“Vëllai im Arthur Rimbaud”

Nga: Elisabeth Rimbaud
Përktheu: Luan Rama

E pashë të vinte në shtëpinë tonë për herë të fundit. Ditë të paharruara, përgjime pranë tij dhe netë që nuk do të kthehen më kurrë, kurrë, kurrë!

E kam mbajtur trupin e tij që përkundej; e kam mbajtur me këto duar atë trup që vuante dhe mundohej. I prija në shëtitjet e tij dhe i mbikqyrja çdo hap. E shoqëroja ngado dhe atje ku donte ai. E ndihmoja gjithnjë kur kthehej, që të ngjitej në dhomë, të zbriste dhe nga këmba e vetme e atij të pangrëni, largoja çdo pengesë. Përgatisja vëndin ku do të ulej, shtratin e tij, tavolinën. Kafshatë pas kafshate, përpiqesha që ai të hante diçka. Në buzët e tij afroja filxhanin me lëngje që ai të mos kishte etje.

E mbaja me kujdes gjatë ecjes së tij, me orë, me minuta të tëra. Në çastin e duhur i jepja ilaçet që duhej të merrte: disa herë në ditë. Për ditë me rradhë u përpoqa ta argëtoj dhe ta largoj nga mendimet e tij. Netët i kaloja në kokë të shtratit. Që të flinte i vija muzikë. Por muzika qante gjithnjë. Në mes të natës ai më kërkonte të shkoja e të mblidhja lulëkuqe, lëngu i të cilave e qetësonte. Dhe unë shkoja. Kisha frikë se isha vetëm dhe larg tij. Nxitoja nëpër errësirë. Pastaj përgatisja qetësuesin që ai e pinte… Dhe përgjimet natën pranë tij rifillonin gjer në mëngjes. Dhe kur ai binte të flinte, i qëndroja ende pranë, duke e parë tek flinte, duke e dashur, duke u lutur dhe duke qarë.

Nëse shkoja në ag, edhe pse pa zhurmë, ai zgjohej menjëherë dhe zëri i tij, zëri i tij i shtrenjtë, më thërriste, dhe unë rendja menjëherë pranë tij, e lumtur, që mund t’i shërbeja akoma.

Kushedi sa herë, gjatë mëngjeseve, kur më së fundi ai shijonte një lloj pushimi, unë qëndroja me orë, me veshin që përgjonte momentin fatal, duke përgjuar thirrjen e tij, frymën e tij.

Asnjë dorë, veç duarve të mia nuk e ka prekur, nuk e ka veshur, nuk e ka ndihmuar në vuajtjen e tij. Kurrë një nënë nuk ka ndjerë një përkujdesje kaq të fortë ndaj fëmijës së saj të sëmurë… Ai më fliste për vënde që sapo i kishte lënë; më tregonte punët e tij. Kujtonte gjithnjë njëmijë kujtime të së kaluarës, të lumturisë së humbur; dhe lotët e tij fillonin të rridhnin, të shumta dhe të hidhta. Përpiqesha të ngushëlloja mërzinë e tij, por nuk mundja, duke e ditur mirë se jeta nuk do t’i qeshte, dhe kështu, pa mundur ta ngushëlloja, duke vështruar pa fjalë lotët që i binin, në të njëjtën kohë unë shihja të futeshin brënda çdo ditë e më shumë faqet e tij të zbehta dhe fytyra e tij e admirueshme të rreshkej. Ai më pyste shpesh se përse, ai, një njeri aq i mirë, i mëshirshëm, i drejtë, të mund të përballonte gjithë ato dhimbje të tmerrshme. Nuk dija çfarë t’i përgjigjesha. Kisha frikë dhe ende kam frikë se po vuante për hirin tim.

Mjerisht !

E ndihmova të vdiste atë që para se më linte, deshi të më mësojë lumturinë e vërtetë të jetës. Duke vdekur, ai më ndihmoi të jetoja.

II.

Sa shumë lodhje ka përballuar ai, atje larg detrave, në malet e Etiopisë, në diellin përvëlues dhe erën zhuritëse që të than kockat dhe të përthan faqet. Asnjë europian para tij nuk ka bërë atë çka ai ishte i detyruar të bënte. Sa shumë përpjekje të vazhdueshme. Sa shumë ecje!

