Realizmi magjik – një panoramë e përgjithshme

Nga: Viktor Canosinaj

Pjesa dërrmuese e studiuesve, sidomos ata anglo-amerikanë dhe amerikano-latinas janë të mendimit se termi realizëm magjik u përdor për herë të parë nga kritiku gjerman i artit, Franz Roh, në librin e tij të vitit 1925, “Realizmi magjik ose post-ekspresionizmi: probleme të pikturës së re evropiane” (Nach Expressionismus: magischer realismus: Probleme der neusten europaischen Malerei). Ky libër i dedikohet një drejtimi të ri në pikturën e asaj dekade, i cili i rikthehej fuqishëm realizmit me postekpresionizmin pas periudhës abstrakte të ekspresionizmit. Me fjalën “magjik”, të cilën ia kundërvë fjalës “mistik”, Roh dëshironte të theksonte se “… misteri nuk zbret në botën e paraqitur (nga postekpresionizmi) por, përkundrazi, fshihet dhe gjallon prapa tij”.[1]

Në sprovën tij të vitit 1925 Roh përdor edhe termin realizëm i ri. Duke folur për pikturën e re të viteve ’20, ai shprehet: “Postekspresionizmi synon ta riintegrojë realitetin në zemrën e dukshmërisë… Piktura bëhet edhe një herë kështu pasqyrë e brendësisë që pulson. Kjo është arsyeja pse flas për një reali­zëm të ri, por pa aluduar në asnjë mënyrë për qëndrimin instiktiv që karakterizonte realizmin e mëparshëm në artet evropiane”.[2]

Ndërkohë ekspresionizmi e kishte refuzuar imazhin e natyrës së vërtetë në favor të botës ekskluzive shpirtërore.

Në lidhje me realizmin magjik krijohet gjithmonë një konfuzion nisur nga fakti se ai është bashkëkohës me surrealizmin. Siç dihet, manifestet surrealiste u përkasin viteve 1924 dhe 1930. Veç kësaj, disa shkrimtarë që lëvruan teknikën e realizmit magjik kanë pohuar se janë ndikuar nga surrealizmi. Përmendim këtu Alejo Karpentierin, i cili është ndikuar nga studiuesi gjerman Roh dhe nga surrealistët.

Ngjashmëritë mes dy teknikave vijnë edhe nga fakti se edhe surrealizmi synon të japë në art aspektet e fshehta të psikikës njerëzore, por duke i dhënë prioritet ëndrrës, surrealizmi diferencohet nga realizmi magjik, tek i cili ëndrrat nuk janë shfrytëzuar për qëllime artistike. Surrealizmin e dallon dukshëm nga realizmi magjik fakti që aspektet e trajtuara prej tij nuk kanë lidhje me realitetin material, por me imagjinatën dhe mendjen njerëzore dhe sidomos spikasin përpjekjet e tij për ta shprehur botën e brendshme dhe psikologjinë e njeriut nëpërmjet artit. Prioritet merr nënvetëdija sepse “ndërgjegjja e njeriut është e pamjaftueshme për njohjen e vetvetes dhe nuk mundëson që të tjerët të të njohin ty”[3] siç shprehet kritiku S. Fowlie.

Kurse në realizmin magjik ndodh rrallë që e jashtëzakonshmja të paraqitet në formën e një ëndrre apo një përvoje psikologjike, sepse një gjë e tillë do ta largonte këtë realizëm nga realiteti dhe do ta vendoste atë në botën pak të kuptuar të imagjinatës. E zakonshmja e realizmit magjik qëndron në pozitën tij të pranuar dhe të pa vënë në diskutim të realitetit material. Nëse do të konsultohet manifesti i famshëm surrealist i Andre Bretonit i vitit 1924 dhe krahasohet me përcaktimet kryesore të realizmit magjik, shihet lehtësisht se ndryshimet janë të qarta.

