William Faulkner dhe letërsia që shkruaj

Nga: Toni Morrison (Ligjëratë e mbajtur në konferencën me titull “Faulkner dhe gratë” organizuar nga Universiteti i Misisipit, në vitin 1986, e përfshirë në librin me ese të Toni Morrisonit – fituese e Nobelit për Letrësi më 1993 – “Burimi i vetërespektit” (2019).
Përktheu: Granit Zela

Jam e dyzuar për atë që bëj. Nga njëra anë, dua të bëj atë që dëshiron të bëjë çdo shkrimtar, t’i shpjegoj lexuesit gjithçka, në mënyrë që kur ta lexojë librin, të mos ketë probleme. Shtysa tjetër është që të përfundoj sa më parë atë që kam shkruar, të lexoj dhe të mos jap shpjegime të cilat atë që them e fusin brenda një kornize. E kam lexuar dorëshkrimin e romanit “I dashur” tri ose katër herë më parë dhe pas çdo here kam mësuar diçka gjatë leximit, gjë që nuk më ka ndodhur me asnjë libër tjetër që kam shkruar. Kur u ftova të vija në Oksford dhe të flisja në këtë konferencë për disa aspekte të “Faulkner dhe gratë”, nuk pranova, duke thënë se s’mund të përqendrohesha sa duhet për të mbledhur shënime mbi “Faulknerin dhe gratë” sepse isha shumë e përfshirë në shkrimin e një libri dhe nuk doja asnjë shpërqendrim. Pastaj, drejtorët e konferencës ishin kaq të mirë sa të më ftonin të lexoja nga ky dorëshkrim që më kishte zotëruar kaq shumë, në mënyrë që të mund të merrja pjesë në konferencë dhe të kisha një arsye reale bashkëpunimi me Qendrën për Studimin e Kulturës së Jugut, të vizitoja Misisipin dhe “të kaloj një natë këtu”, siç thonë ata.

Kështu që, nga njëra anë, kërkoj falje që lexoj diçka që nuk ka mbaruar, një vepër e cila është në proces, por kjo ishte një mënyrë për të jetësuar dëshirën time për të vizituar kampusin e Universitetit të Misisipit dhe shpresoj që auditori të jetë i kënaqur kur të kem mbaruar. Mëdyshja tjetër është nëse disa nga ato që do të lexoj mund të mos përfshihen në variantin që do të shtypet, pasi një dorëshkrim në proces ndryshon vazhdimisht.

Përpara se të lexoj para një grupi të mbledhur për të diskutuar “Faulkneri dhe gratë”, do të doja gjithashtu të shtoja se në vitin 1956 kalova shumë kohë duke menduar për zotin Faulkner sepse vepra e tij ishte temë e një teze që shkrova në universitetin e Cornell-it. Një studim i tillë shterues i një autori e bën të pamundur që një shkrimtar t’i kthehet po atij autori pa kaluar kohë derisa energjia të konkretizohet në një formë tjetër. Më duhet të them, edhe para se të filloj të lexoj pjesë nga dorëshkrimi im, se për mua Faulkneri nuk ka zgjuar vetëm një interes akademik, por në një mënyrë shumë, shumë personale, si lexuese, William Faulkneri ka patur një efekt të jashtëzakonshëm tek unë, një efekt vërtetë të jashtëzakonshëm.

Titulli i librit është “I dashur” (Beloved) dhe fillon kështu… [Autorja lexoi nga vepra e saj në proces dhe më pas iu përgjigj pyetjeve nga auditori.]

Morrison: Jam e interesuar t’u përgjigjem pyetjeve që mund të keni. Dhe nëse ngriheni dhe prezantoheni para se të bëni pyetjen, unë do të bëj më të mirën që mundem.

Pyetje: Zonja Morrison, ju përmendët se keni shkruar një tezë për Faulknerin. Çfarë ndikimi pati Faulkneri në karrierën tuaj letrare?