Oh, ai udhëtim fatal nga Taxhurah në Choa dhe në Abisini. Çfarë ajri i keq që thithi në atë zonë të vdekjes. Cili ëngjëll i keq e çoi atje? Për më shumë se një vit, po, gjatë një viti, mbi trupin dhe shpirtin e tij, ai përjetoi atje të gjitha sprovat, të gjitha telashet e mundëshme. Dhe më në fund, çfarë shpërblimi?! Në fund ishin të gjitha trishtet: një shkatërrim i plotë. Sëmundja i vinte rrotull, ashtu si një gjarpër helmues dhe pak nga pak, pa e kuptuar, por me vendosmëri, ai e çoi si pa kuptuar në katastrofën finale.

Kurajo! Ti nuk ishe i lumtur pranë mbretit: atëherë dyfishoi forcat, përpjekjet, mundësitë e tua dhe dil nga udhët e zakonëshme. A nuk kishte ti dhuntinë e inteligjencës dhe të forcës? Jo inteligjencën dhe forcën e njerëzve të zakonshëm, oh, jo. Te ty ishte një gjeniamitet i jashtëzakonshëm. Shkëndija hyjnore e shpërndau te secili nga ne dhe në shpirtin tënd, sdi një vatër inkandeshente, një dritë verbuese që depërton gjithçka kudo. Dhe ajo që përbën forcën tënde, është dëshira, vullneti yt, i fuqishëm dhe i harbuar, në të cilat ti vendos muskujt dhe mendimin tënd, pa dëgjuar ankimet e tyre, as kërkesën e trupit për shlodhje. Ti që ke punuar aq shumë, kultivohu, ti që je një enciklopedi e gjallë! Pas ditëve raskapitëse, ti kalon një pjesë të natës për të studjuar idiomat e shumta afrikane, ti që flet aq rrjedhshëm gjithë gjuhët e Evropës. S’ke asnjë tërheqje për të pirë, për të ngrënë, apo për kënaqësitë e tjera, pas të cilave ngijen të bardhët e tjerë. Po, ruaju dhe bëj jetë asketi!… Të mjaftojnë disa minuta për të ngrënë dhe për 11 vjet, ti nuk pi veçse ujë. Kur ti mblidhesh me miq, ti veç bisedon për punët dhe ngjarje që u interesojnë të gjithëve.

Ndonjëherë pak muzikë, shumë dritë; por gjithnjë, duke u kujdesur për gjithçka, biseda tënde e pakrahasueshme, me të cilën ti di të ndriçosh, të zbukurosh, të bësh për vete ata që kanë nderin të kenë ardhur te ty. Pastërtia e jetës tënde është bërë legjendare. Kurrë ndonjëherë një njeri i qejfeve nuk e ka kapërcyer pragun tënd dhe këmbët e tua kurrë nuk e kanë shkelur një vënd dëfrimi… Po, ji kështu, i mirë, bujar!… Ngado bëje mirë dhe kjo është bërë e njohur mjaft larg. Njëqind palë sy ndjekin daljet e tua të përditëshme. Në çdo devijim të rrugës, pas çdo shkurreje apo kthese të kodrinës, ti takon të varfërit. O Zot, një legjion të mjerësh! Këtij këtu jepi pallton tënde të shkurtër, ndërsa atij atje, jelekun tënd. Çorapet e tua, këpucët e tua, janë për atë çalaman me këmbë të përgjakura. Dhe ju të tjerët ! Jepju të gjitha paratë që ke me vete, thalari, piastra, rupi. Po për këtë plakush që dridhet, a nuk ke diçka? Po, jepi këmishën tënde. Dhe kur ti të jesh lakuriq, nëse takon ende të varfër, ti do t’i sjellësh në shtëpi dhe do tu japësh gjellën tënde. Shkurt, ti s’do të kesh më asgjë, madje dhe nga vetë qënia jote për të ndihmuar gjithë ata që në rrugën tënde kanë uri, ftohtë… Dhe për vete, kurse sa më shumë. Jo shpenzime të panevojshme dhe në veçanti asgjë lluksi. Kush i ka ndërtuar mobiljet e shtëpisë tënde? Ti… Pra ti ke gjithashtu dhe sekretin e artizanëve. Ti njeh njëkohësisht dhe artin e kultivatorit: ti ke mbjellë në tokë farëra të Europës dhe në kopshtet e tua të pemëve të kafesë, midis pemëve të bananeve, pleksen aq shumë zarzavate të shijshme të Perëndimit. Dhe kjo, sepse puna tënde artizane ishte pjellore në të gjitha drejtimet… Kush është ky djalosh indigjen që merret me gjithçka? Eshtë shërbëtori yt besnik, ai që për tetë vjet të adhuron dhe të do duke tu bindur. Eshtë Xhami.

