qytetin Kordova, në Argjentinë. Dua të them, është një marrëdhënie e vjetër.

Llosa: Kështu që ju, në njëfarë mënyre, jeni edhe peruan.

Borges: Po. Sigurisht që po.

Llosa: Çfarë ideje kishit për Perunë, përpara se të shkonit në Lima?

Borges: Një ide shumë të paqartë që mendoj se ishte mbështetur kryesisht te historiani Uliam Preskot (William Presccott).

Llosa: Te “Historia e pushtimit të Perusë” e Preskotit. Kur e keni lexuar atë histori?

Borges: Ndoshta, duhet të kem qenë shtatë ose tetë vjeç. Libri i parë i historisë që kam lexuar në jetën time. Më vonë, kam lexuar “Historinë e Republikës së Argjentinës” të Visente Fidel Lopesit (Vicente Fidel López), dhe më pas historinë e romakëve dhe atë të grekëve. Por, libri i parë që kam lexuar, “throughout”, domethënë, nga fillimi në fund, ka qenë ai.

Llosa: Dhe çfarë ideje kishit për Perunë, atë të një vendi ndoshta mitik?

Borges: Po. Pak mitik. Dhe, më pas, unë u bëra shumë mik me një shkrimtar, pa dyshim i harruar prej jush, peruani Alberto Hidalgo, nga Arekipa.

Llosa: Që ka jetuar një kohë të gjatë në Argjentinë, apo jo?

Borges: Po, dhe ai më zbuloi një poet nga i cili unë mësova shumë poezi përmendsh.

Llosa: Cili poet, Borges?

Borges: Eguren.

Llosa: Ose Maria Eguren (José María Eguren).

Borges: Po. Ai. Libri quhej Vajza me llambën blu, apo jo?

Llosa: Është një poemë, një nga poemat më të njohura të Egurenit.

Borges: Po. Ishte dhe një poemë tjetër… Unë kam një imazh të paqartë për një anije dhe një kapiten të vdekur që drejton anijen. Nuk i mbaj mend vargjet.

Llosa: Është një poet simbolist me çiltërsi dhe delikatesë të madhe.

Borges: Një delikatesë e madhe. Nuk e di nëse edhe çiltërsi. Unë mendoj se ai ishte qëllimisht i çiltër.

Llosa: Them i çiltër jo në kuptimin pezhorativ, jo naiv.

Borges: Jo, jo. Natyrisht, çiltërsia është një meritë.

Llosa: Ai nuk doli kurrë nga Peruja dhe besoj se edhe nga Lima, kurrë. Dhe, për habi, një pjesë të mirë të veprës së tij e shkroi për një botë nordike, për zanat skandinave. Tema veçanërisht ekzotike për të.

Borges: Sepse nostalgjia është shumë e rëndësishme.

Llosa: Ndoshta kjo krijon njëfarë afërsie midis jush, midis Egurenit dhe jush.

Borges: Po. Është e vërtetë që unë jam duke menduar për vende që nuk i njoh ose që i kam njohur shumë më vonë. Do të dëshiroja shumë të njihja Kinën ose Indinë…, megjithëse tashmë, në fushën e letërisë, i njoh mirë.

Llosa: Cili vend do t’ju emocionte më shumë, po ta njihnit, Borges?

Borges: Nuk e di, do të thosha Japonia, Anglia dhe…

Llosa: Islanda, për shembull?

Borges: Islanda, pa dyshim, sepse unë jam duke studiuar gjuhën nordike, e cila është gjuha mëmë e suedishtes, norvegjishtes, danishtes, gjithashtu, pjesërisht, e anglishtes.

Llosa: Është një gjuhë që ka pushuar së foluri, sa shekuj më parë?

Borges: Jo, jo, aktualisht, flitet në Islandë. Kam botime të klasikëve, vepra të shekullit XIII, dhe këto botime, që m’i kanë dhuruar ose i kam blerë në Rejkjavik, nuk kanë fjalor, as prolog dhe as shënime.

Llosa: Me fjalë të tjera, është një gjuhë që nuk ka evoluar, që vazhdon të jetë e njëjtë, gjatë tetë shekujve.

Borges: Unë dyshoj se shqiptimi ka ndryshuar. Ata mund të lexojnë klasikët e tyre, ashtu si një anglez mund të lexojë, për shembull, William Dunbar, Geoffrey Chaucer-in, ose sikur të mund të lexonim, nuk e di, Këngët e Sidit spanjoll apoe La chanson de Roland francez.

Llosa: Ose grekët e Homerit.

Borges: Po, pikërisht. Ata mund t’i lexojnë klasikët e tyre në botime pa shënime, pa fjalorë, pa dyshim, duke i shqiptuar ato në një mënyrë tjetër. Por, për shembull, shqiptimi në anglisht gjithashtu ka ndryshuar shumë. Ne themi To be or not to be dhe duket se Shekspiri, në shekullin e XVII i thotë ende, duke i ruajtur zanoret e hapura saksone: “Tou be or nat Tou be be.” Kjo është shumë më kumbuese, krejtësisht e ndryshme, dhe pothuajse komike, tani.

Llosa: Borges, ky kuriozitet ose, më shumë se kuriozitet, kjo magjepsje juaja ndaj letërsisë ekzotike…

Borges: Nuk e di nëse është ekzotike…

Llosa: I referohem interesit tuaj për letërsinë nordike ose anglo-saksone.

Borges: Epo, anglo-saksonia është letërsia e lashtë angleze.

Llosa: …ju besoni se ka të bëjë me…

Borges: Me nostalgjinë?

Llosa: Me Argjentinën, me faktin se Argjentina është një vend krejtësisht modern, pothuaj, pa të kaluar.

Borges: Po. Ashtu besoj, dhe se ndoshta një nga pasuritë tona është nostalgjia. Mbi të gjitha, nostalgjia për Evropën, që një evropian nuk mund ta ndiejë, sepse një evropian nuk ndihet evropian, por, le të themi, anglez, francez, gjerman, spanjoll, italian, rus… /Gazeta “ExLibris”/

______________________

*  Graciela Noemí Zabala (1941) – e njohur si Graciela Borges, artiste argjentinase, qysh kurshkrimtari Jorge Lis Borges i fali mbiemrin e tij, sepse i ati i saj ia ndaloi përdorimin e mbiemrit të tij.

*  Milonga – tekste këngësh popullore.

*  Lufta e Gjashtë Ditëve – lufta midis Izraelit dhe koalicionit arab (1967)

*  Arturo Frondizi – president i Argjentinës (1958 – 1962), vendosi një regjim diktatorial.

*  Simon Bolivar (1783 – 1830) – figura më e madhe në historinë e Amerikës Latine, luftëtari dhe çlirimtari i saj prej kolonizatorëve spanjollë.

*  Unitar – ithtar i Partisë Unitare, themeluar në shek. XIX.

*  Juan Manuel de Rosas (1793 – 1877) – ushtarak dhe politikan argjentinas.

*  Jerónimo Luis de Cabrera (1528 – 1574) – ushtarak, eksplorator dhe kolonizator spanjoll.