Brenda meje është një fëmijë që s’rritet

Intervistë me shkrimtarin: Roland Gjoza
Bashkëbisedoi: Mark Simoni

A përsëritet fëmijëria? Apo ajo, në mënyrën më të mistershme, rikthehet si një ngushëllim?

Fëmijëria, mendoj, është fillimi dhe mbyllja e një rrethi. Ajo, jo vetëm që vjen si një përmallim, ngushëllim, siç thoni ju, por dhe si një shpresë. Mos harroni se në këtë moshë, unë sapo mbusha 70 vjeç, kur e kur mendja më shkon te amshimi. Gjithsesi mistika, iluzioni i falet një plaku, që s’pranon se është i tille, sepse në shpirt ka njëzetvjeçarin që e gabon. Është një e gabuar për mirë.

Si të vjen ajo, fëmijëria?

Në mënyrën më të natyrshme, ndoshta ngaqë ne, më së shumti iluzionistët e penës, mendojmë se shkojmë të rilindim.

A nuk është e bukur kjo? Ndonëse logjika nuk e pranon. Dhe, këtu dalim te emocioni. Fëmijëria është emocioni më i madh.

Në të gjitha ato që kam shkruar, ajo më ka shoqëruar me një ngazëllim të çuditshëm. Ne e kemi fëmijën brenda. Dhe ai nuk rritet. Këtu qëndron e bukura. Një burrë dhe një fëmijë. Një plak dhe një fëmijë. Një poet, një shkrimtar dhe një fëmijë. Suksesi më shpesh i takon atij, po ne ia “vjedhim.” Nuk thamë asnjëherë:ky çmim i takon një fëmije!

Ku e keni ndjerë më shumë?

Në prozë. Në romane dhe në tregime. Në poezi më vinte si gjendje. Në romanin tim “Mëkati”, botuar më 1994, fëmija që kisha brenda vetes m’u shndërrua në Krisht. Por, nuk arriti ta kryejë mrekullinë deri në fund. Ishte pothuajse një dështim i tij. Dhe, kjo frikë e dështimit më ka ndjekur sa herë jam ulur për të shkruar, veçanërisht gjëra të gjata si romane, novela, skenarë.

Hyn në mekanizmin e ndërlikuar letrar kjo? Dhe si ndodh?

Fare pa kuptuar, në gjendjen e një pavetëdijshmërie pothuajse absurde. Ti nuk e ke ndërmend, ai vjen vjedhurazi dhe t’i përmbys planet. Triumfon, në njëfarë mënyre. I bindem verbërisht. Sepse ngazëllimi i tij për lojë është magjepsëse. A nuk është një lojë djallëzore dhe hyjnore letërsia? Ja, aty  në të fshehtat e saj është dhe ky fëmijë. Librat e mi nuk mund të kuptohen pa të. Ku është, them unë shpesh, sepse gjithçka që kam shkruar është diçka serioze, që s’ka kurrfarë fëmije brenda por, ja ku e gjej, aty midis rreshtave, gjersa them me vete se pa të s’mund t’ia dal kurrsesi. Kam shkruar 19 romane dhe 12 libra me tregime dhe novela dhe ai në to është maratonomaku. Nuk di nëse ka arritur në finish, sepse ai makth i madh, ai terror i dështimit, nuk më ndahet.

Ç’është kjo frikë? Përse?

Frika e shkrimit, do ta quaja. Unë kam frikë kur shkruaj. Më shqetëson ideja e dështimit, por gjithsesi ajo më mund. Edhe tani, pas 55 vjet krijimtarie, unë ndjehem i dështuar. Kam frikë të shfletoj librat e botuar. Ngazëllehem çmendurisht kur shkruaj, më duket se kam prekur suksesin, po kur gjithçka ka përfunduar dhe temparatura e krijimit ka rënë, unë ndjehem njeriu më fatkeq në botë. Si ta shpjegosh? Nuk e di. Është temë që kërkon kohë dhe durim për t’u sqaruar njëfarësoj. Kur më dhanë çmimin kombëtar për librin më të mirë me tregime, “Për shkak të vajzave nga Parisi”, nuk e besova, m’u duk se ishte bërë një gabim, aq të rrënjosur e kisha idenë e dështimit.

Nuk u arrit asnjëherë një ekuilibër shkrimtar-fëmijë dhe sukses-dështim?

Asnjëherë. S’ka patur kurrë ekuilibër. Jam nisur gjithmonë nga një impuls që më vinte vetiu, që më shkrepte si një shkëndijë elektrike; duhej të ulesha e të shkruaja. Po çfarë? Nisesha me mend të hidhja në letër një roman e shkruaja një tjetër. Çdo roman që kam shkruar është përpunuar më parë prej gati njëzet a tridhjetë vitesh. Asgjë nuk kam shkruar pa këtë punë paraprake, pa këtë durim afatgjatë. Aty ku është ai, fëmija, qe s’me ndahet, kam parandjerë suksesin e ka ardhur dështimi.

