Gjenitë me fytyrë engjëlli

Nga: Michèle Gazier
Përktheu: Anila Xhekaliu

I parakohshëm dhe i ditur si Jezusi duke folur për teologji me doktorët, djallëzor dhe i ëmbël si Kupidoni, Arthur Rimbaud me fytyrë engjëlli, me profilin e fëmijës, me fatin njëkohësisht shkëlqimtar e të zi, mishëron mrekullisht mitin e engjëllit të rrëzuar. Parakohshmëria e Rimbaud-së është shtylla e parë mbi ku ndërtohet miti në të cilin ai është në të njëjtën kohë heroi dhe viktima. Parakohshmëri po aq shkreptimtare sa poeti vetëvritet në moshën nëntëmbëdhjetëvjeçare dhe vdes pak ditë mbas ditëlindjes së tridhjeteshtatë. Para kësaj vdekjeje, ai zgjedh qetësinë e bredhjen, dy mënyra për t’u zhdukur që nuk kanë reshtur kurrë së ushqyeri polemikën e ndezur, imagjinatat.

Ka mes gjenisë dhe vdekjes lidhje të çuditshme e të frikshme. Gjenitë e vjetër nuk janë të numërt, madje nuk kanë, në sy të morive të turmave, popullaritetin e këtyre që kanë pasur fatin e madh ta marrin shumë herët nderimin e tyre. Simbolikisht, Rimbaud ka vdekur më pak se njëzet vjeç. Ç’do të ishte bërë me të nëse, si Hygoi, do t’i kishte shtuar gjashtë dekada proze e vargjesh veprës së vet?

Ta pret mendja, nuk mund të gjykojmë për jetëgjatësinë e njerëzve të shekullit XIX nën përmasën e të vetmit Hygo. Asokohe vdisje i ri dhe dyzetvjeçar nuk ishe larg një plaku. Megjithatë, në shekullin e Rimbaud-së, disa dekada para tij, janë të tjerë shkrimtarë të mëdhenj e dijetarë të shuar në kulmin e artit të tyre e në ag të moshës së të rriturit: poeti gjerman Georg Büchner, autor i Woyzek, ishte njëzet e katër vjeç kur u largua prej kësaj bote; Mikhaïl Lermontov, të cilit i detyrohemi romanin shumë të bukur Një hero i kohës tonë, ishte njëzet e pesë vjeç. Për sa i përket matematikanit Évariste Galois, në moshën njëzetenjëvjeçare që zhduket, i goditur për vdekje në një duel; Isodore Ducasse, i ashtuquajturi Comte de Lautréamont, bashkëkohësi i rreptë i Rembaud-së e autor i të famshmeve Këngë të Maldadorit, e ka lënë këtë botë më 1870, në moshën njëzetekatërvjeçare, duke lënë mbas vetes një vepër të mistershme, të çmendur, profetike, që shkrimtarë, psikanalistë e kritikë nuk reshtin së zbuluari. Një zë thyhet, por kënga e tij më shumë se kurrë mbetet.

Në rininë mitike të Rimbaud-së, që mbetet për lexuesit e vet përjetshëm adoleshent e bashkëfajtor, shtohet aureola e horrit, i të dorës së dytë, djaloshit endacak me flokë të pakrehur, “grushtet në xhepa të shpuar”, vagabond e bohem. E përfytyrojmë “burrin me taban ere” duke i rënë kryq e tërthor Europës së mugullt, pijetoreve me nam të keq, alkoolin trimonedhash që të djeg fytin, djemtë që u qepen femrave, drogën, vetminë, kërkimin e dashurisë, miqësisë, hedhjen tek tjetri – fatkeqi Verlaine të mahnitur – që ju do shumë, shumë keq, që të ngjitet, që vdes prej dëshpërimit, prej xhelozisë…

“Nuk kam qenë kurrë prej këtij populli; nuk kam qenë kurrë i krishterë; jam prej racës që këndonte në sfilitje; nuk i kuptoj ligjet; nuk zotëroj kuptim të moralshëm, jam një i pagdhendur”, – shkruante ai te Një stinë në ferr. Ai që “ende krejt fëmijë, do të adhuronte të burgosurin e paarsyeshëm i cili kyçet gjithmonë në burg”, ruan mbyllët kepin e rrugëtarit drejt qyteteve të ndriçuara që do ta bënin ta harrojë jetën e ngushtë që nuk resht së arratisuri.