Oh, i dashuri im, por kush mund të urrente ty? Ti je mirësia, vetë përdëllimi. Ndershmëria dhe drejtësia janë thelbi yt. Por te ty ka dhe një simpati të papërcaktuar. Përreth teje, ti shpërndan një atmosferë lumturie. Çfarë talismani ke ti? Vallë mos je magjistar? Çfarë sekretesh përdor për të fituar kështu zemrat dhe dëshirat e të tjerëve. Me ç’flatra të fuqishme je krijuar për të bredhur, ashtu siç bën ti, mbi gjithë të tjerët? Po çfarë budallalëqesh them kështu? Ti je i mirë, ja, kjo është magjia tënde, o qënie e shenjtë, e destinuar që më parë… Të paktën a je i lumtur? Jo. Vëndi i ëndrrave të tua nuk është mbi këtë tokë. Ti ke përshkuar botën pa e gjetur vëndin që i shkon idealit tënd. Në shpirtin tënd, në qënien tënde, janë perspektivat dhe aspiratat më të mrekullueshme, atë çka mund të ofrojnë vëndet më tërheqëse këtu.

Por edhe pa dashur, njeriu lidhet me vëndin ku ka vuajtur më shumë, duke bërë mirë njëkohësisht. Ja pse Aden, Harar, janë tashmë dy emra të ngjizur në zemrën tënde. Ato e vranë zemrën tënde. E ç’rëndësi ka? Kujtimi yt do të mbetet përtej vdekjes.

Aden, shkëmb i përcëlluar nga një diell i përjetshëm; Aden, ku ngjyra rozë e qiellit nuk zbret veç një herë në katër vjet! Aden, ku nuk ndesh asnjë fije bari, ku nuk ka asnjë hije! Aden, ku të merret fryma dhe ku truri zien në kafkat që shpërthejnë dhe ku trupat përthahen!… Ah, përse e deshe atë Aden, përse e deshe gjer në dëshirën që ta kishe varrin atje?

Harar, zgjatim i maleve abisinase: kodrina të freskëta, lugina pjellore; klimë e butë; pranverë e përjetëshme, por njëkohësisht dhe erëra të thata e tradhëtare që të depërtojnë gjer në palcë të kurrizit… A e zbulova aq shumë Hararin tënd? A ka atje ndonjë vënd që ti nuk e njeh? Me këmbë, me kalë, ti shkove ngado… Ah, ikjet e pakuptimta me kalë përmes maleve dhe pllajave. Ç’festë, të ndjeheshe i rrëmbyer nga era në shkretëtirat me gjelbërim e gurë; të përshkoje më shpejt se një egërsirë shtigjet e pyjeve; të prekje lehtë si një “syphle”,[1] tokën lëvizëse të kënetave!… Dhe hapat e tua të guximshme, duke i sfiduar indigjenët në trimëri, zhdërvjelltësi dhe shkathtësi… Ç’gëzim të lëshoheshe me ballin e zbuluar, i veshur keq, në luginat plot gjelbërim; të ngjisje malet e pakalueshme! Ç’krenari që të mund të thoje: “vetëm unë jam ngjitur këtu, askush tjetër nuk e ka shkelur këtë tokë të pa eksploruar gjer më sot! Ç’lumturi, ç’kënaqësi të ndjeheshe i lirë, të përshkoje udhë pa pengesa, në diell, në erë, në shi, të përshkoje malet, luginat, pyjet, lumenjtë, shkretëtirat e detet!… O këmbë udhëtare, a do t’i gjej dot gjurmët e tua në rërë apo mbi gur?…

