Kultura Histori

Debati për Skënderbeun: Manipulimi i Schmittit me emrin sllav të babait të Heroit

Para 7 vitesh

Kristo Frashëri (1920-2016)

– Vazhdimi –

Janë me mijëra e mijëra gjermanë që mbajnë emra shenjtorësh të kishës së krishterë me origjinë izraelite, greke, romake, madje edhe sllave, por askujt nuk i shkon ndërmend të mendojë se ata janë qytetarë me origjinë izraelite, greke, romake apo sllave. Vetë emri Oliver, që mban historiani zviceran, emër të cilin në shek. XV e kanë përdorur edhe shqiptarët, sigurisht nuk nënkupton kombësi britanike. Kjo për arsye se këto emra janë fosilizuar prej shekujsh në onomastikën gjermane, ashtu si janë fosilizuar prej shekujsh nëpërmjet feve edhe te shqiptarët emrat me origjinë hebraike, bizantine, latine, turke, aty-këtu dhe sllave. Megjithatë, me emrin Ivan puna qëndron ndryshe.

E para, emri Ivan nuk është përdorur asnjëherë nga shqiptarët. Dihet se emri Ivan vjen nga emri antik i shenjtorit Johan. Emri Johan i shenjtorit te serbët ka marrë trajtën Jovan. Trajta Jovan ka hyrë në disa vise dhe te shqiptarët është shqiptarizuar aq thellë sa askujt nuk i shkon ndërmend se kur ka përballë një shqiptar me emrin Jovan (p.sh. Jovan Kosturi, Jovan Adhami) të mendojë se është sllav. E dyta, deri sot askush përveç O. J. Schmitt-it, nuk e ka quajtur të jatin e Skënderbeut Ivan – trajtë ruse dhe aty-këtu malazeze e emrit Johan. Historiani zviceran thotë se ai zgjodhi trajtën Ivan, mbasi ajo u gjetka në të gjitha burimet, jo vetëm sllave, por edhe latine. Këtu ai me siguri që e tepron. Trajta Ivan ndeshet vetëm në tre me sa dimë ne akte sllave – në një aktmarrëveshje tregtare në sllavisht lidhur më 1420 midis Gjon Kastriotit dhe Republikës së Raguzës, redaktuar nga kancelaria sllave e Dubrovnikut dhe në dy akte noteriale kishtare paleosllave, të hartuara më 1426, në manastirin e Hilandarit të malit Athos (mali i shenjtë), në të cilin kishte edhe murgj rusë.

Pretendimi i historianit zviceran se emri Ivan ndeshet edhe në burimet latinishte, është trillim. Në korrespondencën latinisht të shkëmbyer me Republikën e Venedikut, Gjoni quhet në trajtën latine Juanum Castrioti (më 1407), Johannes Castriot (në tre akte: 1413, 1417, 1433), Yanus (1424) ose Juano Castrioth (1439), Juani (1445). Edhe humanisti italian, bashkëkohësi i Skënderbeut, Raphael Volaterranus, të jatin e Skënderbeut e quan Johannes Dibras. Në burimet osmane emri i të jatit të Skënderbeut quhet Juvan (lexohet edhe Jovan, por jo Ivan) dhe zotërimi i tij Juvan-ili (tokat e Juvanit ose Jovanit). Deri këtu kemi të dokumentuara tri trajta: Ivan, Johan, Juvan. Këtu lind pyetja: Përse historiani zviceran nuk e përmend kronistin shqiptar, Gjon Muzakën, bashkëkohës të Skënderbeut, madje kushëri i parë i Donikës, bashkëshortes së Skënderbeut, i cili në memorandën e vet italisht të diktuar në pleqëri të thellë më 1510, të jatin e Skënderbeut nuk e quan as Ivan, as Johan, as Juvan, por Giovanni Castriota, trajtë italishte e emrit shqip Gjon. Këto emërtime të ndryshme që kanë lidhje me gjuhë të huaja e nxisin historianin të pyesë se cila ka qenë trajta shqipe e emrit të të jatit të Skënderbeut. Nëse nuk e ditka trajtën shqipe, përse zgjodhi trajtën Ivan, e cila përmendet më pak se trajta latine Johannes?

Po të ishte interesuar të shihte regjistrat e trevës dibrane, hartuar nga administrata osmane më 1467, kur Skënderbeu ishte ende gjallë, do të shihte se banorët dibranë nuk përdornin as Ivan, as Juvan, as Johan, por trajtën shqipe Gjon.