Dukshmëria që ne do ta quajmë romantike e këtyre viteve të dhimbshme endjesh e shkrimi, që do të zgjasin për kohë të gjatë mbasi ai pati mohuar dehjen prej fjalëve, me udhëtime të largëta e gjeste tregtish të dyshimta e të dështuara në Perëndim, ka molepsur shkrimtarë e artistë. Në radhën e tyre ata kanë ëndërruar ose e kanë ëndërruar për veten e tyre, për gjeninë Rimbaud. Pse jo ata që kishin moshën e tij, sjelljet e tij, shijet e tij artistike a seksuale, shqetësimin e tij e ndonjëherë madje diçka prej sharmit të tij fizik.

Diabolikët

Me më shumë apo më pak talent, më shumë apo më pak natyrshmëri, Rimbaud-të e rinj kanë lulëzuar në letërsi. Për ta filluar me Raymond Radiguet-in. Njëzetvjeçar, fizik i gjatë, shije e vërtetë e magjepsjes, mbrojtës i fuqishëm e besnik – Jean Cocteau – dhe një pendë e hollë. “Digjesha flakë, thekja hapin, si njerëzit që duhet të vdesin të rinj e që i grahen punës”, – shkruante ai te Djalli në trup në një lloj vetëportreti të lumtur e të dëshpëruar.

Prej kësaj vdekjeje të rrufeshme, Cocteau do ta kishte shumë të vështirë ta marrë veten dhe do ta kalojë pjesën e mbetur të jetës duke kërkuar për Radiguet-Rimbaud-të me taban zjarri. Por nuk do të gabohet me gjeninë e re të parakohshme të zbuluar më 1955 nga botuesi i tij, René Julliard, një vajzë e vogël me shikim lehtësisht dyshues, me çehre të padjallëzuar, që shkruante vargje. Përballë kësaj çapkëneje të pafajshme, Cocteau thotë me zë të lartë: “Të gjithë fëmijët nëntëvjeçarë janë gjeni, përveç Minou Drouet-it.” Siç shkruan Roland Barthes në kapitullin e Mitologjive kushtuar poeteshës së re: “Sot, gjeni do të thotë të fitosh kohë, është të bësh në moshën tetëvjeçare çka ne e bëjmë normalisht në moshën 25 vjeç. […] Flitet për të ecur pak më shpejt se të gjithë njerëzit. Fëmijëria do të bëhet, pra, vendi i privilegjuar i gjenisë.” Për fat, ky tip gjeniu nuk ka lënë shumë gjurmë. Shkëndija e saj nuk ishte e tillë sa të ketë ndriçuar një rrym.

Martir

Në një gjini tjetër, e gjithmonë tek i njëjti botues René Julliard, një vajzë e re nëntëmbëdhjetëvjeçare, Françoise Sagan, bën skandal në shkurrajën e letrave me një roman të parë, Mirëdita trishtim, që do të jetë njëri prej bestsellerëve më të mëdhenjve të shekullit. Ajo është provinciale, e lindur në Lot. Shkruan si t’i vijë, me paturpësi, duke ndërmarrë rreziqe, duke mos pasur frikë t’i djegë krahët as për t’i luftuar tabutë e një borgjezie që ajo e pikturon me vitriol.

Shkurt, Sagan jep ca shkelma në thneglën e romanit social e psikologjik. Muzika e saj e vogël ngazëllon, nuk pëlqen, intereson. Sido qofshim, të tronditur a të fituar, lexojmë Sagan. Vajza e re që ndien netët e bardha e lidhjet e rrezikshme, është e prekur nga mbrojtja e engjëllit dhe e fshikur nga krahu i djallit. Hija e Rimbaud-së rri pezull. Por ajo e ka jetën të ngjitur mbas trupit. Dhe, sado e brishtë, i tejkalon dekadat… Në mënyrën e vet, Sagan gjithashtu bëhet një mit. Qysh prej një gjysmë shekulli, botimi është në kërkim të një Sagani të re.