A do t’i gjej veçanërisht ato gjurmë të këtyre punëve të bëra me një kurajo të jashtëzakonëshme? Ngarkesat e pafund me kafe, fildishët e çmuar dhe ato parfume temjani, mushku si dhe gome e ari, të gjitha këto të blera në anët e pafund të këtij vëndi, pas rendjesh raskapitëse apo kalërime që të dërmojnë kockat. Por të blesh s’është asgjë. Kur indigjenët i sjellin ato, produktet duhen peshuar, përgatitur, ambalazhuar me kujdes, për t’i dërguar pastaj me karvane në brigjet e detit, ku ato arrijnë të plota dhe në gjëndje të mirë, veç me çmimin e njëmijë përkujdesjeve, e njëmijë shqetësimeve dhe ankthesh të tmerrshme. Ato dy krahë, energjike si asnjëherë tjetër, që nuk e humbën kurajon dhe nuk pushuan gjatë 11 vjetëve, kush vallë mund t’i shpërblente? Kush mund t’i shpjegojë kombinacionet gjeniale të trurit më shumë se askush tjetër. E pastaj, veç mërzi, halle, veç shqetësime në mes të indigjenëve përtacë dhe mëndjetrashë.

Veç shqetësime gjatë ditëve të gjata me karvanet që përshkonin shkretëtirat. Devetë dhe mushkat, që mbajnë pasuri të madhe, i janë besuar arabit që udhëheq karvanin. Njëmijë rreziqe përgjojnë në vetminë e rrugës. Veç shirave dhe erës, janë kafshët e egra, luanët, panterat, janë veçanërisht beduinët, tribu dredharake dhe keqbërëse, janë dankalezët, somalezët… Dhe ndërkohë që karvani përparon ngadalë drejt detit, patroni, tregëtari, i mbetur në punishten e tij për të bërë afere të reja dhe për të mbledhur pajimet për një karvan të ri, ëndërron pa pushim dhe me tmerr se fruti i punës së tij titanike, në çdo minutë të ditës apo natës, ka rrezik se mund të humb përfundimisht. Ai e ndjen trurin e tij të tkurret nga ankthi dhe ethet i përshkojnë trupin. Nga nata në natë, flokët e tij thinjeshin. Ai llogarit me hamëndje udhën e përshkuar nga ajo që duhet bërën, ndërkohë që shqetësimi e dërmon. Dhe ky linçim do të vazhdojë në një muaj të gjatë, kohë e nevojshme, të paktën për të çuar dhe kthyer ekspeditën. Gjatë këtyre udhëtimeve aventuroze, shumica e tregëtarëve kanë pësuar humbje, shpesh të mëdha. Paratë, mallrat dhe nganjëherë i njëjti shërbyes dhe të njëjtat kafshë, ktheheshin në plaçkë për tu grabitur nga hajdutët e shkretëtirës. Por vëllai im i shtrenjtë, kurrë nuk humbi ndonjë gjë. Ai fitoi mbi të gjitha vështirësitë. Sepse lumturisht, guximi udhëhiqte sipërmarrjet e tij, të cilat, të gjitha, ia mbërrinin mbanë, përtej shpresave që kishte. Fama e mirësisë së tij ishte përhapur nga mali në mal, aq sa në vënd që t’i suleshin mallrave të atij që ata e quanin “i Drejti”, “Shenjti”, nomadët beduinë binin në ujdi që të mbronin çdo karvan të tij. Floriri shtohej, pasuria krijohej, dhe ajo u bë. E ardhmja ishte e sigurtë Armiku, d.m.th. varfëria, nevojat, trishti, vetmia, mërzia, pra armiku u mund. Nuk mbetet tjetër, veç të zgjatësh dorën për të marrë palmën, shpërblimin e aq shumë përjekjeve.

III.

