“Jam arbër dhe arbri është gjithmonë i lashtë dhe i ri”

Alfred Papuçiu

U mbushën 113 vjet nga lindja e njërit prej korifenjve të letërsisë shqipe, shkrimtarit Nonda Bulka. Kushdo që ka pasur fatin të bisedojë me të, të dëgjojë fjalët e tij, të shohë fytyrën e tij të vrarë nga jeta, por të qeshur, ndien një nostalgji të thellë, pasi ai nuk ndodhet më midis nesh, qysh nga viti 1972. Arbri, siç e quante ai veten me krenari, mbetet gjithmonë pranë nesh. E shihje gjithmonë të menduar me ato flokët e tij të gjatë, që e fisnikëronin atë burrë jo shtatgjatë, me një shikim të mprehtë dhe me sy të kaltër. Në jetën e tij të shkurtër 66-vjeçare (1906-1972), ai kishte qenë një prej penave më të mira midis shkrimtarëve të sërës së vet. Kishte shkruar shumë, por botuar pak. Kishte shumë për të thënë, por fliste pak. “Letërsia,- shprehej ai në leksionet që na jepte në gjuhën frënge,- është mënyrë e të shprehurit thellë, si dhe pasqyrë e vërtetë e mjedisit social”.

Duke qenë një prekursor i letërsisë së viteve ’30, ku ai kishte kritikuar hapur dhe me satirë regjimin feudal dhe padrejtësitë e kohës, Nonda Bulka më tepër iu kthye veprave të tij të atyre viteve, në mënyrë që të mos sulmonte drejtpërdrejt mangësitë e regjimit komunist dhe mungesën e të drejtave të njeriut. Ai kishte shumë merita, por kurrë nuk u mburr dhe nuk kërkoi aq sa në të vërtetë i takonte! Ishte trim dhe krenar që ishte shqiptar, gjë që e kishte shprehur edhe gjatë kohës që kishte bërë burg në kështjellën e Ali Pashë Tepelenës. Më 1934 botoi me pseudonimin e tij Chri-Chri shkrimet e tij therëse, fejtone dhe skica, nën titullin “Kur qan e qesh bilbili”. Bashkëpunoi te “Besa”, “Flaga”, “Rilindja” (Korçë), “Bota e re” (Tiranë), “Diana”. Profesor Nonda bashkëpunoi dhe me gazetat dhe revistat “Arbënia”, “Përpara”, “Përpjekja shqiptare” etj., ku trajtoi probleme të shumta politike dhe shoqërore. Vite më pas çlirimit, ai iu përkushtua punës si pedagog i Gjuhës Shqipe dhe Frënge, por dha edhe një ndihmesë të çmuar me shkrimet e tij therëse në revistën: “Hosteni”. Në vitin 1962 botoi “Bota siç ish kur qante dhe qeshte bilbili”, si dhe një numër vëllimesh në prozë, por që janë më tepër publicistikë letrare.

Poezitë e Nonda Bulkës janë me tipare origjinale dhe që transmetojnë emocione të veçanta. Ato përbëhen shpesh nga vargje të figurshme e të ndjera, ku shprehet dhimbja dhe gëzimi, satira dhe shpresa për një të ardhme më të mirë. Ato shquhen për vargëzimin klasik, për ekuilibrin midis thënies dhe domethënies. Ato shprehin temperamentin e autorit, gazmor dhe meditues, i zemëruar me të paudhin, por vrasës me pambuk…Shkrimtar realist dhe satirik, ai me veprën e tij luajti një rol të veçantë për zhvillimin e satirës dhe të një letërsie sociale me frymë demokratike. Nonda Bulka mbante lidhje të forta me vendlindjen dhe shprehte me pathos dashurinë për njerëzit e thjeshtë të Përmetit, të cilët e bënë edhe “Qytetar Nderi”.