Në lidhje me këtë dukuri studiuesja Amaryll Chanady vë në dukje se “ndryshimi është se këndvështrimi irracional mbi botën te realizmi magjik përfaqëson mentalitetin primitiv latino-amerikan, kurse te surrealizmi ai korrespondon me supersticiozitetin evropian”.[4]

Duhet theksuar fakti se si Karpentieri edhe shkrimtari venezuelan Arturo Uslar-Pietri, të cilit i dedikohet përdorimi për herë të parë i termit realizëm magjik, kanë jetuar në Paris në vitet 1920-1930 dhe u ndikuan dukshëm nga lëvizjet artistike të kohës. Pietri, i cili, sipas studiueses Maggie Ann Bowers,[5] ndikoi shumë te kolegët e tij venezuelanë në vitet 1930-1940, ishte më afër realizmit magjik të Rohut dhe në Paris ishte njohur me kritikun dhe prozatorin italian Bontempelli, për të cilin do të flitet pak më poshtë.

Për këtë arsye nga disa studiues Pietri konsiderohet si sjellës i realizmit magjik në Amerikën Latine. Por shumica e kritikëve janë të mendimit se proza e Karpentierit ka pasur më shumë ndikim në teknikën e realizmit magjik. I vetmi autor që e ka pranuar ndikimin e Pietrit është Gabriel Garzia Marquez, proza e të cilit u bë emblemë e kësaj teknike letrare në gjysmën dytë të shekullit XX.

Studiuesja Bowers vë në dukje se kthimi i Karpentierit dhe Pietrit në Amerikën Latine korrespondoi edhe me emigrimin drejt këtij kontinenti të shumë shkrimtarëve spanjollë, të larguar nga vendi i tyre për shkak të rënies së republikës spanjolle dhe Luftës së Dytë Botërore. “Vitet 1940 ishin vite të pjekurisë letrare për vendet e Amerikës Latine dhe si rrjedhojë ato u përpoqën ta krijonin dhe shprehnin një ndërgjegje ndryshe nga ajo evropiane[6], – thekson Bowers. – Ndërmarrja artistike e Karpentierit në vitet 1940 u kthye në një kërkim të rrënjëve, në një përpjekje për ringjalljen e traditës dhe krijimin e një ndërgjegjeje të pavarur që do të shërbente si bazë e një letërsie të re”.

Në vitin 1927 sprova e Rohut u përkthye nga studiuesi spanjoll Jose Ortega y Gasset, i cili e botoi në revistën e drejtuar prej tij Revista de Occidente. Nga Spanja termi shtegtoi pastaj drejt Amerikës Latine duke marrë në konsideratë faktin se Spanja vazhdonte të mbetej metropol kulturor për pjesën më të madhe të vendeve amerikano-latine.

Është fakt se termi realizëm magjik shoqërohet nga shumica e lexuesve me të kaluarën koloniale të Amerikës Latine dhe sidomos me pjesët më të thella e të pashkelura të saj, ku ndikimi evropian depërtoi me vështirësi, pjesë të cilat mbetën gjithmonë në kufijtë e perceptimit të botës nga ana e evropianëve. Por, ndonëse i gabuar, ky konceptim ka një pjesë të konsiderueshme të vërtetë. Amerika Latine përmbledh një krijimtari të gjerë letrare, e cila arriti t’i kapërcente kufijtë e kontinentit.

Kjo krijimtari, e njohur si bumi letrar i viteve 1950-1960, e cila mëkëmbi traditën amerikano-latine të letërsisë, i dedikohet në radhë të parë një sërë eksperimenteve në prozë dhe sidomos në roman, përfshirë mënyrën realiste magjike të të shkruarit. Kjo mënyrë e re e të shkruarit krijoi hendek me letërsinë e mëparshme dhe, sipas studiueses Meggie Bowers, ishte moderniste, madje është konsideruar edhe postmoderniste falë teknikës narrative që shkrimtarët ndoqën duke luajtur me pritshmërinë e lexuesit, sidomos me kohën dhe strukturën e subjektit[7]. Fakti nëse këto eksperimente letrare u përdorën për të arritur njohje ndërkombëtare, apo njohja ndërkombëtare erdhi si pasojë e tyre, mbetet për t’u diskutuar.

Veç kësaj, një rol të madh në zgjerimin e mënyrës realiste magjike të të shkruarit pati një shkrimtar si G. G. Markez, i cili me veprën e tij ndikoi që shumë shkrimtarë të tjerë ta përqafonin realizmin magjik. Ai e forcoi edhe më shumë lidhjen mes këtij realizmi dhe letërsisë amerikano-latine.

