“Psalltiko”: Përkthimi “i parë” shqip i Biblës – me alfabet të panjohur

Avni Alcani

Libri “Psalltiko” është një nga reliket më të rralla dhe më të çmuara në historinë e shkrimeve shqip. Libri në dorëshkrim është gjetur në fshatin Polis të Librazhdit. Ai përmban disa fragmente ungjijsh nga Mateu dhe Gjoni, të cilat janë përkthime nga bibla.

Libri është me format të vogël, rreth 10×7 centimetra dhe ka 30 fletë. Titulli origjinal i librit është “Psalltiko” (1) por ai njihet edhe si “Dorëshkrimi i Ungjijve” (2), kurse në literaturën shkencore njihet si “Anonimi i Elbasanit” (3). Dorëshkrimi mendohet se është hartuar rreth vitit 1761.

Duke qenë se ky libër është i shkruar me një alfabet të veçantë, që ende nuk njihet autori i shpikjes së tij, si dhe për shkak se është gjetur në fshatin Polis të Librazhdit, dorëshkrimin kemi preferuar që ta quajmë “Dorëshkrimi i Polisit”, apo dhe “Alfabeti i Polisit” (4).

1. Libri “Psalltiko”, si objekt studimi

“Psalltiko” është një nga librat më të hershëm të gjuhës shqipe i shkruar me një alfabet origjinal. Alfabeti i përdorur në tekst është i përbërë nga 40 germa dhe ka 6,113 fjalë të shkruara. Shkronjat janë një ndërthurje e disa germave të alfabetit grek (shtatë germa), të alfabetit sllav (dy germa) dhe pjesa më e madhe prej tyre (rreth 31 germa) janë krijime të reja origjinale. Sipas studiuesve, alfabeti i përdorur në dorëshkrim i përshtatet më së miri gjuhës shqipe.

“Mund të thuhet bile”, shkruante Robert Elisie, “se ai i përshtatet më mirë se alfabeti shqip i sotëm” (5). Libri “Psalltiko” ka qenë objekt hulumtimi i disa prej studiuesve më në zë të fushës së studimeve albanologjike, si nga Dhimitës S. Shuteriqi, Mahir Domi, Injac Zamputi, Robert Elisie etj. (6) Pas tekstit të shkurtër të Ungjillit të Pashkëve të shekullit të XV-të, Dorëshkrimi i Ungjijve është vepra më e vjetër e letërsisë orthodokse shqiptare dhe, në të njejtën kohë, përkthimi i parë orthodoks i Biblës. (7)

Studiuesit që janë marrë me historikun dhe prejardhjen e librit, kanë shprehur mendime të ndryshme në lidhje me autorin e hartimit të librit. Sipas Shuteriqit libri është shkruar nga Teodor Bogomili (8) ndërsa Elsie në një studim kushtuar këtij librika shkruar se ai është hartuar nga Gregori i Durrësit (9). Libri ka qenë në përdorim edhe të një murgu me emrin Papa Totasi, i cili, ashtu si Teodor Bogomili, kanë shkruar emrat e tyre në kapakun e librit.

Dorëshkrimi i Polisit mendohet se është pasardhës i një tradite të hershme të shkrimit të shqipes para pushtimit turk, që mund të ketë qenë i përdorur në Arbërinë e asaj kohe, por për fat të keq nuk është gjetur asnjë kopje tjetër e ngjashme me të.

2. Historiku i zbulimit të dorëshkrimit të Polisit

Sipas dëshmisë që na jep Shuteriqi, një nga publikuesit e parë të këtij dorëshkrimi ka qenë Losh Papamihali nga qyteti i Elbasanit, shok i Kostandin Kristoforidhit dhe një veprimtar i njohur i mësimit të shqipes, i cili ishte i pari që e ka pasur në pronësi librin “Psalltiko”. Loshi e kishte blerë librin në shekullin e XIX-të nga një fshatar prej Polisi, i cili quhej Haxhi Tarushi. Ai kishte blerë nga Tarushi edhe disa libra të tjerë të vjetër, por ky libër kishte qenë më i veçanti, pasi atë nuk kishte mundur ta lexonte askush prej zotëruesve të tij. Polisari i pati dëshmuar Loshit se këto libra ishin “të kohës kur Polisi nuk ishte kthyer ende mysliman” (10).

Polisi mendohet se është kthyer në fenë myslimane në krye të shekullit XIX. Kur vdiq Losh Papamihali, librat dhe dokumentet e vjetra që ai zotëronte, ia besoi nipit të tij, gjykatësit Spiro Xhufka. Papamihali i kishte lënë porosi nipit që këto libra të publikoheshin “kur të bëhet Shqipëria” (11). Dorëshkrimi i Polisit bashkë me librat e tjerë përfunduan në duart e Lef Nosit, për të cilin Shuteriqi shkruan se “Spiros, një pjesë të tyre, bashkë me dorëshkrimin e përmendur, ia përvetësoi L. Nosi në arkivin e cilit u gjetën” (12).