Në shek. XV trajtën shqipe Gjon e ndeshim dhe në vise të tjera të Shqipërisë. Në Katastën e hartuar nga administrata e Venedikut në vitet 1416-1417 për trevën e Shkodrës, e cila ndodhej nën zotërimin e Republikës së Shën Markut, ndeshim një mori fshatarësh, madje edhe pronarësh, pra feudalë të vegjël, të cilët mbanin emrin Gjon. Për shembull: Gjon Bardhi (në fshatin Kukël), Gjon Baksa (po aty), Gjon Bero (në Dozan), Gjon Berri (në Sordan), Gjon Bestole, proniar (në fshatin Samrisht), Gjon Akela (në Koplik), Dom Gjon Bafe, prift (në Barbullush), Gjon Balori (po aty), Gjon de Bogosavo (në Samrisht), Gjon Borri (në Sakol), Gjon Dobrançi (në Rrushkull), Gjon Brilja (në Bulsar), Gjon Buba (në Dar), Gjon Bulsari (në Grizhë), Gjon Bushati (në Sakol), Gjon Bushati (në Serel), Gjon Butadosi (në Shën Vraç), Gjon Çerga (në Gur të Zi), Gjon Dajçi (në Barbullush), Gjon Dajçi (në Samrisht), Gjon Domi (në Zamarak) dhe me dhjetëra e dhjetëra të tjerë Gjonë në fshatra të pellgut të Shkodrës, kurse dy banorë me emrin Jovan (Jovan Novaku dhe Jovan Bozhidari) i ndeshim në fshatin Bobrodol të Pejës, të cilët duket se qenë me përkatësi etnike serbe dhe dy fshatarë me emrin Ivan (Ivani biri i Radiçit dhe Ivani vëllai i Boshkos, gjithashtu në rrethinat e Pejës), të cilët duket se qenë me përkatësi etnike malazeze.

Rreth gjashtëdhjetë vjet më vonë, pra, pasi Shkodra kishte rënë në sundimin osman (1479), fshatarë me emrin Gjon ndeshim edhe në regjistrin e parë që kreu më 1485 administrata perandorake në sanxhakun e Shkodrës. Vetëm në fshatin Kuç të rrethit të Shkodrës lexojmë nëntë kryefamiljarë që mbanin emrin ose mbiemrin Gjon (Gjon Andrija, Dedë Gjoni, Bogë Gjoni, Gjon Nikolla, Gjon Visha, madje edhe prifti i fshatit quhej Gjon). Për më tepër, në kadastrën osmane të rrethit të Shkodrës ndeshim edhe banorë të myslimanizuar, të cilët kishin për mbiemër emrin Gjon të babait të tyre.

Emri Gjon qoftë si emër i përveçëm, qoftë si mbiemër familjar ka qenë i përhapur edhe në krahinat jugore të Shqipërisë. Kështu për shembull në regjistrin mufassal të Himarës, hartuar nga administrata osmane në vitin 1583, ndeshim brenda në kryeqendrën e krahinës në Himarë: Petri Gjoni, Mark Gjoni, Gjikë Gjoni, Gjon Palloshi, Pteri Gjoni, Gjin Gjon Aleksi, Gjon Pavllari Mëhilli, Dhimo Gjon Vllasi, Gjon Leondari, Dhima Gjon Meshi, Kont Gjoni, Gjon Mënika, Todor Gjin Gjoni, Nikolla Gjoni, Merkul Gjoni, Zot Gjoni; në fshatin Dhërmi: Gjin Gjoni, Gjon Panoja; në fshatin Palasë: Gjin Gjoni, Gjon Lehamo, Gjon Lohomo, Gjon Gjiraçe, Gjon Mihali, Gjon Shiko.

Emrin Gjon e ndeshim edhe te arvanitët, si për shembull në ishullin Hidra (Gjon Gjika, Gjon Dhimitri, Gjon Mihaili e të tjerë) ose në ishullin Andros ku emri Gjon ndeshet krahas emrave të tjerë shqiptarë si Gjin, Lekë, Pepë e të tjerë, të dhëna këto që i lexojmë në trajtesat shkencore të profesorit të Athinës Titos Johallas.