Morrison: Epo, nuk jam e sigurt se ka pasur ndonjë ndikim në veprën time. Unë jam rasti tipik i atyre shkrimtarëve që janë të bindur se janë krejtësisht origjinal dhe se nëse do të vërenin ndonjë ndikim do ta braktisnin atë sa më shpejt të ishte e mundur. Por si lexuese në vitet pesëdhjetë e më vonë, sigurisht (e thashë 1956 sepse atëherë po punoja për një tezë që kishte të bënte me të), isha përqendruar te Faulkneri. Nuk mendoj se reagimi im ishte ndryshe nga i çdo studenti tjetër në atë kohë, përderisa tek Faulkneri ekzistonte si një fuqi dhe guxim – guximi i një shkrimtari, një lloj i veçantë guximi.

Mendoj se arsyet e mia për të qenë e interesuar dhe shumë e prekur nga të gjitha temat e tij kishin të bënin me dëshirën time për të mësuar diçka për këtë vend dhe për nyjëtimin artistik të së kaluarës që nuk e gjen te historia, siç e gjen tek arti dhe letërsia të cilat mund të bëjnë atë që ndonjëherë historia nuk pranon ta bëjë. Unë besoj se edhe historia mund ta humanizojë të kaluarën, dhe ajo shpesh nuk pranon ta bëjë për arsye që në dukje ngjajnë logjike. Por hulumtimin e nyjëtuar artistikisht të një epoke vetëm një ose dy autorë e kishin bërë, dhe Faulkneri ishte sigurisht në kulmin e këtij hulumtimi. Përveç kësaj, kishte diçka tjetër te Faulkneri që unë mund ta quaj vetëm “vështrim të drejtpërdrejtë në histori”. Ai hidhte një vështrim të drejtpërdrejtë në të kaluarën në mënyrë të ndryshme. Asokohe, dukej se ishte e ngjashme me një kundrim të gjithanshëm, madje me një lloj shikimi vrastar, një qasje refuzuese për ta shmangur historinë e Amerikës nga krijimtaria letrare që mua më dukej e admirueshme.

Në atë kohë, në vitet pesëdhjetë apo gjashtëdhjetë, nuk më kishte shkuar në mendje që të shkruaja libra. Por më vonë dhe vetë u habita që po e bëja dhe e dija që po shkruaja për disa arsye që nuk janë prej shkrimtari. Në të vërtetë nuk gjej lidhje të forta midis veprës time dhe asaj të Faulknerit. Në një lloj mënyre të jashtëzakonshme të paharrueshme, ka shkrimtarë vendimtar në jetën e dikujt. Në timen, janë katër ose pesë, dhe shpresoj që të plotësojnë kriteret e të gjithëve se kush duhet të lexohet, por disa prej tyre nuk janë. Disa libra janë thjesht të tmerrshëm për sa i përket teknikës, por megjithatë janë të mrekullueshëm: janë shumë të mirë për të qenë korrekt në aspektin teknik. Me Faulkneri-n gjithmonë kishte diçka që dilte në sipërfaqe. Për më tepër, ai mund të të zemëronte në mënyra kaq të mrekullueshme. Nuk ishte vetëm kënaqësia e plotë nga vepra e tij – ai kishte edhe atë cilësinë tjetër që është po aq e rëndësishme sa përkushtimi: të ngjallte zemërim ndaj kësaj të kaluare. Me Faulknerin ti nuk mund të ishe kurrë indiferent.

Pyetje: Zonja Morrison, a mund të flisni pak për krijimin e personazhit tuaj Sula?

Morrison: Ajo erdhi siç bëjnë shumë personazhe – por jo të gjithë – e tërë dhe e plotësuar pothuajse menjëherë, bashkë me emrin. E ndjeva këtë intimitet të madh. E dija saktësisht se kush ishte, por e kisha të vështirë ta krijoja. Ishte e vështirë ta bëja dikë që do t’i mërziste të gjithë, atë lloj personi që të përgjigjet dhëmbë për dhëmb, por megjithatë duhej të mos e bëja aq të neveritshme sa të mos ishte edhe tërheqëse. – një natyrë që ishte joshëse, por zmbrapsëse. Dhe të luaja me këtë ide ishte e vështirë, sepse doja të përshkruaja disa cilësi të personalitetit që mund të shfrytëzohen nga njerëzit konvencionalë. Ishte e sulmuar dhe aventuriere, jo në kuptimin që dikush del të kërkojë një pasuri, por në mënyrën se si një grua bëhet aventuriere me anë të imagjinatës. Dhe njerëz të tillë janë gjithmonë të paharrueshëm dhe përgjithësisht tërheqës. Por ajo është personazh që të sjell telashe. Dhe, kur mbarova romanin “Sula”, më mori malli për të. E njoh ndjenjën e mallit për personazhe që në kohën e krijimit janë shumë më realë se njerëzit e vërtetë.