I shtrirë përgjithnjë, duke vuajtur pa rreshtur në shtratin e tij të dhimbjes më të tmerrshme e martire, nga thellësia e asaj dhome të vogël të spitalit, të errësuar nga prania e një muri guri dhe platanesh të dendur, ai më dha veç këshilla. Në katër muaj, ai më mësoi, aq sa të tjerët më mësuan në 30 vjet. Atij i detyroj dijen, atë se ç’është bota dhe jeta, lumturia dhe fatkeqësia. E shoh se çdo të thotë të jetosh, të vuash, të vdesësh. Njoh gjithashtu kënaqësinë që quhet përkushtim dhe mbi të gjitha, unë ndjeva gëzimin e pamatë të duash totalisht një qënie të gjakut tënd dhe një qënie të shenjtë. Ah! Dashuria vëllazërore, e pastër dhe ëngjëllore! Ta duash në gëzim, në dhimbje dhe në sëmundje, duke mos e braktisur asnjë çast; ta duash në agoni dhe në vdekje, duke e ndihmuar pa u lodhur, dhe përtej vdekjes, duke zbatuar dëshirat e tij, porositë e tij të thjeshta, dhe nëse Zoti do, duke vdekur pak pranë tij, nga e njëjta vdekje si e tij, për të shkuar të flë atje, pranë tij, për ta paqtuar shpirtin e tij të shqetësuar, i cili ka frikë se këtu mbi tokë, mos vallë e harroj. Unë ta harroj? A mund ta harroj lumturinë time, të harroj atë që bëri të lindë shpirtin tim për një jetë ëngjëllore? A nuk është ai ngado në horizontet e mrekullueshme që m’i zbuloi, ai, ëngjëlli im, shenjti im, i zgjedhuri im, ai që doja, shpirti im!… Por sa më shumë mendohem, aq më shumë besoj se që të dy ne kemi të njëjtin shpirt. I vdekur, ai nuk është i sigurt se unë mund të jetoj…

Më kujtohet kur isha e vogël, në kohën e largimit të tij të parë, në shtator të vitit 1870. Ishte shumë vonë. Në shtigjet e gjera të gështenjave, në Charleville, turma, plot zhurmë nxitonte që të mësonte ngjarjet e luftës dhe mjerisht, atëherë flitej veç për humbje. Papritur, mbi të gjitha zhurmat, në mënyrë solemne u dëgjua kënga e një burri, duke bërë thirrje për të marrë armët dhe për të mbrojtur atdheun. Por unë, aq e vockël sa isha, si një thërmizë mes asaj turme, nuk arrija ta këndoja atë këngë për Francën në rrezik. Gjysma e shpirtit tim lumturohej, e ikur me të larg shtëpisë, sigurisë, dhe ngashërimet e dëshpërimit që dilnin nga gjoksi im, dëshmonin se një pjesë e madhe e vetes time kishte ikur.

Që atëherë, unë e kam ndjekur atë kudo nëpër botë, në mendim, në vuajtje, në gëzim, pa e detyruar dëshirën time, si të isha vetë unë. Në ditë të këqia, kur ai vuante të ftohtit dhe urinë, dhe unë vuaja bashkë me të. Shpirti im gjithë ankth nuk mund të qetohej askund.

Kam jetuar të njëjtat netë të përhumbjes dhe delirit. Shpirti im i fyer qante. Dëgjoja harmoni të çuditëshme, zhurma misterioze. Vizione të mjegullta dhe të dhimbshme vallzonin para meje. Ato netë, në imagjinatë, pëlhura dëbore rrethonin gjinjtë e mij. Nuk dija t’i përcaktoja përshtypjet e mia. Dridhesha dhe ethja më digjte.

Isha me të në mjegullën gri dhe në diellin e zbehtë të Londrës, nën qiellin blu të Italisë, në borën e Saint-Gothard. Ndiqja me të udhët e mëdha. Kalonim pyje, lëndina. Gjatë një muaji ne brodhëm në atmosferën djegëse të Java-s. Sytë e mij ende janë të mbushur plot peizazhe të mrekullueshme të atij vëndi. I shoh ende banorët e vegjël të ishujve, të verdhë në verbimin e fushave të tyre… Isha gjithashtu pranë tij në Kepin e Shpresës së Mirë, kur stuhia e tmerrshme përgatitej ta fundoste. Mbyllja sytë e tmerruar dhe koka pothuaj më çahej. Isha gati të çmëndesha…

Po kthimet e tij?! Ah, ç’gëzime të shfrenuara! Ishte lumturia që ndjehesha e plotë dhe e përsosur, pasi kisha përjetuar aq gjatë mungesën e pjesës më të mirë të vetes time! Pasi ai ishte shumë më i lartë sesa unë; ai më dominonte, ashtu si pema më e bukur e fisnike e krijimit do të dominonte dhe fijen më të vogël të barit.

Por ai më donte me dhembshuri; dhe unë isha e lidhur pas tij, ashtu si një pluhur i vogël argjendi që një artist hyjnor e kishte derdhur në guackën e një statuje kolosale prej ari.

Pa i lexuar asnjëherë, unë i njihja veprat e tij. Unë i kisha menduar ato. Po, unë, intimja, nuk do mund t’i shprehja në fjalën e tyre magjike.

