Shqiptarët e Mesjetës dhe çështja e gjuhës

Genciana Abazi-Egro

Martin Luther (1483-1546) dhe Erasmusi i Rotterdamit (1469-1536) mendonin ndryshe për shumë çështje të fesë. Ata hynë në polemikë me njëri-tjetrin, madje këto ese-polemikë vlerësohen edhe si fillesat e skepticizmit modern. Por ishte gjuha, d.m.th. strategjia që ndoqën lidhur me përdorimin e gjuhës që i pozicionoi ata përballë njëri-tjetrit.

Martin Lutheri vendosi që të përkthejë Biblën në gjermanisht. Njerëzve të thjeshtë të komunitetit të tij ai do t’u mësonte dhe shpjegonte fenë në gjuhën e tyre amtare, gjermanisht. Kështu çështjen e gjuhës Martin Lutheri e lidhi ngushtë me marrëdhënien që Perëndia vendos me njeriun, aq sa edhe teologjia e tij përcaktohet si një teori gjuhësore.

Ndërsa, Erasmusi i Rotterdamit nuk e miratoi kurrë përkthimin e Biblës në gjuhët amtare dhe mendonte “se fjala e Zotit ishte më e sigurt” në latinisht. Latinishtja për të ishte gjuha e fesë, e shkencës dhe e kulturës, madje edhe e komunikimeve të përditshme. Nuk e kishte dëgjuar njeri të fliste holandisht, vetëm në shtratin e vdekjes fjalët e fundit i tha në gjuhën e tij amtare.

Në Mesjetë elitat evropiane jetonin në një mjedis multilingual dhe ndërrimi i gjuhës apo përshtatja e gjuhës, sferave të përdorimit ka qenë një dukuri e zakonshme. Nga ana tjetër kjo situatë kishte krijuar një hendek të madh midis elitave që kishin akses në gjuhët dominante dhe njerëzve të thjeshtë të cilët njihnin vetëm gjuhën amtare. Ky dallim dhe diferencim ka qenë një ndër veçantitë e Mesjetës dhe një ndër faktorët kryesorë që solli në Evropë në rend të ditës çështjen e gjuhës amtare.

Statusi i latinishtes apo e thënë ndryshe përdorimi i gjuhës amtare kundrejt latinishtes u diskutua në shek. XV në gjithë vendet e Evropës dhe te katolikët e Ballkanit, kroatë dhe sllovenë. Po kështu edhe shqiptarët katolikë të Mesjetës në këtë kohë fillojnë të përkthejnë nga latinishtja në shqip literaturë fetare. Përkthimet e para nga latinishtja në shqip, te shqiptarët përkojnë me fillimet e letërsisë në gjuhën amtare, por edhe me fillimin e periudhës së shtypshkrimit të teksteve.

Por për të kuptuar këto zhvillime d.m.th për të përcaktuar se cili ishte pozicioni i shqiptarëve të Mesjetës në këto debate që po zhvilloheshin në Evropë dhe për të sqaruar problemin nëse shqipja është e vonuar apo bashkëkohëse e këtyre zhvillimeve, është e domosdoshme që të analizohen marrëdhëniet që shqiptarët mesjetarë kishin vendosur me gjuhët dominante të kohës, d.m.th. me gjuhët që përdoreshin në Shqipërinë Mesjetare dhe në këtë kuadër cila ishte kultura e shkrimit në këtë hapësirë.

Kultura e shkrimit te shqiptarët e Mesjetës nuk mund të kuptohet pa njohur marrëdhënien që ata patën me gjuhët dominante të kohës. Sepse shkrimi në gjuhën amtare në këtë kohë shënon pikërisht një shkëputje nga përdorimi i gjuhëve dominante, të cilat kishin krijuar dhe formuar kulturën e shkrimit te shqiptarët gjatë Mesjetës.

Periudha e humanizmit përkon me ardhjen e osmanëve në Ballkan. Kështu që shqiptarët në Mesjetë të ndodhur në kufi mes ndikimit të kishave katolike dhe ortodokse, por dhe në territoret që sapo viheshin nën sundimin e ri turko-islam, po përballeshin në trojet e tyre me një përplasje forcash dhe kulturash. Ky realitet historik influenconte drejtpërsëdrejti në gjuhët që ata përdornin dhe e bënte situatën gjuhësore shumë më të komplikuar se në vendet e tjera të Ballkanit dhe të Evropës.