Në gjurmën e Rimbaud-së, shumë i afërt me të për nga vështirësia se nga parakohshmëria letrare, Jean Genet. Fëmijë i përbuzur, i braktisur nga nëna, nuk e njohu kurrë të atin. I ngulur në asistencën publike, edukohet prej ca fshatarëve nga Morvani. Një ditë akuzohet për vjedhje. Shkruan në Ditar Hajni: “Për t’i mbijetuar dëshpërimit, kur sjellja ime ishte më shumë e ndrydhur, përpunoja pa shpërblim një disiplinë të rrezikshme. […] Për çdo akuzë të sjellë kundër meje, qoftë ajo e padrejtë, prej thellësisë së zemrës do të përgjigjesha po. Me zor e shqiptoja këtë fjalë. […] thellë ndieja nevojën për t’u bërë ajo çka ata më kishin akuzuar se isha. Isha gjashtëmbëdhjetë vjeç.” Dihet vazhdimi, shtëpi riedukimi, arrati, vjedhje, prostituim, vagabondim, vjedhje, burg… mandej shkrimi vjen si një shëlbim për ta shpëtuar horrin. Në parathënien e pesëqind e shtatëdhjetë e katër faqeve që i kushton Genet-it nën titullin Shenjtori Genet, komedian e martir, Sartri shkruan sa i përket këtij akuzimi të parë për vjedhje, të cilit Genet-i do t’ia ruajë përgjithmonë gjurmën: “Një fëmijë vdes nga turpi, mbin në vend të tij një rrugaç; rrugaçi do të xhindoset nga fëmija.” Bashkëbisedim i frytshëm mes të dyve që bën të lulëzojë kështu një vepër shëlbuese. Në të kundërt të Rimbaud-së, Genet-i do të shpëtohet me anën e të shkruarit.

Në rrugë

Vepra e Rimbaud-së është si një lëkurë e çmuar që është krijuar në vuajtje dhe që ai e ka braktisur mbas vetes. Për poetin e Charleville-s si për këtë gjeniun tjetër fatkeq siç qe Moxart-i, zulma e pasvdekjes, krijimi i një miti, por pa shpëtim. Është pa dyshim ky fat i zi i Rembaud-së, bredhja fatkeqe, lypja e pafundme e një vendi ku të ngjizet larg brengave të fëminisë, pakuptimësisë mëmësore, heshtjes së të atit, budallallëkut e mendjengushtësisë njerëzore që kanë frymëzuar shkrimtarët e brezit të Beat-it që përfaqësohen prej tij. Jehona e Një stinë në ferr tringëllon në revoltën e tyre: Jam i armatosur kundër drejtësisë.

Ia kam mbathur. O magjistarë, o mjerime,
o urrejtje, ju që thesari im u qe besuar!
Ia dal të humbë ndjenjat
në shpirtin tim e gjithë shpresa njerëzore.
Mbi çdo gëzim për ta mbytur linda
kërcimin e shurdhët të kafshës së egër.
I ndyrë

Bert Mathieu, mik i ngushtë i Henry Miller-it e Allen Ginsberg-ut, profesor i vjetër në Universitetin e Yale-s, autor i një vepre mbi Rembaud e Miller dhe përkthyes i veprës së Rimbaud-së, pohon që është Jack Kerouac që ia ka bërë të njohur Rimbaud-në Ginsbergut më 1944. Shkrimtarë të rrugës, revoltës, kundër një shoqërie të kalbur e shterpë, Kerouac, Ginsberg dhe në hapat e tyre këngëtarë, si Bob Dylan, Rolling Stones, Lou Reed e në veçanti Jim Morrison, zëri i Doors-ave, e kanë vënë Rimbaud-në në tekstet e jetën e tyre. Sipas Bert Mathieu, Mick Jagger e dinte Rembaud-në përmendësh dhe Jim Morrison do të kishte bërë pelegrinazh në Charleville. Por përtej anekdotës, këtij ripërvetësimi të përhershëm të ikonës e të dhunës së poetit të Ardenëve, nuk mundesh të jesh përveçse i kamufluar prej modernitetit të një vepre që, ngaqë është pa vend e pa epokë, sfidon kohën.

Por ç’do të kishte ndodhur me Rimbaud-në nëse fytyra e tij prej engjëlli nuk do të kishte shoqëruar vrullin e adoleshentit, gjeninë e tij të halabakut e bredhjen e tij të fëmijës së humbur? Engjëlli dhe horri. Skëterra e ferrit dhe ndriçimet e fjalëve. “Jam e ndyrë si Rimbaud”, – këndon Brigitte Fontaine në një këngë të mrekullueshme e pa mesazh. “Jam i bukur si Rembaud”, – sugjeronte Jim Morrison mes shkëlqimeve të skenës e purgatorëve të parajsave të tij artificiale. Njëqind vjet më vonë, Rimbaud na rizgjon sërish. Në fillim të udhëtimit, na thotë ai, është përsëri deti, tresoja e fjalëve e vrujimi i dëshirës:

Por, vërtet, shumë kam qarë! Agimet janë pikëllonjëse.
Çdo hënë është mizore e çdo qiell hidhët:
Dashuri helmët më ka mbufatë limontitë dehëse.
Ah sikur kallumca ime të vezullojë! Ah sikur të përfundoj në det! /Marrë nga Telerama hors serie, kushtuar poetit Arthur Rimbaud në 150-vjetorin e lindjes/Përgatitja në shqip: Gazeta “ExLibris”/