Opinione

Nga Fan Noli tek Anastasios Janullatosi

Vura re se shumë vetëve u ka tingëlluar mjaft provokativ shkrimi im i fundit mbi tollovinë që shkaktoi patriarku i kishës ortodokse serbe, Irinej, në Tiranë. U ka tingëlluar provokativ në mënyrë të veçantë një lloj paraleleje mes kishës ortodokse shqiptare e kishave të tjera në Ballkan për sa i takon orientimit nacionalist të tyre. Mirëpo, janë provokuar për shkak të padijes së tyre.

E vërteta kjo është. Të tilla kanë qenë kishat ortodokse në Ballkan, duke filluar me kishën “mëmë” greke e duke përfunduar me kishën autoqefale shqiptare, e cila nacionalizmin e vet të themeleve e pati edhe për frymëzim, edhe për vetëmbrojtje, në një rrethanë që kisha greke, e bërë njësh me shtetin grek, po synonte shkombëtarizimin e shqiptarëve ortodoksë.

Kisha autoqefale shqiptare pra ka lindur më së pari e më shumti si një institucion nacionalist. Madje, motivimi më i parë i këtij aksioni ka qenë antigrek. Kisha ortodokse shqiptare ka lindur si antigreke. Dikush mund të mendojë se ka lindur me hir, por gjasat janë që të ketë lindur me pahir si e tillë. Dhe, me hir qoftë, me pahir qoftë, ky fakt nuk është se e turpëron apo komprometon këtë kishë. Ajo lindi siç kishin lindur të tjerat para saj, në ndonjë rast qindra vjet më përpara, dhe zuri të funksiononte nën shembullin e tyre. Kjo është historia. Atëbotë nuk kish rrugë tjetër në funksion të mbrojtjes e të rianimimit të kombit shqiptar (kuptohet, nëse biem dakord se mbrojtja e rianimimi i këtij kombi ishte një gjë që s’ka të sharë).

Dhe kur flasim për Fan Nolin si kreun e themeluesin e kishës ortodokse shqiptare (autoqefaliteti i kësaj kishe u njoh vonë, më 1937-n, nga Patriarkana e Stambollit) nuk është vetëm motivimi nacionalist që bie në sy. Fan Noli, që është një nga shqiptarët më të rëndësishëm në historinë e Shqipërisë, nuk është se ish thjesht nacionalist, gjë jo e qortueshme ato kohë. Ai nuk ishte as fetar. Ai ka qenë ateist, sidomos deri në momentin që iu fut aventurës së kishës ortodokse shqiptare. Në bindjen time ai ka mbetur ateist edhe më vonë, deri në fund, por këtë gjë nuk mund ta provoj. Pak kohë pasi u bë prift (përsëris, “prift nga halli”), ai nuk dëgjohej më të ngrinte zërin kundër feve në përgjithësi e fesë ortodokse në veçanti. Deri në vitin 1908 ama ka dëshmuar se ka qenë një ateist i thekur. Filozofi më i dashur për të ka qenë një ateist “ku thërret qameti”, me emrin Friedrich Nietzsche.

Noli nuk ka lënë qesëndi pa bërë në adresë të feve. “Perëndisë nuk i besonj; i ardhtë keq!”, i shkruante Thanas Tashkos në vitin 1906. Dhe ca më vonë, në një letër tjetër, po Tashkos, i thosh se kish takuar në Nju Jork ca të rinj që dinin shqip e frëngjisht, dhe që e kishin mendjen te kisha. “Njëri prej tyre, ai më i squari, na ishte dhe pakëz ateist, dhe zumë miqësi të paqme; pa humbur kohë, hapa valixhen dhe i dhashë Zarathustrën e Nietzsche-s”, shkruan.