Tokat shqiptare nga Shkumbini e poshtë si pjesë e Perandorisë Bizantine vazhduan që greqishten edhe pas rënies së Bizantit ta përdornin si gjuhë të kishës dhe të komunikimit brenda botës ortodokse; latinishtja përdorej si gjuhës e kishës katolike dhe e dijes rreth Durrësit e veçanërisht në territoret që fillonin në veri të lumit Mat e sipër; sllavishtja mbeti kryesisht si gjuhë e komunikimit kancelaresk; ndërsa turqishtja osmane mbërriti në tokat arbërore si gjuhë e elitës së re sunduese që po vendoste nën sundim Ballkanin. Madje njohja e këtyre gjuhëve deri në shek. e 18-të ka qenë parakusht për nëpunësit e Venedikut në trojet shqiptare. Më 1746, shkodrani Anton Duoda, i cili ishte punësuar si zv.konsull i Venedikut në këtë qytet dëshmohet se kishte njohuri të mira në gjuhën shqipe, italiane, latine, sllave dhe turqishten osmane.

Pushteti dhe autoriteti i gjuhëve dominante kishte kufizuar përdorimin e shqipes kryesisht vetëm në komunikimin e përditshëm. Shqipja ishte gjuha amtare e shqiptarëve të Mesjetës dhe ishte e rëndësishme për ekzistencën dhe identifikimin etnik të tyre. Gjuha ishte mjeti kryesor me anë të së cilës shqiptarët identifikoheshin si të tillë. Udhëtarët perëndimorë që kanë kaluar nëpër trevat e Arbrit 1285-1332 i diferencojnë shqiptarët e Mesjetës nga latinët, grekët dhe sllavët, duke u mbështetur në faktin që ata flisnin një gjuhë të ndryshme nga të tjerët. Edhe turqit osmanë gjatë përhapjes së tyre në Ballkan, në gjysmën e dytë të shek. të 14-të, popullsitë me të cilat u përballën në jug të Danubit, i identifikuan në bazë të gjuhës që ata flisnin. Turqit osmanë identifikuan grekët, shqiptarët dhe sllavët. Është shumë interesant fakti që kronikat osmane bëjnë dallim edhe midis sllavëve, duke ndarë bullgarët nga serbët.

Kështu në rast se gjuhët dominante (latinishtja, greqishtja bizantine, sllavishtja) përdoreshin në varësi të territorit ku ushtronin autoritetin e tyre, d.m.th. në hapësira të caktuara të trevave shqiptare dhe njiheshin vetëm nga elita, shqipja përdorej në gjithë territorin dhe si e tillë ishte mjeti i kontaktit dhe i komunikimit për gjithë popullsinë. Këtë rol identifikues dhe përbashkues shqipja do vinte duke e forcuar, dhe në periudhat në vijim së bashku me etninë do të përbënte një prej dy shtyllave kryesore mbi të cilat do të ndërtohej nacionalizmi te shqiptarët.

Marrëdhënia që shqiptarët e mesjetës vendosën me shkrimin u përcaktua drejtpërdrejt nga marrëdhënia që ata kishin me gjuhët dominante. Kjo kulturë shkrimi ka njohur procesin e vet që mbetet një çështje e hapur për studim. Por ajo që mund të themi me siguri është se në shek. e 13-të, 14-të dhe të 15-të në mjediset urbane të shqiptarëve të mesjetës ka patur një kulturë të konsoliduar shkrimi. Kodikët e gjetur në Berat, statutet e Shkodrës dhe të Drishtit dhe shqiptarët që kanë krijuar vepra në latinisht, greqishten bizantine dhe turqishten osmane, mundësojnë ndriçimin e marrëdhënies që shqiptarët e mesjetës kishin vendosur me shkrimin.