Pyetje: Zonja Morrison, ju thatë më herët se leximi i një vepre në proces është i dobishëm për ju si shkrimtare. A mund të shpjegoni si ju ndihmon leximi?

Morrison: E gjithë çështja e leximit të dorëshkrimit tim është përvojë e re për mua. Duke shkruar, nuk imagjinoj asnjë lexues apo dëgjues. Jam vetë lexuesi dhe dëgjuesi, dhe mendoj se jam një lexuese e shkëlqyer. Lexoj shumë mirë. Dua të them se vërtet e di se çfarë po ndodh. Problemi në fillim ishte të isha shkrimtare po aq e mirë sa isha lexuese e mirë. Por besoj se jo vetëm që shkruaj libra, por edhe i lexoj në të njëjtën kohë. Dhe nuk dua të them se shoh atë që kam shkruar; dua të them se mund të ruaj largësinë mes meje si shkrimtare dhe asaj që është në faqe. Disa njerëz e kanë këtë aftësi, të tjerët duhet ta zhvillojnë. Dhe disa njerëz nuk e kanë; kjo mund të dallohet lehtë sepse po ta kishin lexuar veprën e tyre, nuk do ta kishin shkruar kurrë ashtu. Ky proces në vetvete është rishikim. Është një lloj procesi i gjatë leximi, dhe besoj se jam edhe lexuese shumë kritike, shumë e përpiktë, që ka mençurinë e mjaftueshme për t’u bërë vazhdimisht pjesë e tekstit. Nuk më pëlqen të lexoj libra kur e gjithë puna është e kryer dhe nuk ka vend për mua aty.

Pra, përpjekja është të shkruaj në mënyrë që të ketë diçka që po ndodh mes vetes dhe meje – vetes sime si shkrimtare dhe vetes sime si lexuese. Tani, në disa raste, ndihem e kënaqur që disa lloje librash i shkruaj pa i lexuar për një auditor. Por ka të tjera ku kam patur ndjesinë (veçanërisht në një rast si ky) se ajo që ndjej si lexuese nuk është e mjaftueshme dhe më duhet një perceptim më i gjerë, sepse mundësitë janë të pafundme. Nuk jam e interesuar për ndihmën e askujt në lidhje me teknikën e të shkruarit, nuk bëhet fjalë për këtë. Po flas vetëm për nuancat e kuptimit, jo për rezultatin, por theksin aty-këtu në vepër. Është ajo lloj gjëje që dua ta zbuloj, pavarësisht nëse veshi im në këtë libër është apo jo aq i besueshëm sa kam besuar gjithmonë se është me të tjerët.

Prandaj, rashë dakord menjëherë për të lexuar pjesë të këtij dorëshkrimi. Për çdo libër tjetër që kam shkruar, nuk lidhur kontratë para se të isha afër fundit të procesit të shkrimit, sepse nuk doja të kisha ndjenjën se libri i përkiste dikujt tjetër. Për këtë libër kontratën e kam lidhur në një fazë shumë të hershme. Pra, mendoj, ndoshta pjesërisht leximi është një lloj rizotërimi nga botuesi. Ajo duhet të jetë e imja, dhe unë duhet të jem e gatshme të mos e zhbëj ose ta djeg. Por unë besoj se jam lexuese dhe, në të kaluarën, kur dyshoja që do të kisha problem me tekstin, njerëzit që kërkoja të më ndihmonin për të verifikuar ndonjë frazë, ndonjë fjalë ose diçka, ishin ata në libër. Dua të them që thjesht i imagjinoja dhe i pyesja për një gjë apo një tjetër. Dhe zakonisht janë shumë bashkëpunues nëse realizohen plotësisht dhe nëse ua di emrin. Dhe nëse nuk ua di emrat, nuk flasin shumë.