Për ta mbyllur çështjen e emrit Gjon, të cilën e provokoi, pa qenë nevoja, historiani zviceran O. J. Schmitt, do të nënvizojmë se trajta shqipe Gjon si emër i përveçëm, por edhe si mbiemër familjar, lindi jo në shekullin XV, por më herët. Nuk do të depërtojmë thellë në historinë e Mesjetës së hershme kur nga trajta latine Johannes, Johan u formua sipas rregullave gramatikore dhe fonetike të gjuhës shqipe, trajta Gjon. Si dëshmi të sigurta që tregojnë se përdorimi i emrit Gjon si emër i përveçëm ose si emër familjar, madje edhe si emër fshati dokumentohet në hapësirën shqiptare që në shek. XIII, do të përmendim sevastin shqiptar të periudhës anzhuine Jonima (Yonima, Gionima), në vitin 1274, i cili sipas praktikës së njohur të krerëve mesjetarë shqiptarë mbiemrin e ka marrë nga fshati Gjonima – fshat që ekziston edhe sot në trajtën Gjonëm në rrethin e Kurbinit.

Në të njëjtën kohë kemi edhe fshatin e Vlorës, Gjonëm, i cili përmendet në defterin e shek. XV, fshat që sot nën ndikimin e fenomenit të rotacizmit, fenomen që ka vepruar në krahinat e jugut, quhet Gjorm. Kemi pastaj më 1335, një akt dokumentar që flet për një bari, me emrin Gjon, në afërsi të Tuzit (Gon, pastor prope Tuzi) dhe një tjetër Gjon Mëhilli (Gon Michil), në Kushevë diku në veri të Koplikut. Gjejmë më tej një Gjon (Jon) pranë Kotorrit në vitin 1327 dhe një tjetër Gjon (Jon de Albania), vajza e të cilit më 1392 ishte shërbyese e Radaçë-s (eius filia: Radaça serva). Shih për këto të dhëna në vëllimet e njohura të Acta et Diplomata Res Albaniae Mediae Aetatis Illustrantia, vol.I (1913), Vol.II (1916), në vendet përkatëse sipas datave.

Emri Gjon është kaq i lashtë sa ka hyrë edhe në sferën e legjendave të vjetra shqiptare. Fillin e saj legjenda e ka te një nënë, djali i vetëm i së cilës me emrin Gjon, u zhduk. Nëna, thellësisht e dëshiruar për të birin, brodhi në të katër anët duke thirrur çdo natë: Gjon! Gjon! Në pritje të përgjigjes ajo nuk vdiq, por u shndërrua në shpendin e njohur me emrin gjon ose qokth (në latinisht: otus scops), i cili natën gjatë verës guat afërsisht: Gjon, Gjon! Për gjyshet tona të dikurshme gjoni nuk është shpend, por është nëna e dëshiruar e shndërruar në shpend, që vazhdon të kërkojë të birin e vet, Gjonin. Sipas albanologut të shquar gjerman, Gustav Meyer, legjenda e nënave shqiptare ka hyrë edhe në mitologjinë e grekëve të kohës së re, të cilët shpendin e natës e quajnë sipas apelativit shqip, në greqisht ãêéþíçò (gjonis). Nuk është pa vend të kujtojmë edhe emrin e shkrimtarit të parë të literaturës shqipe, i cili në Mesharin e tij të botuar më 1555, prezantohej në pasthënie para lexuesve me këto fjalë: “Unë, dom Gjoni, biri i Bdek Buzukut”.

Le ta mbyllim këtë rrufe që historiani zviceran e shkrepi në qiell të kthjellët, me traditën popullore shqiptare. Kur etnografët tanë filluan, më tepër se një shekull më parë, të regjistronin kujtesën popullore mbi Skënderbeun, ata vazhdimisht kanë ndeshur në dy emra të lidhur ngushtë me të – me vetë trajtat shqipe Gjergj që mbante Heroi dhe me emrin Gjon që mbante i ati i tij. Nuk janë pra emra të stisur nga fryma nacionaliste e rilindësve tanë. E kundërta, janë rilindësit tanë, të cilët emrat Gjergj dhe Gjon i trashëguan nga tradita popullore. Këtë faktor të dorës së parë duhej ta dinte historiani O. J. Schmitt.