Kodikët e gjetur në Berat, të shkruar në greqishten bizantine, tregojnë se transmetimi i Biblës me anë të shkrimit dhe i çështjeve të ndryshme fetare lidhur me të, kanë qenë një preokupim i vazhdueshëm për arbërorët gjatë gjithë Mesjetës. Gjeografia e hartimit të tyre, Vlorë, Gjirokastër, Korçë tregon se ky nuk ka qenë një fenomen i kufizuar vetëm në Berat. Në këto qytete ka patur një infrastrukturë të plotë për shkrimin dhe transmetimin e teksteve me anë të kopjimit. Në Berat kemi shkrues profesionistë laikë sikurse Teodori sekretar pranë sundimtarit Teodor Muzaka, i cili ka përgatitur kodikët e vitit 1411 dhe 1438, herën e parë i sponsorizuar nga Maksimi dhe herën e dytë nga Gjergj Araniti; por edhe murgj në manastire si Simeoni i Kishës së Shën Mërisë (1425) etj. Studiuesi Theofan Popa është i mendimit se ka patur dhe një atelie shkruesish në manastirin e Ungjillëzimit (Vangjelistës) të kishës së Shën Mërisë në lagjen Kala të Beratit.

Nga ana tjetër, kjo kulturë shkrimi është zhvilluar nën patronazhin e elitës laike dhe fetare të qytetit. Nga shënimet e lëna në kodikë mësojmë se sundimtarët lokalë të Beratit dhe bashkëshortet e tyre Teodor Muzaka, Gjergj Araniti, Zonja konteshë e Skuripekut etj., kanë sponsorizuar shkrimin e kodikëve duke filluar nga gjysma e dytë e shek. 14. Kjo traditë mecenati që vërehet qysh në Mesjetën e vonë te familjet fisnike shqiptare do të vazhdojë edhe gjatë periudhës osmane. Ku në të njëjtin rajon rolin e mecenit e mori familja e Vlora, si burrat ashtu edhe gratë e kësaj familjeje. Dhe mbijetesa e Kodikëve si dokumente të kohës i detyrohet kësaj shkalle vetëdije që kishte kjo elitë kulturore vendase. Më 1356 Skuripeku (një pinjoll i familjes Skurraj i vendosur në Berat), zonja e tij dhe i biri, mundësuan shpëtimin e 27 dorëshkrimeve nga sulmi që serbët organizuan ndaj Beratit. Ndërsa më 1400 mbrojtjen e dorëshkrimeve nga sulmi i turqve osmanë e merr përsipër Teodor Muzaka. Historia e atyre që kanë mbrojtur dorëshkrimet nga sulmet e ndryshme që ka patur Berati është e gjatë, por vetëm falë këtyre përpjekjeve ne sot kemi dorëshkrimet e Kodikëve që datojnë nga shek. i 6-të deri në shek. e 20-të, që ruhen në Arkivin e Shtetit, dhe dy prej tyre janë pjesë e Kujtesës Botërore, të mbrojtur nga UNESCO.

Edhe në qytetet në brigjet e Adriatikut, gjatë Mesjetës kemi një botë të organizuar mbi bazën e shkrimit. Mbarëvajtja dhe rregulli në jetën sociale të qytetit garantohej me anë të statuteve. Që do të thotë se shqiptarët e mesjetës në këto qytete kishin tekstualizuar (hedhur në letër) rregullat dhe normat lidhur me organizimin e jetës në qytet, duke u shkëputur nga tradita e transmetimit gojor të ligjeve. Nga këto Kushtetuta qytetare të Mesjetës kanë mbijetuar statuti i Shkodrës (fillimi i shek. 14) i shkruar në venetishten e Dalmacisë dhe statuti i Drishtit (1464) i shkruar në latinisht. Ndërkohë që dëshmohet se statute të ngjashme kanë patur dhe Tivari (1369), Ulqini (1379) dhe Durrësi (1392).