Pyetje: Zonja Morrison, a mund të diskutoni për përdorimin e mitit dhe folklorit në letërsinë tuaj artistike?

Morrison: Ka pafundësisht më shumë të shkuar se sa të ardhme. Ndoshta jo si kohë kronologjike, por për sa i përket të dhënave, sigurisht që ka. Pra, në çdo hap prapa ka një botë tjetër, dhe një botë tjetër. E kaluara është e pafund. Nuk e di nëse është e ardhmja, por e di se e kaluara është. Legjendat – kaq shumë prej tyre – nuk kanë të bëjnë vetëm me të kaluarën. Ato gjithashtu tregojnë se si të jetosh në kohët bashkëkohore dhe ata nënkuptojnë të ardhmen. Kështu që për mua miti dhe folklori nuk ishin kurrë të thjeshta. Përpiqem t’i përfshij këto karakteristika mitike që për mua janë karakteristika shumë të forta të artit të zezakëve, qoftë në muzikë, letërsi, piktura dhe kudo. Thjesht më dukej se këto karakteristika duheshin përfshirë në letërsinë e zezakëve nëse ajo donte të mbetej e tillë. Nuk mjaftonte vetëm të shkruaje për zezakët, sepse këtë mund ta bëjnë të gjithë. Por ishte e rëndësishme për mua si shkrimtare që të përpiqesha ta bëja veprën në mënyrë të pakthyeshme të zezakëve. Kjo bëri të nevojshme që të përdorja folklorin si pikënisje – si për shembull në këtë libër, “I dashuri”, i cili filloi me historinë e një skllaveje, Margaret Garner, e cila ishte kapur me fëmijët e saj pak kohë pasi u arratis nga një fermë.

Dhe në vend që ata t’i nënshtroheshin një jete të pajetueshme dhe të padurueshme, ajo i vrau ose u përpoq t’i vriste. Nuk ia doli, dhe abolicionistët e shfrytëzuan rastin e saj. Ajo histori, me disa gjëra të tjera, më ka ngacmuar për një kohë të gjatë. A mund të imagjinoni një skllave që nuk i ka fëmijët e saj? Një grua që tregon kujdes që të vriten? A mund ta imagjinoni guximin dhe gjithashtu akuzat, paditë e ndërsjellta, vetëdënimin, proces gjatë të cilit atë që do, e do kaq shumë sa nuk mund të durosh të njolloset? Është më mirë të vdesë se sa të përlyhet. Sepse kjo je ti. Kjo është pjesa më e mirë e jotja, dhe kjo ishte pjesa më e mirë e saj. Pra, ishte një çështje kaq serioze saqë ajo do të zgjidhte që ata të mos ekzistonin. Dhe ishte ajo që e bëri atë korrigjim. Kjo është një pjesë shumë e vogël e asaj për të cilën bëhet fjalë, por ishte ajo që kisha në trurin tim kur fillova ta shkruaj. Pra, fillova me faktin historik dhe e ndërthura me mitin në vend të procesit të kundërt.

Pyetje: Zonja Morrison, më herët thatë se nuk kishit ndërmend të bëheshit shkrimtare kur nisët të shkruanit. A mund të shpjegoni se çfarë do të thoshit me këtë?