Në intervistën e përmendur që ai dha më 21 dhjetor 2008, ai justifikohet duke na thënë se emrin Ivan e ka përdorur mbasi e ka gjetur të përshtatshëm për publikun gjerman, meqenëse punimi i tij në origjinal është në gjermanisht. Orvatja për t’i shpëtuar gabimit e shtyn atë të bjerë në një gabim tjetër. Emri Ivan nuk i përket as onomastikës gjermane. Pyesim: Përse zoti Schmitt parapëlqeu për publikun gjerman trajtën Ivan, e cila ndeshet vetëm në dy apo tre dokumente sllave dhe nuk preferoi ta quante të jatin e Skënderbeut në trajtën “Johanes” që ndeshet në burimet latine, trajtë që ka përdorur vetë i jati i Skënderbeut? Po të kishte parasysh publikun gjerman, ai të jatin e Skënderbeut duhej ta quante të paktën Johanes, siç quhet p.sh. gjeniu i muzikës gjermane Johanes Sebastian Bach. Nga ana tjetër, edhe justifikimi se emrin Ivan e ka përdorur se kështu e donte publiku gjerman, është një interpretim me përdhunë.

Kur shohim se në trajtesën e tij historiani zviceran quan Ivan edhe birin e Skëndebeut, pa qenë në gjendje të na japë si dëshmi qoftë edhe një akt dokumentar – kemi të drejtë të shohim te historiani zviceran një provokim, njëkohësisht një fyerje. Ashtu si në të kaluarën, edhe në të ardhmen, shqiptarët të jatin e Skënderbeut do të vazhdojnë ta quajnë Gjon Kastrioti, ashtu siç e kanë quajtur dhe do ta quajnë Gjon Kastrioti edhe birin e Heroit.

Çështjeve të tjera që ngre historiani O. J. Schmitt, nëse shteti i Skënderbeut nuk ishte një shtet i pavarur, por një shtet vasal, ca më keq, nëse vepra e Skënderbeut ishte mit apo histori e vërtetë dhe nëse shpatat që ruhen në muzeumin e artit mesjetar në Vjenë janë ose jo të Skënderbeut – këtyre çështjeve u janë dhënë përgjigje gjatë trajtesës së monografisë, në kapitujt e saj të veçantë.

Njëqind e ca vjet më parë, kryeministri demokrat frëng, Georges Clemenceau, i cili e udhëhoqi Francën në fitoren e Luftës së Parë Botërore, ka dhënë këtë parabol dialektike për demokracinë: kur demokracinë e shoh pranë diktaturës më duket e bukur; kur demokracinë e shoh vetëm për vetëm nuk më duket aq e bukur. Kjo për arsye se demokracia përveç të mirave ka edhe të metat e saj, të cilat dalin në shesh kur nuk e krahasojmë me diktaturën. Një nga të mirat e vyera që ajo sjell është liria – liria në të gjitha drejtimet e saj. Por edhe kalimi i menjëhershëm nga errësira e diktaturës në dritën e demokracisë përkohësisht të vret sytë. Është njësoj, thotë Platoni, si një njeri i mësuar të jetojë në bodrum të errët, por kur del menjëherë jashtë në dritën e diellit i vriten sytë. Për këtë arsye, duhet të ndjekim rrugën që na ka dhënë vetë natyra. Në mëngjes nata nuk kalon përnjëherësh, as dita nuk vjen përnjëherësh. Midis tyre qëndron agimi, kur errësira tërhiqet dalëngadalë edhe drita shfaqet dalëngadalë. Kështu ndodh edhe në mbrëmje, me muzgun, kur drita tërhiqet dalëngadalë dhe errësira vjen dalëngadalë. Agimi dhe muzgu të dyja janë periudha tranzicioni, të cilat i japin mundësi njeriut të përshtatet dalëngadalë, në agim me dritën, në muzg me errësirën.

Në kozmosin demokratik të gjitha pikëpamjet, të drejta ose të padrejta, të dobishme apo të mbrapshta, progresive apo regresive gëzojnë të drejtën e qytetarisë. Nga kjo pikëpamje, demokracia është një kopsht me shumë lule. Kopshtari i mirë përpiqet të mos i lërë ferrat të mbytin lulet. Nëse ferrat mbytin lulet, ajo nuk është më lulishte, por ferrishte. Në demokracinë e arrirë është vetë opinioni që i pranon lulet dhe i spraps ferrat. Ne ndodhemi akoma në periudhën e demokracisë në tranzicion, në atë status historik ku ferrat ka rrezik të mbytin lulet. Në këtë fazë çdo gjë e re, e padëgjuar qoftë edhe marrëzi, duket e bukur, për arsye se shpeshherë e panjohura ose e padëgjuara është më tërheqëse se e njohura dhe e dëgjuara. Kjo veçori i hap rrugën me lehtësi “analistëve” të frymëzuar nga pikëpamje të mbrapshta ose të nxitur për protagonizëm të flasin edhe përçart. Si rrjedhim, derisa të vijë e bekuara demokraci e arrirë (demokraci e pjekur), opinioni ka nevojë të ndihmohet që të pranojë lulet e të flakë tutje ferrat.