Por këtij grupimi studiuesish, pra anglo-amerikanë dhe amerikano-latinas, i ka shpëtuar nga vëmendja një teoricien tjetër tepër i ngjashëm me gjermanin Roh, italiani Massimo Bontempelli, kritik dhe prozator, themelues i revistës letrare “900”, i cili, gjithashtu, përdori termin realismo magico në një sprovë të tij të vitit 1927.[8]

Por ka shumë të ngjarë që ai ta njihte mendimin estetik të Rohut, ndonëse nuk i referohet atij dhe, për më tepër, siç vë në dukje studiuesi Luigi Baldacci, “… pavarësisht prej disa ndryshimeve të poetikës dhe kulturës, realizmi magjik i Bontempelit u konsiderua në kuadrin e surrealizmit të vërtetë”.[9] Në një botim të vitit 1946 të titulluar Italie magique Bontempeli prozator përfshihet bashkë me autorë të njohur italianë si Palazzeschi, Baldini, Lisi, Zavattini, Moravia, Landolfi.

Në shkrimin e tij teorik “Aventura e nëntëqindës”, duke shtjelluar idetë e veta për realizmin magjik, Bontempeli shprehet: “Duhet të rimësojmë të shpikim mitet e reja… Bota imagjinare duhet të vërshojë vazhdimisht për ta fekonduar dhe pasuruar botën reale. Tashmë dominimi i natyrës nga njeriu është magjia. Lamtumirë komoditetit të realizmit dhe mashtrimeve të impresionizmit!”[10]

Vihet re përngjasimi me Rohun në kërkesën për t’iu larguar impresionizmit.

Por ky realizëm magjik i Bontempelit, apo le ta quajmë italian, nuk pati jetëgjatësinë dhe suksesin e atij latino-amerikan. Asnjë vepër e realistëve magjikë italianë nuk gëzoi njohje ndërkombëtare, ndonëse kohën e fundit Bontempeli si autor dhe teoricien letrar ka tërhequr vëmendjen e studiuesve të realizmit magjik. Studiuesja Jeanne Delbaere realizmin magjik të veprave të Bontempelit e cilëson “realizëm psikik” (që gjenerohet që brenda psikikës së njeriut) dhe manifestohet fizikisht në tekst. Bashkë me këtë shkrimtar radhiten si të tillë edhe gjermani Ernst Junger apo francezët Julien Green dhe Julien Gracq.[11]

Duhet marrë në konsideratë fakti që brenda realizmit magjik, sidomos atij evropian dhe atij amerikano-latinas, ka një ndarje të madhe që studiuesi Roberto Gonzales Echavarria e përcakton si realizëm magjik ontologjik dhe realizëm magjik epistemologjik.[12] I pari është burimor, i ka rrënjët në kulturat kombëtare të popujve joperëndimorë, pra të paprekur nga iluminizmi, kurse i dyti është joburimor, artistik, i kërkuar dhe këtu kemi parasysh realizmin magjik të Rohut apo Bontempelit.

Studiuesi Echevarria është i mendimit se “realizmi magjik ontologjik mund të përshkruhet si një realizëm magjik që ka si burim të vetin besimet materiale apo praktikat e kontekstit kulturor ku teksti (letrar) vendoset… idetë realiste magjike mund të lindin në një kontekst kulturor, ku gjejnë përputhje me sistemin e besimeve të kësaj kulture”.[13]

Ndërkohë realizmi magjik epistemologjik, po sipas Echevarrias, e merr frymëzimin për elementet e tij magjike nga burime të cilat jodomosdoshmërisht përputhen me kontekstin kulturor të fiksionit apo të shkrimtarit. Këtë ndryshim mes këtyre dy aspekteve të realizmit magjik studiuesja Jeanne Delbaere e përcakton me emërtimet realizëm magjik folklorik (i ngjashëm me ontologjikun) dhe realizëm magjik i kultivuar (epistemologjik), në të cilin realizmi magjik buron nga një traditë folklorike ose është i kultivuar nga një varietet traditash në mënyrë që të japë një efekt narrativ të veçantë.