Nuk folëm për shkrimtarët që pëlqenit dhe ju ndihmuan më tepër. Cilin keni patur më për zemër?

Nuk ka qene një, po shumë e shumë shkrimtarë. Unë përgjithësisht kam frymë postmoderne në shkrimet e mia, po lexoj më tepër klasikët. Kam mendimin se nostalgjia më ka mundur gjithmonë. A nuk ndodh që Shekspiri të na duket përherë e më i ri? Dante, po ashtu, Homeri, Tolstoi, Dostojevski, Çehovi, Balzaku…Pse ndodh kjo? Do ta krahasoja me energjinë. Ata kanë energji nukleare. Shkrimtarët modernë kanë sjellë risi në formë, teksti i tyre është më lakonik, energjik, po nuk e ka shpirtin e madh, humanizmin dhe dashurinë e letërsisë klasike. Ndoshta jam i gabuar. Por kështu mendoj.

Po nga letërsia shqipe kë do të veçonit? Cili është më afër jush?

Kadare dhe Kuteli në prozë, ndërsa në poezi Migjeni.

Ju keni shkruar romane, tregime, ese, poezi, skenarë filmash, keni përkthyer shumë poetë, tregimtarë të mëdhenj botërorë. Ju ka prishur punë kjo shpërndarje?

Nuk e di. Nuk e kam menduar ndonjëherë. Kam bërë ç’më ka ardhur, sipas rrethanës.

Por, asnjëherë s’kam qenë “llups” i shkrimit. Gjithmonë jam ulur kur providenca më ka urdhëruar! Kam bindjen se imagjinata vjen nga lart, siç thotë Dante te “Komedia hyjnore.”

Amerika, ku jetoni, ekzistencialja e përditshme, a ju pengon që të shkruani?

Përkundrazi. Këtu më priten me një shprehje sa të ankthshme aq dhe shpresëdhënëse; Të marrtë Amerika me të mirë! Është një shprehje që nënkupton fatin dhe që ka lindur prej përpjekjes për të mbijetuar në dhe te huaj. Pikërisht ndeshja me vështirësitë e mëdha dhe puna që kisha në një kolegj, çuditërisht më rinuan si krijues brenda një vetmie dhe depresioni, thjesht artistik, do ta quaja. Ja, kjo është një kontradiktë. Vuaja dhe shkruaja, gjersa u përshtata. Kohës në Amerikë i përket treçereku i krijimtarisë sime. Pak Amerikë dhe shumë Shqipëri. Kur vij në Shqipëri kam një mall të jashtëzakonshëm.

Ndiheni mirë me kohën, realitetin?

Jo, pothuajse jo. Kam një revoltë! Sepse s’më pëlqen që dje ishte diktatura e ideologjike, ndërsa sot është diktatura e parasë. Liria ende ka mbetur iluzion. Gjithashtu parullat e dikurshme janë zëvendësuar me reklamat e bujshme. Njeriu është shumë i shqetësuar, mjaft i zhgënjyer. Mirë thotë Papa Françesku: Pasuria duhet të ndahet në mënyrë më të drejtë. Ka shume të papunë. Turma njerëzish nëpër rrugë. Ku po shkojmë? Drejt kafenesë! Ka çmenduri!

Ç’mendim keni për gjendjen e letërsisë?

Sot ka shumë poetë, po pak poezi;shumë shkrimtarë, po pak prozë dhe si përfundim – shumë entuziasëm. Lexuesin e librit e ka marrë peng interneti. Letërsia e vërtetë, letërsia artistike është keqkuptuar. Atë e kanë marrë në dorë gazetarë, analistë, opinionistë, deputetë, kryeministra. Harrohet teksti, merren me ngjarjet! Shteti s’funksionon me letërsinë; shkrimtari është njeriu më i vetmuar që është lënë krejt në mëshirë të fatit. Nganjëherë më duket se shkruaj në tym, sepse s’ka kush merret me veprën; të gjithë pothuajse sikur lexojnë vetëm paranë.

Po ai fëmija që s’rritet, ç’thotë?

Ai s’di asgjë, veç kërkon të më ngecë në të shkuarën sepse ai vjen prej të shkuarës. E kam një folezë të ngrohtë. Nëna e re, babai, shtëpia prapa Lidhjes së Shkrimtarëve (që s’janë më), por që prej trillit të atij fëmije më vijnë të gjallë. Eja, më thotë ai fëmijë, mua të zhgënjyerit nga realiteti;eja të luajmë me top lecke, me disk biçiklete, kala dibrançe… eja! Edhe pak, i them, sepse jam egoist, dua të shkruaj ende që të paktën tani në fund të shlyej disi, nëse më ecën, atë ndjesi të tmerrshme të dështimit. /Mapo/