Para 54 vitesh, në vitin 1965, kur i thashë një herë profesorit tim të nderuar të Letërsisë Frënge në universitet, me të cilin kuvendoja shpesh, se e kishin cilësuar jo më kot: “Biblil i Përmetit”, ai m’u kthye duke ndezur si zakonisht atë gjysmë cigaren e tij: “Dëgjo, i dashur Fredi, Përmeti dhe Shqipëria kanë pasur dhe kanë njerëz të shquar më tepër se unë”. “Megjithatë,- vazhdoi ai,- unë jam arbër dhe arbri është gjithmonë i lashtë dhe është gjithmonë i ri”. I kujtoj këto fjalë të profesorit tim të nderuar Nonda Bulka, që shprehin botën e tij shpirtërore, të mishëruar në veprat e tij madhore që do të mbeten në duart e lexuesve, në jetë të jetëve. Ato shprehin pavdekësinë e profesorit, shkrimtarit, poetit, humoristit, njeriut-njeri, fisnik; profesorit që vinte në fakultet si flutur, me biçikletën e tij “Bianki”. Ashtu i thjeshtë siç ishte dhe mbeti gjithë jetën e tij të shkurtër.

Atëherë nuk e zgjata, pasi nuk i pëlqente lavdërimet. Por tani që ai nuk është më midis nesh, i lejoj vetes t’i thur lavde atij njeriu të madh, por tepër modest. Edhe kur bënte vërejtje për ndonjë shkrim të botuar apo shkruar nga studenti i tij, përpiqej që të “vriste me pambuk”. Bënte vërejtje shoqërore, por me tepër takt dhe maturi. Dhe të nxiste të shkruaje dhe të botoje.

Nonda Bulka nuk i duroi asnjëherë padrejtësitë shoqërore, bile edhe kur ishte me ne si profesor letërsie. Nuk e përtypi mirë meskinitetin e një pedagogu profan N., që pengoi një grup të studentëve të tij të vazhdonin studimet jashtë shtetit, në Francë, pasi sipas atij pedagogu “ishin akoma të rinj”(?!).

Nonda ishte ngritur kundër, por ai pedagogu me ofiq i vitit…1966 “kishte fituar” me argumentet e tij banale. Merrej edhe me përkthime nga letërsia frënge, të cilën na e shpjegonte me aq pasion e bukuri. Shpesh qëndronin me sy të ngulur te shikimi i tij serioz, te pamja e tij njerëzore, shprehëse dhe e zgjuar, kur na tregonte me elokuencë për Hygoin, Rabelenë, Dumasin, Merimenë, Lamartinin, Mopasanin, si dhe pena të tjera të shquara të letërsisë franceze, atje në katin e dytë të Fakultetit të Histori-Filologjisë. Megjithëse ishte një nga personalitetet e shtypit të viteve ’30, polemist i shtypit të atyre viteve, ai fatkeqësisht është përmendur pak nga kritika e viteve të mëvonshme, ose mund të themi se është anashkaluar pa të drejtë. E vërtetë se ishte modest së gjalli dhe nuk pranonte të jepte intervista apo të afishonte dijet, zgjuarsinë e tij të pamasë, por meritat e tij njihen nëpërmjet poezive, prozave poetike e sidomos skicave humoristike.

Vepra e tij është tepër aktuale. Nonda Bulka njerëzori, i urti, i dashuri, i dhembshuri, e meritonte më tepër të përmendej jo vetëm për to, por edhe për përkthimet me vlerë nga shkrimtarët francezë, për përmbledhjet e “Tregimeve të moçme shqiptare” të Mitrush Kutelit (Dhimitër Pasko) etj., etj.. Nga skicat, fejtonet dhe shkrimet e tij më të mira mbaj mend “Intervistë me Shën Pjetrin”, “Mësim gjeografie”, “Vija e vdekjes”, “Kujtime tragjikomike”, “Përralla abisine” etj.. Profesor Nonda ishte tepër mirënjohës dhe gjatë kohës që kurohej në Rumani la këtë shënim: “Atdhetarit veteran Dhimitër Kristesku, i dhuroj këtë vepër modeste në shenjë mirënjohjeje, për mikpritjen, dashurinë dhe ngrohtësinë që ka treguar ndaj meje, me gjithë familjen e tij” (Bukuresht, 31 maj 1972). Gjyshi i sime shoqeje, Dhimitër Kokoneshi, që e kishte pasur profesor Nondën shok të ngushtë, pasi qëndronin bashkë në pushime në Pogradec, tregonte se ishte njeri me karakter, nuk mashtronte kurrë kur luanin së bashku me letra, apo edhe e quante tepër modest, kur shokë të tjerë të një moshe pak a shumë të avancuar, nxirrnin meritat e tyre të “Luftës”. Ai vetëm buzëqeshte dhe vështronte me shikimin e tij të mprehtë, por tepër domethënës…U nda nga ne nga kjo jetë më 14 nëntor 1972, pasi e brejti sëmundja e pashërueshme njeriun e mirë, të çiltër, të madhin Nonda Bulka.