Sipas studiuesve Lois. P. Zamora dhe Wendy B. Faris, elemente të realizmit magjik gjejmë që te vepra të tilla si “1001 net”, “Dekameroni” apo “Don Kishoti i Mançës”. Çifti Don Kishot – Sanço Pança konsiderohet nga studiuesja Delbaere si oksimoroni i parë realist magjik (Sanço realist, praktik, Don Kishoti idealist, magjik). Por edhe vetë Bibla, ky monument i botës kristiane, në thelb është një tregim realist i ngjarjeve fantastike, le të themi magjike, vërtetësia e të cilave nuk mund të vihet në diskutim nga ana e shkruesve të veprës. Mrekullia letrare e Biblës qëndron pikërisht në mënyrën e natyrshme dhe realiste të tregimit të ngjarjeve. Vetë ngritja e Krishtit drejt qiellit tri ditë pas varrimit është motiv jo pak i njohur edhe në popuj të tjerë jo të krishterë.

Studiuesi Angel Flores, një nga studiuesit më autoritarë të realizmit magjik, në një ese të vitit 1955, është i mendimit se “… viti 1935 është pika e nisjes për një fazë të re të letërsisë amerikano-latine, fazën e realizmit magjik”. Në këtë vit Jorge Luis Borges botoi vëllimin Historia botërore e urisë, dy vjet pasi ai kishte përfunduar përkthimin e prozës së shkurtër të F. Kafkës. Flores e thekson faktin e përkthimit të Kafkës, sepse është i mendimit që proza e Kafkës i parapriu realizmit magjik.[14]

Borgesi konsiderohet shpesh si baba i shkrimtarisë moderne amerikano-latine dhe pararendës i realizmit magjik. Por kur vjen radha e një panorame të përgjithshme të kësaj teknike letrare, ai konsiderohet si i tillë vetëm nga studiuesi Flores. Ndonëse nuk ka të dhëna që Borgesi ta ketë njohur punimin e Rohut, ai në vitin 1932 botoi esenë Arti narrativ dhe magjia dhe kjo është arsyeja, sipas Bowers, që ai konsiderohet shpesh si pararendës i realistëve magjikë të shekullit XX.

Përzierja e ndikimeve kulturore mbetet një aspekt kyç i teknikës letrare të realizmit magjik. Lidhur me këtë aspekt, duhet të japim një paraqitje të shkurtër të ndikimeve kulturore dhe përzierjeve të tyre në kontinentin latino-amerikan, sidomos në periudhën pas zbulimit të Kolombit dhe kolonizimit. Ja si e përshkruan Markezi këtë përzierje të ndikimeve kulturore dhe si e përcakton ai të qenët amerikano-latinas: “Në Amerikën Latine ndikime të ndryshme janë përzier dhe shpërndarë nëpër kontinent: kultura perëndimore, prania afrikane, madje edhe disa elemente lindore, për t’ia shtuar të gjitha këto traditës parakolumbiane… Unë sigurisht nuk mendoj se ka një kulturë amerikano-latine homogjene. Në Amerikën Qendrore, për shembull, zona e Karaibeve, ka një ndikim afrikan që ka sjellë një kulturë të ndryshme nga ajo e disa vendeve me popullsi të madhe indiane, si Peruja apo Meksika. Në Amerikën e Jugut, Venezuela dhe Kolumbia kanë më shumë ngjashmëri me Karaibet sesa me indianët e Andeve, megjithëse të dyja vendet kanë një popullsi indiane. Situata të tilla gjen në të gjithë kontinentin”.[15]

Tepër i ngjashëm me konceptimin e tij të përzierjeve kulturore është edhe koncepti i shkrimtares meksikane Laura Eskuival, njohëse e thellë e periudhës para kolumbiane, e cila, duke folur në një intervistë për përzierjen racore dhe kulturore të vendit të saj, Meksikës, thekson: “Gjatë pushtimit (spanjoll, shënimi im) dhe për shumë vite pas tij bota indigjene u nënvlerësua, kurse ajo evropiane u mbivlerësua. Kështu raca e përzier metise kishte një identitet konfliktual të ndarë. Por pushtimi i gjatë solli një rivlerësim të botës indigjene, një këndvështrim të ri të saj dhe, rrjedhimisht, edhe të racës metise. Kjo pozitë e re e shndërroi botën evropiane, nga të idealizuar, në një këndvështrim më realist, duke sjellë që njerëzit e racës së përzier të ishin krenarë për statusin tyre”.[16]

Më tej, në intervistë, duke shtjelluar problemin e kohezionit racor, Esquival flet për Virgjëreshën e Guadalupes, shenjtoren aq të adhuruar në Amerikën Latine, e cila, pas pushtimit spanjoll, u bë faktori i dytë më i rëndësishëm i kohezionit.