Pas vdekjes së Spiro Xhufkës, libri u trashëgua nga djali i tij, Ilia Xhufka. Shuteriqi dëshmon se as Losh Papamihali, as Spiro Xhufta, as Ilia Xhufka dhe as pasardhësit e tjerë të tyre, nuk kishin arritur ta lexonin dorëshkrimin (13). Pas Luftës së Dytë Botërore, me dënimin kapital që regjimi komunist i dha patriotit Lef Nosi, Dorëshkrimi i Polisit, së bashku me një pjesë të librave dhe dorëshkrimeve të tjera që kishte pasur në zotërim intelektuali i njohur elbasanas, hynë në Arkivin e ish-Institutit të Shkencave.

Do të ishte viti 1949 kur libri “Psalltiko” pa për herë të parë dritën e botimit. Dorëshkrimi u botua nga Dhimitër S. Shuteriqi në Buletinin e Institutit të Shkencave, me titullin: “Anonimi i Elbasanit. Shkrimi shqip në Elbasan në shekujt XVIII-XIX dhe Dhaskal Todhri”.

3. Shkrimi i numrave matematikorë. Sistemi i numërimi me rabush në Polis

Krahas “Dorëshkrimit të Ungjijve” në Polis janë zbuluar edhe mbishkrime të tjera, siç është ai i shkrimit të numrave matematikorë, i quajtur “Sistemi i numërimit me rabush”. Ky sistem ka qenë i shkruar me disa simbole origjinalë dhe të veçantë, të cilat u korrespondonin numrave aritmetikë. Shkrimi i numrave matematikorë mendohet të ketë qenë një traditë e hershme shkrimi para pushtimit turk.

Sistemi i numërimit me rabush ka qenë i përdorur kryesisht nga barinjtë polisarë. Polisarë i “shkruanin” numrat duke i gdhendur mbi një shkop prej druri, që quhej rabush (14). Po përse numrat ishin shkruar në dru dhe jo në pergamenë, siç ishin shkruar germat e alfabetit në librin “Psalltiko”? Ndofta në një traditë më të hershme edhe ai ka qenë i shkruar në pergamenë, por, me kalimin e kohës dhe me humbjen e traditës së shkrimit, barinjtë polisarë, të cilët qenë në pjesën më të madhe të tyre analfabetë, vijuan ta ruanin traditën e shkrimit të numrave duke e shkruar atë në shkopinj druri. Kjo “teknikë e re” bëri që të humbasë tradita e shkrimit me letër (ose pergamenë) që të shkruhej siç kishte qenë më parë.

Rabushët përgatiteshin prej dru thane, pasi thana ka shkopinj të drejtë, të fortë dhe pa palcë. Gjatësia e shkopit arrinte nga 1,5 metra deri në dy metra. Shkopi i thanës qerohej nga lëkura dhe gdhendej duke krijuar katër faqe dhe katër kulme (kënde). Numrat shkruheshin në faqen kryesore të rabushit dhe në njërin nga kulmet e tij. Shkrimi i numrave bëhej me anë të një thike të vogël xhepi. Simbolet, apo numrat që shënoheshin në rabush, ishin: numrat 1 (një), 5 (pesë), 10 (dhjetë), 50 (pesëdhjetë), 100 (njëqind), 500 (pesëqind) dhe 1000 (njëmijë). Simbolet e gdhendeshin duke i radhitur numrat njëri pas tjetrit, nga e majta në të djathtë. Me anë të këtyre simboleve-numra zhvilloheshin veprime matematikore, siç ishte formimi i shifrave. Formoheshin numra me një shifër, dy shifra, tre shifra, katër shifra dhe më shumë shifra. Kryheshin disa veprime matematikore, siç ishin mbledhja e numrave, zbritja dhe shumëzimi. Veprimi i zbritjeve bëhej duke i fshirë (zhdukur) numrat nga rabushi, kurse veprimi i pjesëtimit nuk njihej.
Rabushët përdoreshin kryesisht nga barinjtë për të shënuar: 1. Sasinë e bulmetit, si qumështin, djathin, gjalpin, gjizën, mishin, leshin, lëkurët etj.; 2. sasinë e parave që siguronin nga shitja e prodhimeve të tyre.

Përdorimi i rabushëve në Polis ka vijuar deri në mesin e shekullit XX. Më vonë sistemi i numërimit me rabush vijoi të përdorej për forcë zakoni nga ndonjë bari i vjetër. Sot rabushët janë nxjerrë jashtë përdorimit.