Morrison: Isha në një vend të cilit nuk i përkisja, dhe nuk do të isha atje për shumë kohë, kështu që nuk doja ta bëja më të bukur se sa ishte. Nuk doja të takohesha me askënd, askush nuk më pëlqente mua, s’e kisha problem këtë por isha e vetmuar dhe e mjerë. Fëmijët i kisha të vegjël dhe kështu shkrova këtë histori. Kisha shkruar një histori të vogël më parë, në kohën që mund ta lija për ta përpunuar në mbrëmje. (E keni parasysh që fëmijët bien të flenë, nëse i ua bën zakon, që në shtatë. Zgjohen në katër të mëngjesit, por bien të flenë në shtatë të mbrëmjes.) Dhe kështu, pasi i vija të flenë, shkruaja sepse më pëlqente ta bëja. Më pëlqente të mendoja për të shkruarit. Më pëlqente të krijoja një lloj rregulli nga diçka që ishte e çrregullt në mendjen time. Dhe gjithashtu kisha ndjesinë se tregohej një indiferencë e madhe ndaj këtyre njerëzve, ndaj meje, ndaj jush, ndaj vajzave zezake. Dukej sikur këta njerëz nuk kishin jetë, nuk ekzistonin në mendjen e askujt, përveçse në mënyrë periferike. Dhe pasi nisja, më dukej sikur të shkruarit ishte absolutisht gjëja më e rëndësishme në botë. M’u desh një kohë shumë e gjatë për ta shkruar librin e parë: gati pesë vjet për të shkruar një libër të vogël. Sepse më pëlqente shumë ta bëja, shkruaja pak dhe mendoja shumë për atë që shkruaja.

Në atë kohë isha redaktore. Unë nuk po përpiqesha të bëhesha shkrimtare, dhe nuk i tregova askujt se po e shkruaja këtë libër, sepse mendova se do të më pushonin nga puna po ta dinin, gjë që do ta kishin bërë. Ndoshta jo menjëherë, dhe me siguri nuk donin që të shkruaja, por të redaktoja. Ata ndiheshin gjithsesi të tradhtuar. Nëse je redaktor, ajo që duhet të bësh është të përmirësosh librat, por jo t’i shkruash. Ekziston një marrëdhënie pak kundërshtuese midis botuesve dhe autorëve që mendoj se ndoshta funksionon në mënyrë të efektshme. Por kjo është arsyeja pse isha shumë e qetë për atë që shkruaja. Nuk e di se çfarë më shtyu ta bëj. Mendoj se thjesht doja ta përfundoja së rrëfyeri historinë që të mund ta shijoja sa më shumë duke e lexuar. Por procesi ishte ai që më bëri të mendoj se duhet ta provoja përsëri, dhe e dija se kjo ishte mënyra se si doja të jetoja. U ndjeva shumë vetvetja kur po shkruaja atë libër, por ende nuk e quaja veten shkrimtare. Dhe vetëm me librin tim të tretë, “Kënga e Solomonit”, më në fund thashë – jo me shtysën time, më vjen turp ta them, por me shtysën e dikujt tjetër, “kjo është ajo që bëj”. Kisha shkruar tri libra. Vetëm pasi mbarova “Kënga e Solomonit” mendova: “Ndoshta kjo është e vetmja gjë që bëj”. Sepse më parë thoja se isha redaktore që ka shkruar edhe libra ose mësuese që edhe ka shkruar. Kurrë nuk thoja se isha shkrimtare. Kurrë.

Dhe kjo nuk ka lidhje me asnjë arsye që mund të mendoni ju. Ndoshta edhe pse shumica e shkrimtarëve duhet që realisht dhe me të vërtetë t’ia mundësojnë vetes që të fitojnë. Kjo është shumë e vështirë, veçanërisht për gratë. Duhet ta lejosh veten të shkruajë. Për të shkruar çdo ditë, për të bërë gati një libër, duhet ta lejosh veten ta bësh këtë. Unë njoh shkrimtarë, nënat e të cilëve janë shkrimtare, atyre u është dashur të kalojnë një proces të gjatë pranimi se janë shkrimtare nga dikush tjetër – nga bashkëshorti, redaktori, miku apo dikush tjetër – për të arritur më në fund në një pikë ku ata mund të thoshin: “Mirë. Nuk ka problem që shkruan”. Bashkësia ku jeton thotë se është në rregull që ti shkruan. Bashkëshorti yt thotë se është në rregull. Fëmijët e tu thonë se është në rregull. Nëna të thotë se është në rregull. Përfundimisht të gjithë thonë se është në rregull, dhe më në fund ke miratimin e të gjithëve. Kështu më ndodhi mua pasi shkrova librin e tretë, ishte koha kur mund ta thosha me zë këtë. Kështu, kur po kalon pikën e kontrollit të pasaportave dikush të pyet: “Çfarë pune bën?” Dhe ti e shkruan me shkronja të mëdha: SHKRUAJ. /Gazeta “ExLibris”/