“Imazhi i virgjëreshës erdhi te ne nga Evropa, por ai përmban një seri absolutisht të qartë elementesh sinkretike indigjene, të cilat i shkrijnë të dyja kozmologjitë në një të vetme. Kjo përpjekje për pajtim shpirtëror e kulturor është një nga elementet më të rëndësishme për bashkimin e shpirtit meksikan: trashëgimia jonë e përzier”.[17]

Ndërkohë studiuesi tjetër i letërsisë hispanike, Luis Leal, ndryshe nga Floresi, në një ese të vitit 1967, është i mendimit se termin realizëm magjik i pari e ka përdorur në letërsinë hispanike shkrimtari peruan Arturo Uslar Pietri në vitin 1948, në studimin e tij Njerëzit dhe letërsia e Venezuelës, ku ai shkruan: “Ajo që u bë e spikatur në prozën e shkurtër dhe la gjurmë të pashlyeshme ishte vlerësimi i njeriut si një mister i rrethuar nga fakte realiste, një predikim poetik ose një mohim poetik i realitetit, detaj që, për mungesë të ndonjë emri tjetër, do ta quaja realizëm magjik”. Leal hedh poshtë gjithashtu edhe sugjerimin e Floresit për ndikimin e Kafkës në realizmin magjik latino-amerikan, duke e cilësuar atë plotësisht burimor.[18]

Kur flitet për realizmin magjik ia vlen të shqyrtohet më në hollësi rasti i Kafkës, sepse vepra e tij “Metamorfoza”, e shkruar në vitin 1910, është tepër ngacmuese për të kërkuar një pararendëse të prozave të mëvonshme, sidomos po ta marrim në konsideratë faktin që kjo vepër u përkthye në Amerikën Latine nga Borgesi. Duket në pamje të parë se jemi në një terren realist magjik kur Gregor Zamza zgjohet një mëngjes dhe e sheh veten të shndërruar në një kandërr. Ai reagon qetësisht ndaj këtij shndërrimi, e pranon këtë realitet. Deri këtu jemi në rregull. Por kur vjen radha e reagimit të familjes së tij, shohim një mospërputhje qëndrimesh dhe rrëfimi del nga shtrati realist magjik, pra fantastikja nuk pranohet si diçka e zakonshme e jetës, që nuk kërkon shpjegim.

Po të kemi parasysh faktin që kjo prozë e Kafkës u shkrua para punimit të Rohut dhe Bontempelit, largimi nga realizmi magjik bëhet edhe më bindës dhe jemi të prirë të shohim te “Metamorfoza” një tregim alegorik dhe, për sa koha alegoria krijon te lexuesi përfytyrimin e një realiteti tjetër, ajo nuk mund të qëndrojë brenda një vepre realiste magjike ku bëhet fjalë për një realitet konkret.

Megjithatë, hyrja e prozës “Një mëngjes Gregor Zamza u zgjua dhe…” është një episod tipik realist magjik. Le ta konkretizojmë këtë mendim me përshkrimin që i bën G. Markezi këtij episodi në një intervistë të tij të vitit 1977: “Për mua ‘Metamorfoza’ e Kafkës ishte një zbulim. Ishte viti 1947, isha 19 vjeç. Më kujtohet fjalia hapëse e tregimit: ‘Një mëngjes Gregor Zamza u zgjua nga gjumi dhe vuri re se ishte shndërruar në kandërr’. ‘Holy shit!’ Kur e lexova këtë fjali, thashë me vete: ‘Nuk shkon. Askush nuk më ka mësuar në shkollë se mund të ndodhë kështu’. Por… ‘Holy shit’… mund të ndodhte. Kështu m’i tregonte gjyshja ime historitë, më tregonte gjërat më të çuditshme në mënyrë krejt natyrale”.[19]

Tepër i ngushtë është dallimi edhe mes realizmit magjik dhe letërsisë fantastike-shkencore, kur vjen fjala te përcaktimi i termave dhe natyrës së tyre. Siç ndodh në shumë raste edhe me fantastiken, edhe fenomeni në letërsinë fantastike-shkencore kërkon një shpjegim fizik, racional për ngjarjet e pazakonshme.