Statutet e mbijetuara dëshmojnë se në këtë periudhë në qytetet e bregdetit të Adriatikut ka patur një kulturë noteriale të zhvilluar. Në fakt një kulturë e tillë noteriale vihet re në gjithë qytetet e krishtera të botës mesdhetare. Kështu në Shkodër qytetarët marrëdhëniet mes tyre i ndërtojnë dhe garantojnë me anë të dokumenteve të shkruara te noteri. Ata hartojnë testamente, lëshojnë prokura, përpilojnë kontrata qiraje, punësimi etj., madje sipas dëshirës mund të dokumentonin edhe përmbajtjen e prikës. Letra e shkruar vlen si provë në gjykatë, po kështu edhe thirrjet në gjyq bëhen me anë të letrave të shkruara. Po kaq rëndësi sa dokumentimi ka patur edhe ruajtja e tij. Në qytet ka patur një arkiv noterial, me një rregullore mbi përdorimin e dokumentit. Këtë kujdes për dokumentin e tregon dhe fakti se Statuti hartohej në dy kopje që depozitoheshin në dy vende të ndryshme, masë e cila mundësoi edhe mbijetesën e Statutit. Në këtë mënyrë qytetarët kujtesën për të kaluarën ia besonin dokumentit të shkruar.

Në fakt hedhja në letër e kujtesës, d.m.th. fiksimi me shkrim i ndodhive me qëllim transmetimin te bashkëkohësit dhe brezat e mëpasshëm, ka qenë një ndër angazhimet kryesore të shqiptarëve në Mesjetën e vonë, kjo edhe për shkak të përplasjes së madhe që po ndodhte në tokat shqiptare. Invazioni i turqve osmanë në Ballkan solli me vete dhe dimensionin e përplasjes së dy botëve dhe qytetërimeve (botës së krishterë me botën islame) e cila pati pasoja që përcaktuan ecurinë e historisë moderne të shqiptarëve.

Dhimitër Frangu (1443-1525) shkroi latinisht një komentar mbi “jetën dhe fitoret” e Gjergj Kastriot Skënderbeut “të denja për t’u kujtuar”. Kjo vepër u mbështet mbi kujtimet e tij si dëshmitar konkret i ngjarjeve dhe si një ndër personat që kishte patur kontakte direkte me Skënderbeun. Më 1504 Marin Barleti boton në latinisht Rrethimin e Shkodrës “për të mos lënë në harresë” dhe për të kujtuar ato që ndodhën gjatë rrethimit të dytët të Shkodrës nga turqit osmanë (1478), në cilësinë e dëshmitarit dhe aktorit në ngjarje. Po kështu edhe Marin Beçikemi më 1503 përshkruan në latinisht rrethimin e dytë të Shkodrës mbështetur në kujtimet e veta dhe të të afërmve, si dëshmitarë okularë të këtij momenti historik.

Kurse Gjon Muzaka dhe Andrea Engjëlli fiksojnë në letër i pari në italisht (1510) dhe i dyti në latinisht (më 1553) pemën gjenealogjike të familjeve të tyre. Madje Gjon Muzaka e artikulon qartë se këtë sprovë e ka ndërmarrë për të informuar bijtë dhe trashëgimtarët mbi historinë, gjenealogjinë dhe pronat e familjes fisnike Muzaka. Për këtë arsye dhe vetë shkrimin e tij e emërton Kujtesë (Memmorie).

Përdorimi i gjuhëve dominante, nga ana tjetër u krijoi mundësi shqiptarëve që në këtë kohë të krijojnë vepra që i kapërcyen nivelet lokale dhe u bënë pjesë e trashëgimisë botërore. Marin Barleti (vd. 1512) u bë i njohur në gjithë botën me Historinë e tij të Skënderbeut; poeti Mesihi Prishtina (vd. 1512) i cili krijoi zhanrin e poezisë së qytetit në letërsinë turke, u bë simboli me të cilin kjo letërsi u prezantua në Evropë deri në shek. 20; ndërsa teologu Mihal Artioti (vd. 1556) nga Arta, pas rënies së Bizantit me përkthimet e tij luajti një rol fondamental në ringritjen e ortodoksisë tashmë në Rusi.

Të gjithë këto japin vetëm një pjesë të eksperiencës që shqiptarët e Mesjetës kanë patur me shkrimin dhe kulturën e leximit në fund të mesjetës dhe në fillim të kohërave moderne.