Admiroja dhe kuptoja gjithçka.

Për 11 vjet rresht, ne kemi ndjekur qëllimin tonë pa na u shterrur forcat asnjë çast, aq shumë të përkushtuar, por pa u harruar njëri tjetrin. Mezi thonim diçka nga larg. Askush në botë nuk ka bërë përpjekjet që kemi bërë ne; askush nuk pati këmbënguljen tonë, kurajon tonë. Lodhjet fizike që pësuam, si njëri dhe tjetri, janë të jashtëzakonëshme dhe përtej mundësive normale njerëzore. Tmerret morale në të cilat jetuam, të tjerët nuk i kanë përballuar me aq shumë kurajo. Kemi punuar gjithnjë pa u lodhur, pa hezituar, pa i lejuar vetes asnjë dëfrim apo lëshimin më të vogël. Ne nuk shijuam asnjë kënaqësi për të cilat të rinjtë duan t’i shijojnë. Asnjë ekzistencë njerëzore nuk ka qënë aq e ashpër sa e jona. Karmelitët, trapistët, e kanë shijuar këtë jetë më shumë sesa ne. Dhe kjo nuk ishte as nga egërsia apo kurnacia që mund të përçonte jetën tonë. Kjo ndodhte sepse ne i ishim përkushtuar vizionit të qëllimit të shenjtë e fisnik dhe se ne i përqëndronim të gjitha forcat tona drejt këtij qëllimi. Ne ishim njerëz të mirë, të përdëllimtë, bujarë. Ne nuk mund ta shikonim mjerimin dhe skamjen pa na ardhur keq dhe pa ndihmuar aq sa ishin forcat tona. Ne ishim të ndershëm. Ai që i kemi bërë keq me qëllim, le të ngrihet dhe të na qëllojë me gurë!

Ne besonim te virtuti i të tjerëve, sepse e jona ishte e patundëshme; dhe se nuk mund të dyshonim se ata që duhej të na ndihmonin, të na mbështesnin, të na donin, të mund të na tradhëtonin, gënjenin dhe shkatërronin. Ne kishim tmerr nga gënjeshtra dhe ne donim, po donim njeriun pranë nesh që ishte njëlloj si ne. Ah! Ne ishim shumë naivë për këtë shekull… Por le të heshtim, të mos plogështohemi! Ajo që kemi besuar dhe bërë është e mirë. Dhe nëse do duhej ta rifillonim jetën, ne do të vepronim përsëri njëlloj.

Ashtu si një pallat i shkëlqyer, të cilin një arkitekt me një gjeni unikale e ka ndërtuar gurë më gur, me një dashuri dhe këmbëngulje të habitshme, dhe që më në fund, ndërkohë që ai po vendos në kupolë emblemën e fundit të artë, dhe duke besuar se me një ndërtim kaq të lavdishëm është i mbrojtur nga jeta, papritur, ai ndjen të rrënohet vepra e tij, duke u mbuluar nën gurët e çmuar. Ashtu dhe shpresat dhe e ardhmja jonë u shëmb papritur. Monumenti i ngritur me aq mund e përkujdesje u shëmb në kokat tona, dhe ja tani ku jemi të plagosur për vdekje midis rrënojave… Ironi e pamëshirshme! … Ishte si përmbytja në port; rrufeja që shkatërron me një të hedhur të vështrimit katedralen, që gjeneratat e kanë ndërtuar me aq mund; si breshëri, i cili ditën e parë të të korrave, shkatërron brënda një çasti begatinë e mbledhur nga dielli e shiu që i ka vaditur gjatë gjithë vitit. Rini, punë, begati, shëndet, gjithçka ka humbur, gjithçka ka mbaruar tashmë.

Dhe kështu, në njëmijë lega larg njëri tjetrit, ai në një vënd indigjenësh, nën diellin e artë dhe hije të këndëshme, dhe unë në errësirën dhe ftohtësinë e fshatit francez, ne, pothuaj në të njëjtën kohë, në të njëjtin çast të përcaktuar, kur qëllimi i Shenjtë më së fundi do të arrihej dhe kur po rregullohej gjithçka për të dy, ne pësuam asgjësimin e pa riparueshëm të shpresave tona të ndritura dhe legjitime. Për të dy ne, tingëlloi në të njëjtën kohë ora e Fatkeqësisë së pakthyeshme…

Roche, 1892.