Por dallimi më kryesor qëndron në faktin se vendi i ngjarjes në veprat e letërsisë fantastike-shkencore ndodhet gjithmonë në një botë krejt të ndryshme nga realiteti me të cilin ne jemi mësuar dhe ku jetojmë dhe pjesa realiste e veprës konsiston në faktin se ne mund ta marrim këtë vend ku mund të jetojmë në të ardhmen. Ndryshe nga realizmi magjik, ku lidhja me realitetin tonë apo të kaluar bëhet lehtësisht, te letërsia fantastike-shkencore nuk ka një realitet që mund të njihet si pjesë e historisë sonë aktuale apo asaj të kaluar.

Le ta konkretizojmë këtë me romanin “Njëqind vjet vetmi”. Ndonëse në dukje të parë historia e krijimit të fshatit Makondo duket si një trillim gati-gati biblik, ku është i vështirë përcaktimi i kohës historike, janë një sërë momentesh si gurë kilometrikë ku lexuesi bën lidhje me realitete të njohura për të. Kujtojmë shpikjen e akullit, plantacionet e bananeve, grevën e punëtorëve dhe vrasjen e shumë prej tyre, përmendjen e trenit, gramafonit e një sërë mjetesh të tjera teknike që lidhen me fundin e shekullit XIX dhe fillimin e shekullit XX. Pa folur për kontekstin politik, krijimin e partive politike dhe luftën mes tyre, deri te lufta civile, ku merr pjesë koloneli Buendia.

Kur bëhet fjalë për elemente tradite të realizmit magjik, detyrimisht mendja të shkon në kryevepra të letërsisë botërore që i kanë këto elemente, por që, gjithsesi, mbeten të diskutueshme si në rastin e Kafkës. Kështu, vepra “Aventurat e Guliverit në dhera të huaj” e Xhonatan Suiftit në pamje të parë, për shkak të procedimit realist që rrëfimtari ndjek, mund të merret lehtësisht si teknikë e realizmit magjik. Që në hyrje të librit rrëfimtari na paraqet shumë të dhëna realiste në lidhje me rrethanat se si mbërriti te kjo histori, madje se ai është akuzuar për shtrembërim të saj, detaj që ai e mohon etj.

Çfarë ndodh konkretisht me Guliverin? Në pamje të parë, për shkak të procedimit realist, duket se romani u kushtohet aventurave të një anglezi të zakonshëm në dhera të huaj e të çuditshëm, ku jetojnë xhuxhë dhe gjigantë. Por gjatë leximit vihet re se përshkrimi i këtyre vendeve dhe sistemi i tyre politik ngjan shumë me Anglinë e kohës kur jetoi Suifti. Në këtë rast subjekti i veprës eklipsohet nga një kuptim tjetër alternativ dhe në plan të parë del alegoria.

Por ajo që është më e spikatur është se vepra dominohet nga elementet fantastike, pavarësisht se ato tregohen me realizëm. Në këto rrethana fuqizohet edhe më tepër alegorizmi i saj, sepse realizmi magjik si teknikë letrare e pranon fantastiken vetëm në formë episodike, pra elementet fantastike në veprat e realizmit magjik zënë shumë pak hapësirë në raport me kuadrin e përgjithshëm realist.

E njëjta gjë mund të thuhet edhe për veprën e famshme “Gargantua dhe Pantagryel” të Rabëlesë, ku shumë episode kanë në pamje të parë dukje realiste magjike. Por në tërësi vepra është ngritur mbi hiperbolizimin e një realiteti historik konkret dhe kjo veçori e bën të anojë më tepër nga alegoria.

Për veprat e realizmit magjik është e pamundur të ketë një kuptim alternativ sepse ato dominohen nga realizmi dhe veç kësaj edhe vetë episodet fantastike paraqiten realisht, gjë që një alternativë e dytë kuptimore do t’i bënte të pavlefshme.

Le të ndalemi për ta ilustruar këtë ide me romanin “Njëqind vjet vetmi” të G. G. Markezit, një vepër ikonike e realizmit magjik. Në vepër tregohet kronologjia e krijimit dhe zhvillimit të një fshati kolumbian, histori që fillon diku nga fundi i shekullit XIX. Ndiqet fati i shumë pjesëtarëve të familjes Buendia, fat i cili ndër breza është tepër i ngjashëm. Sado të përpiqesh për një interpretim alternativ të kësaj vepre, përveç asaj të historisë së një fshati gjatë njëqind vjetëve, do të ishte e vështirë ta saktësoje këtë alternativë.