Në vitet 1979, 1983 dhe 1985 autori i këtij shkrimi ka qenë pjesë e tri ekspeditave informative në kërkim të traditave blegtorale në zonën e Polisit. Gjatë këtyre ekspeditave u kontaktua me disa barinj të vjetër polisarë, të cilët kishin qenë njohës dhe zotërues të shkrimit të numrave në rabush. Një i tillë ishte Qemal Muzhaqi nga Polis-Vilani, i cili në vitin 1979 demonstroi në praninë tonë “shkrimin” e rabushëve. Disa prej rabushëve të “shkruar” nga Q. Muzhaqi sot ndodhen në fondet e Muzeut Etnografik të qytetit të Librazhdit dhe të Institutit Antropologjik të Akademisë së Studimeve Albanologjike në Tiranë. Gjatë ekspeditat të organizuara në fshatin Polis në vitet 1983 dhe 1985 u takuam me disa barinj të vjetër, si Arif Tarushi, Mehmet Alimeta etj., që ishin zotërues të shkrimit të numrave në rabush. Të dhënat e grumbulluara nga përvoja e tyre dhe e z. Qemal Muzhaqi shërbyen për hartimin e studimit: “Disa tradita blegtorale në zonën e Polisit. Sistemi i numurimit me rabush” (Rev. Etnografia shqiptare”, Nr. 15, Tiranë 1987). (15)

Kontributi i Qemal Muzhaqit, Arif Tarushit, Mehmet Alimetës dhe i barinjve të tjerë polisarë ka qenë jashtëzakonisht i vyer, pasi, pa të dhënat e tyre, kjo traditë e hershme e shkrimit të numrave matematikorë, do të kishte humbur përgjithmonë.

________________________
1. Shuteriqi 1979: Faqe 6-7;
2. Elisie 1994: Dorëshkrimi Elbasanas i Ungjijve, 1761, dhe lufta për krijimin e një alfabeti shqiptar;
3. Shuteriqi 1949: Anonimi i Elbasanit. Shkrimi shqip në Elbasan në shekujt XVIII-XIX dhe Dhaskal Todhri. Buletin i Institutit të Shkencavet;
4. Alcani 2011: Faqe 16 – 17; Alcani 2011/1: Faqe 14-15;
5. Elisie 1994: Art. i cituar, faqe 2;
6. Shuteriqi 1949: Faqe 33-54; Shuteriqi 1979: Mbi Barletin dhe shkrime të tjera; Domi 1965: Rreth autorit dhe kohës së dorëshkrimit elbasanas me shqipërim copash të ungjillit. Konferenca e parë e Studimeve Albanologjike; Zamputi 1949: Disa shënime rreth alfabetit të dorëshkrimit të Anonimit elbasanas. Buletin i Institutit të Shkencavet; Zamputi 1951: Dorëshkrimi i Anonimit t’Elbasanit, Transliterim, transkriptim dhe koment. Buletin i Institutit të Shkencavet; Elisie 1994: Dorëshkrimi Elbasanas i Ungjijve, 1761, dhe lufta për krijimin e një alfabeti shqiptar;
7. Elisie 1994: Art. i cituar, faqe 2;
8. Shuteriqi 1949: Art. i cituar;
9. “Të dhënat historike dhe gjuhësore që kemi në dispozicion na sjellin në përfundim se autori quhej Gregori i Durrësit (greqisht: Grêgorios ho Dyrrakhíu. , i njohur gjithashtu si Gregori i Voskopojës”. Elisie 1994: faqe 4;
10. Shuteriqi 1979: Art. i cituar, faqe 6-7;
11. Po aty;
12. Po aty;
13. Po aty;
14. Alcani 1987: Faqe 281-295;
15. Alcani 1987: Po aty.

BIBLIOGRAFI:
Alcani 1987: ALCANI, Avni: “Disa tradita blegtorale në zonën e Polisit. Sistemi i numurimit me rabush”, Rev. Etnografia shqiptare”, Nr. 15. Tiranë 1987, faqe 281-295;
Alcani 2011: ALCANI, Avni: “Polisi, vendi i qytetërimit dhe i historisë”, Gazeta “Tirana Observer”, dt. 30 gusht 2011, faqe 16 – 17;
Alcani 2011/1: ALCANI, Avni: “Tradita të shkrimit të shqipes në Polis të Librazhdit”. Gazeta “Shqip”, dt. 19 dhjetor 2011, faqe 14-15;
Domi 1965: DOMI, Mahir: “Rreth autorit dhe kohës së dorëshkrimit elbasanas me shqipërim copash të ungjillit”. Konferenca e parë e Studimeve Albanologjike. 1965;
Elisie 1994: Elisie, ROBERT: “Dorëshkrimi Elbasanas i Ungjijve, 1761, dhe lufta për krijimin e një alfabeti shqiptar”, Tiranë 1994;
Shuteriqi 1949: SHUTERIQI, Dhimitër S.: “Anonimi i Elbasanit. Shkrimi shqip në Elbasan në shekujt XVIII-XIX dhe Dhaskal Todhri”. Buletin i Institutit të Shkencave, 1949, 1, f. 33-54;
Shuteriqi 1979: SHUTERIQI, Dhimitër S.: Mbi Barletin dhe shkrime të tjera. Tiranë 1979;
Zamputi 1949: ZAMPUTI, Injac: “Disa shënime rreth alfabetit të dorëshkrimit të Anonimit elbasanas”. Buletin i Institutit të Shkencavet. 1949;
Zamputi 1951: ZAMPUTI, Injac: “Dorëshkrimi i Anonimit t’Elbasanit, Transliterim, transkriptim dhe koment”. Buletin i Institutit të Shkencavet. 1951;