Kam shumë kujtime nga profesori im i paharruar Nonda Bulka. Gjatë viteve të fakultetit, nga bisedat e çiltra me të kur pushonte pak të pinte gjysmën e cigares apo kafen ekspres, apo atje në apartamentin e tij të vogël në Rrugën e Durrësit. Për mungesë vendi po ju tregoj njërin prej tyre.

Ishte pranverë e vitit 1966. Profesori ynë Nonda Bulka hyri në klasë dhe nuk na kërkoi si zakonisht leje për të pirë një gjysmë cigareje, por na tha: “Sot letërsinë, nëse jeni dakord, do ta bëjmë jashtë në natyrë, afër kodrave të Liqenit Artificial”. Nuk e di, por ishte diçka e veçantë që do ta ruaj si kujtim gjithë jetën time, ashtu si edhe bashkëstudentët e vitit të dytë të degës së Frëngjishtes. Chri-Chri, pseudonimi i tij letrar në vitet ’30, na shpjegonte me aq dashuri dhe përsosmëri ecurinë e letërsisë frënge, sa ne shpesh kishim dëshirë të qëndronim akoma më gjatë me të, edhe pas rënies së ziles që tregonte mbarimin e orës së mësimit. Ai kishte qenë një nga nxënësit dhe profesorët më të mirë të Liceut Francez në Korçë dhe kishte studiuar jashtë shtetit. Kishte udhëtuar dhe lexuar shumë dhe dukej që kishte një formim të përkryer, që shprehej dhe në leksionet që na jepte, në shkrimet e tij realiste dhe tepër të forta në ide. Flisnim bashkë për letërsinë, i tregoja shkrimet e mia ku më bënte vërejtje të sakta, si fëmijës së tij, thjesht si një prind i vërtetë. Më tepër më qortonte im atë që kishte një jetë të tërë si gazetar dhe nuk donte qëllimisht që unë të futesha në rrugën e vështirë të shkrimit. Profesor Nonda ishte njeri i madh dhe na donte si fëmijët e tij, na qëndronte pranë, na këshillonte, sepse jeta e tij tërë dallgë nuk i kishte falur një fëmijë të vetin. Pengu i jetës së tij, që deri diku largohej në çastet që ai qëndronte midis nesh, si i njëjtë me ne, pa artifica e mendjemadhësi.

Profesor Nonda na thërriste herë pas here në shtëpinë e tij në Rrugën e Durrësit, ku diskutonim me pasion për letërsinë frënge dhe shqipe dhe ku na servirte edhe ndonjë raki nga Përmeti i tij. Ishte një apartament i vogël prej një dhome dhe një kuzhinë. (Nuk kishte kërkuar më tepër, edhe pse një herë i kishte shkuar për vizitë E.Hoxha, pasi kishin qenë bashkë në Liceun e Korçës). Nonda Bulka shprehej herë pas here me humor: “Shtëpi e ngushtë, zemër e gjerë”. Kështu ua priste me të qeshur, mjeshtri i prozave poetike e skicave humoristike, të gjithë atyre që vërenin jo pa keqardhje, dhomën ku jetonte së bashku me të shoqen. Në apartamentin e ri, Nonda Bulka jetoi dy muajt e fundit të jetës së tij. Pas marrjes së shtëpisë, e vetmja dëshirë që shkrimtari donte të realizonte ishte që të sistemonte veprën e tij në një dhomë, gjë që i kishte munguar gjatë gjithë jetës. Por vdekja s’e priti. Kjo është edhe ëndrra e Qefserit, kthimi i një dhome në muze, ku do të jenë të ekspozuara të gjitha veprat dhe objektet më të dashura të shkrimtarit.