Ka edhe më. Noli, kur vinte puna te feja e krishterë, ish i tëri i përpirë nga feja katolike, dhe nuk linte argument pa përmendur në mënyrë që ta nxirrte periudhën e hershme të kristianizimit në Shqipëri si të dominuar nga elementi romak latin e jo nga ai bizantin grek. Madje, këto përpjekje i bënte edhe pasi u shugurua prift. Ai donte papët e urrente patriarkun e Stambollit. Ai kish shtënë sevda me liturgjinë e kishës romake, ngaqë mendonte se termat kishtarë të gjuhës shqipe e kanë prejardhjen nga latinishtja (meshë, shenjt, altar, kreshmë, kërshëndella, rrëshajat, kryqi etj.). Në ndonjë rast, kur i dukej se nuk i mjaftonin argumentet në të mirë të tezës se kanë qenë latinët e jo grekët ata që i kanë kristianizuar viset shqiptare, këput dhe ndonjë mufkë, siç është rasti kur nuk e përjashton idenë që Shën Pali të ketë folur shqip në përpjekjet ungjillizuese në Iliri (Noli, ashtu si dhe të tjerë, i mbahen mendimit se Shën Pali ka shkelur në Durrës, por kjo është krejt e paprovuar). Dhe të gjitha këto i bën nga pozitat e nacionalizmit, e një nacionalizmi që si përmasën më të dukshme kish antigreqizmin. Ndër nacionalistët shqiptarë, Noli është më antigreku. Antigreqizmi atij i dilte nga rropullitë. Dhe kush e njeh mirë historinë, këtë gjë e kupton fare kollaj.

Në këtë kuptim, emërimi në krye të Kishës Ortodokse Autoqefale i Anastasios Janullatosit ka qenë qysh në krye të herës një karshillëk që i është bërë kësaj tradite të kishës sonë autoqefale. Sikur Noli të ringjallej tani, ai do të vinte duart në kokë me këtë që kanë bërë në vitin 1991, Ramiz Alia e Sali Berisha. Në një moment të parë do t’i kish rënë e gjitha bota përmbys, dhe ndoshta, pak më pas, me t’u informuar mbi rrethanat, mund ta kuptonte përgjysmë atë që ka ndodhur. Mund ta kuptonte si një vendim të marrë në një kontekst të caktuar, mund ta pranonte pra grekun Anastasios Janullatos si kreun e asaj kishe autoqefale që ka lindur si antigreke, por një gjë, të paktën një gjë, do t’ia ndizte kacabunjtë. Dhe kjo do të ndodhte kur do të merrte vesh se patriarku Anastasios Janullatos, edhe pse ka njëzet e kusur vjet në krye të kishës ortodokse shqiptare, nuk e ka mësuar ende gjuhën shqipe, nuk e ka mësuar as sa për të bërë një meshë në këtë gjuhë. Mesha e fundit e bërë në gjuhën greke në katedralen “Ngjallja e Krishtit”, në qendër të Tiranës, do ta kish bërë të shkallonte.

Të kuptohemi, nuk është hiç e thënë që një institucion të ketë pas një qind vjetësh të njëjtën frymë të themeluesit apo të themeluesve (Thomas Jefferson, tok me të tjerë, ka themeluar kombin amerikan, dhe Kushtetutën amerikane, dhe një pjesë e mirë syresh, edhe pse në gojë u kishin mbirë termat ‘freedom’ e ‘liberty’, kishin dhjetëra skllevër në pronësi; po të ringjalleshin në këto kohë nuk do ta njihnin dot krijesën e tyre), por shock-u që do pësonte Noli sot me rastin e një meshe në gjuhë të huaj në një katedrale të kishës së krijuar prej atij vetë, do të ish i kuptueshëm. E duhet thënë se mesha në gjuhën greke në katedralen “Ngjallja e Krishtit” ka qenë gjëja më e pakuptueshme, madje më e rënda, që ka bërë Anastasios Janullatosi gjatë 23 viteve të tij në krye të Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë. Është gjëja më e rëndë jo ngaqë mesha është bërë në gjuhën greke (një meshë në gjuhën greke mund të dëgjohej me qejf të madh në një katedrale në Greqi; greqishtja është gjuha e kishës par excellence), por ngaqë nuk është bërë në gjuhën shqipe. Do të duhej të ish bërë në gjuhën shqipe. Kisha ortodokse e Shqipërisë është autoqefale dhe kjo do të thotë, përveç të tjerash, që në të gjitha shërbesat fetare të përdoret gjuha shqipe. Kjo është tradita e kishës shqiptare. Kjo është, gjithashtu, tradita e kishave ortodokse autoqefale.