Në dukje, për sa kohë shkohet në një vend të humbur për ta themeluar fshatin Makondo, ku nis një botë e re, ku gjithçka nis nga një mëkat fillestar, ku ndodhin çudira biblike, mund të priremi drejt interpretimit se autori ka aluduar për një Bibël të dytë, apo për një formë alternative shteti, ku ligjin e bëjnë vetë banorët e fshatit, të cilët jetojnë të përjashtuar nga rregulli administrativ dhe burokracitë.

Ndërsa alternativa e dytë duket më e besueshme në pamje të parë dhe deri në një periudhë të konsiderueshme të ekzistoncës së vet Makondo mbetet një shtet brenda shtetit, kur zhvillimi ekonomik depërton në hapësirat e fshatit dhe jo shumë larg tij hapen plantacione bananesh të një kompanie amerikane, konteksti historik kolumbian i kohës bëhet tepër i prekshëm dhe nuk lë shteg për alegori, aq më pak për alegori biblike.

Ndryshe nga veprat e përmendura më sipër, si: “Metamorfoza”, “Aventurat e Guliverit në dhera të huaj” apo “Gargantua dhe Pantagryel”, te “Njëqind vjet vetmi” elementi fantastik është i pranishëm në mënyrë episodike brenda një kuadri të madh realist, që është jeta e fshatit Makondo.

Për t’i ardhur në ndihmë qartësimit të konceptit të episodit realist magjik, po paraqesim më poshtë disa nga episodet më të spikatura të kësaj natyre nga romani “Njëqind vjet vetmi” i Markezit:

“Ai ishte një fëmijë i mbyllur në vetvete. Në barkun e së ëmës kishte qarë dhe doli në dritë me sytë hapur. Ndërsa po ia prisnin kërthizën, e lëvizte kokën sa andej këtej, i njohu sendet e shtëpisë dhe i kundroi fytyrat e njerëzve me kureshtje, por pa habi”.[20]

“Arixhiu e përfshiu me një vështrim misterioz dhe sakaq u shndërrua në një pellg zifti, të qelbur dhe avullues, mbi të cilin u ngrit pezull përgjigjja e tij: Melhiadesi ka vdekur”.[21]

“Një pasdreke, dy djemtë e rinj u mrekulluan nga rrogozi fluturues, i cili, me shpejtësinë e shigjetës, rrëshqiti tutje, më lartësinë e dritares së laboratorit: mbi rrogoz kishin zënë vend prijësi i arixhinjve dhe disa çamarrokë të fshatit, që përshëndetnin me dorë si të tërbuar. Por Hoze Arkadio Buendia nuk denjoi t’i hidhte as edhe një shikim”.[22]

“Pak më vonë, kur erdhi marangozi, që të merrte masën e arkivolit, ata vunë re se jashtë dritares, kishte filluar të rizonte një shi lulesh të vockla në ngjyrë të verdhë. Ai vazhdoi të binte tërë natën e natës mbi fshat, si një rrebesh i heshtur dhe mbuloi çatitë, zuri portat e shtëpive dhe ua mori frymën kafshëve që flinin përjashta. Aq shumë lule u derdhën nga qielli, saqë rrugët dhe rrugicat qenë mbuluar në mëngjes me një shtresë shumë të dendur, kështu u desh të hapeshin me lopata e sfurqe, në mënyrë që të kalonte kortezhi për në varreza”.[23]

“Me t’u kthyer në shtëpi, më i riu nda djemtë zuri të fshinte ballin, por zbuloi me habi se shenja e kryqit prej hiri ishte e pashlyeshme – dhe, po ashtu, edhe e vëllezërve të tjerë. Ata u përpoqën ta fshinin me ujë e me sapun, pastaj me baltë e me burnot e, së fundi, edhe me gur smerili e me finjë – dhe prapëseprapë nuk e hoqën dot shenjën e kryqit nga balli”.[24]