E kujtonte me mall shtëpinë e tij të fëmijërisë në Leusë të Përmetit, veçanërisht atë verandën e madhe ku gjente prehje, të cilën e gjeti të djegur. Si gjithmonë, Chri-Chri (pseudonimi me të cilin shkruante Nonda Bulka), çdo ngjarje, sado të trishtë, do e shoqëronte me humor. Edhe në rastet kur humorin s’e bënte ai, e bënte vetë ngjarja. Qefseri, ish-bashkëshortja e tij, kujton se kur arriti Nonda në Leusë për të parë shtëpinë e tij, e morën për diversant. “Shumë pak njerëz e njihnin se ishte larguar për studime e vetëm pasi e verifikuan në Polici, e lanë të lirë”, kujton ajo duke shtuar se Nonda të bënte të qeshje me lot kur e rrëfente historinë. Në këtë shtëpi u dogj nga nazistët biblioteka e tij aq e madhe, saqë iu kishte rënë në sy edhe ushtarëve, që kishin thënë se këtu paska jetuar një njeri shumë i rrezikshëm. Në vitin 1972, atij i dhanë një dhomë në Rrugën e Durrësit, në Pallatin e Oficerëve, pasi u transferua me punë në Shkollën e Partisë, ku jepte lëndën e gjuhës. “Meqë jemi te shkolla e partisë, po kujtoj një humor që Nonda e tregonte shpesh”, thotë Qefseri. “Nonda po bënte diktim një ditë dhe kur po i korrigjonte fletoren një gjenerali, i thotë përse fjalën ‘Partizan’ e ke shkruar me të madhe dhe fjalën ‘hitler’ me të vogël? – Po partizanët ishin heronj, ndërsa Hitleri ishte pushtues. -Po gramatika nuk e ka kështu- iu përgjigj Nonda. -Epo atëherë, ajo është gramatikë borgjeze- i thotë gjenerali”.

Me të tillë humor, profesori mblidhte në shtëpinë e vogël shumë miq të tij.

Kur shkonim në apartamentin e tij, shihnim ndonjëherë televizorin, pasi në atë kohë ishin të rrallë. Kishte marrë në Rumani një xham me ngjyrë për televizorin dhe shikimi ishte me një refleks disangjyrësh. Në Rumani kishte shkuar për t’u kuruar nga gryka, sëmundje që fatkeqësisht ia shkurtoi jetën. Dhe një ditë e përcollëm në banesën e fundit në vitin 1972, në moshën 66-vjeçare.

Profesor Nonda kishte një bibliotekë shumë të pasur, sidomos me autorë francezë, por edhe të vendeve të tjera ku kishte vajtur, si autorë rumunë dhe herë pas here na jepte libra për t’i lexuar. Një herë, një shok i fakultetit tonë u bë gati të merrte një libër nga biblioteka. Profesori, pa u ngritur, por me zërin e tij impulsiv, pjesë e karakterit të tij, e ndërpreu në hovin e tij: ” Djalë, para se të marrësh atë libër, ki parasysh se duhet të kthesh tjetrin që ke marrë “… Dhe shtoi: “Dua t’u lë dhe brezave të tjerë të shfletojnë librat e mi”. Kujtimi, shoku ynë i klasës, që u largua shpejt nga kjo jetë, me atë të qeshurën karakteristike, na bëri edhe neve që të shpërthenim në gaz.

Ky ishte një mësim i bukur për çdonjërin nga ne. Qysh atëherë, më ka mbetur pasion i veçantë t’i ruaj me kujdes librat, kudo që kam qenë, në banesën time në Tiranë dhe kudo që më kanë çuar rrugët e jetës. Në ato mijëra botime mbaj si të rrallë disa libra të profesorit tim Nonda Bulka, si dhe të profesor Vedat Kokonës.