Skënderbeu është pa dyshim mbivlera kryesore e historisë sonë kombëtare. Është siç e ka përcaktuar jo vetëm historia shqiptare, por edhe evropiane, kampion i lirisë. Për këtë arsye, ai ka marrë trajtat e një simboli, njësoj si simbolet e tjera, për mbarë shqiptarët, theksojmë të një simboli dhe jo të një miti. Kjo për arsye se sot shqiptarët nuk kanë që të gjithë një shtet të vetëm, madje as dhe një flamur të vetëm, pra të njëjtat kufij shtetërorë. Kudo që banojnë në trojet etnike apo në diasporë nëpër botë kanë përveç gjuhës, edhe një simbol të përbashkët – Skënderbeun. Pra, e kemi për detyrë të shenjtë që ashtu si gjuhën që e kemi trashëguar nga gjyshërit, edhe Skënderbeun që e kemi trashëguar nga historia ta mbrojmë dhe ta nderojmë, jo ta fyejmë e ta përdhosim. E kemi për detyrë ta zhveshim nga miti edhe nga legjendat, t’ia forcojmë bazën dokumentare, por jo ta fshijmë nga historia. Aq më tepër tani që shtatoret e tij monumentale po përhapen nëpër botë. Mjafton të mendojmë se shqiptarët kudo që ndodhen, brenda dhe jashtë Shqipërisë, pavarësisht nga shtetësia që kanë, në dhomat e tyre të punës, shtetërore apo private, kanë në mur dy portrete – atë të kreut të shtetit, që i dallon si nënshtetas dhe të Skënderbeut, i cili i bashkon si komb.

Skënderbeu është një pasuri kombëtare edhe për faktin se atë e kanë nderuar pjesëtarët e kombit shqiptar të të gjitha brezave dhe se atë vazhdojnë ta nderojnë mbarë shqiptarët e ditëve tona, pavarësisht nga bindjet e tyre politike, nga përkatësia e tyre fetare dhe nga dallimet e tyre krahinore.

Kush kërkon në emër gjoja të çmitizimit ta nxjerrë atë nga vendi që ka zënë në historinë e kombit shqiptar dhe ta kthejë në një çapaçul apo më keq akoma në një armik të kombit shqiptar, ai ka fyer dhe vetveten. Nuk është e drejtë që këta analistë qofshin të handakosur apo të sëmurë dhe ca më keq, kur janë kundërshtarë të procesit historik, i cili po na çon në Bashkimin Evropian, në themelet e së cilës gurin e parë e ka vënë Skënderbeu, t’i kenë dyert e hapura në faqet e shtypit apo në ekranet televizive apo ruajna Zot në katedrat universitare. Demokraci do të thotë që këta tipa t’i lësh të llomotitin, por jo t’i përkrahësh dhe ca më pak t’i privilegjosh.

Natyrisht, sot Shqipëria nuk është si në fillim të shekullit XX, kur Muç Miftari, në një debat që pati me një qytetar në pazarin e qytetit, nuk e duroi dot bashkëqytetarin e vet kur ky e fyu rëndë Skënderbeun, por nxori menjëherë gjashtaren dhe e shtiu përdhe të vrarë. Qytetërimi që kemi marrë nga shteti, shkolla, kultura na kanë bërë, në pajtim me tolerancën fetare që kemi patur, tolerantë edhe ndaj atyre që fyejnë simbolet fetare. Revoltohemi brenda vetes, por nuk veprojmë kundra tyre që fyejnë kombin, atdheun, flamurin.

Natyrisht, ka një dallim të madh midis atyre që shfaqin pikëpamje në emër të shkencës për çështje historike dhe atyre që shfrytëzojnë shkencën për të përdhosur simbolet kombëtare. Me të parët duhet debatuar. Problemi është me të dytët. A mjafton vetëm debat me ta? Mendoj se edhe me të dytët duhet debatuar. Por përballë këtij debati shteti nuk duhet të jetë fare asnjanës për faktin se edhe shteti e ka për detyrë të mbrojë simbolet. Ndërhyrja e shtetit në këto rrethana duhet konsideruar jo si shkelje e të drejtave të qytetarit, por si profilaksi, ashtu siç ndërhyn për parandalimin e gripit, meningjitit, lisë. /Milosao/