“Remedios E Bukura lëshonte një kundërmim hetues, një frymë torturuese, që endej pezull në dhomë edhe shumë orë pas largimit të saj… sapo grupi i vajzave (ku ndodhet edhe Remediosi – shënimi im) të reja shkeli në plantacion, ajri u tejngop me duhmë vdekjeje. Burrat që po punonin nëpër brazda, e ndien veten të pushtuar nga një magjepsje e çuditshme, të kanosur nga një rrezik i padukshëm dhe pati nga ata që i zuri një krizë e pakontrolluar vaji. Remedios E Bukura dhe shoqet mezi patën kohë të t’ia mbathnin vrapit dhe të strukeshin në shtëpinë më të afërt, pasi e panë veten të sulmuar nga një turmë meshkujsh të xhindosur”.[25]

“Vdekja i pati bërë një privilegj: ajo i qe shfaqur vite më parë. Amaranta e kishte parë një pasdreke zhegu përcëllues, të ulur e duke qepur përbri saj në verandë… Vdekja kishte qenë aq reale dhe njerëzore sa një herë i qe lutur Amarantës t’i shkonte perin në gjilpërë. Vdekja nuk i tha se kur duhej të vdiste… ajo i tha vetëm të fillonte të endte rrobat e saj më gjashtë të prillit të vitit të ardhshëm”.[26]

“Lajmi që Amaranta Buendia do ta përdridhte atë mbrëmje dhe do të merrte postën për të vdekurit, u përhap qysh në mesditë në mbarë Makondon dhe në orën tre pasdite një arkë e vendosur në dhomën e ndenjes qe mbushur kapicë me letra. Ata që nuk deshën të shkruanin, i dhanë Amarantës porosi me gojë, të cilat ajo i shënoi në një bllok bashkë me emrin dhe datën e vdekjes së marrësit.

– Mos u bëni hiç merak, – i qetësonte ajo të interesuarit. – Sapo të mbërrij atje, do të pyes për ta dhe do t’ua përcjell porositë”.[27]

Ky episod mbështet edhe një herë konceptin popullor të bashkëjetesës mes të gjallëve dhe të vdekurve, koncept që e ndeshim jo vetëm në popujt e Amerikës Latine, por kudo, përfshi Ballkanin. Kujtojmë tregimin e Kutelit “Lugetërit e fshatit tonë”.

“Shiu ra për katër vjet, njëmbëdhjetë muaj e dy ditë”.[28]

“…një mëngjes të katër fëmijët u futën në dhomë në kohën kur Aurelianoja ndodhej në kuzhinë, të vendosur që t’ia zhduknin pergamenat. Por sapo i rrëmbyen ndër duar, një fuqi engjëjsh i ngriti peshë nga dyshemeja dhe i mbajti pezull në ajër, derisa u kthye Aurelianoja dhe ua hoqi pergamenat nga duart”.[29]

* * *

Studiuesit më seriozë të realizmit magjik janë të mendimit se ai përbën një prani të rëndësishme në letërsinë botërore bashkëkohore. Por ata janë të ndarë kur vjen puna te përcaktimi i realizmit magjik si prodhim letrar: A është ai traditë, rrymë, mënyrë të shkruari apo lëvizje? Një pjesë e tyre, që janë të prirë ta shohin si traditë, pra si një mënyrë të shkruari që i ka rrënjët në krijimtarinë më të hershme, mendojnë se periudha e bumit latino-amerikan është një periudhë shkëlqimi e tij, por jo risi. Pjesa tjetër mendon se mes shkrimtarëve të sotëm të realizmit magjik dhe atyre të traditës ekziston një hendek i madh dhe nuk ka lidhje organike.

Gjithsesi, realizmit magjik i përket një pjesë e konsiderueshme e krijimtarisë letrare të gjysmës së dytë të shekullit XX dhe shumë shkrimtarë, që kanë fituar çmimin Nobel: Miguel Asturias, Gabriel Garcia Marquez, Octavio Paz, Vargas Llosa, Tony Morrison, Juan Rulfo, Yasunary Kawabata, Dereck Walcott, Kenzaburo Oe. Gjithashtu, atij i përkasin shkrimtarë të shquar, si: Salman Ruzhdie, Gynter Gras, Isabelë Aljende, Michael Ondatjee, Alejo Karpentier, Juan Rulfo, Nicolas Guillen, Laura Esquival etj., shumica e të cilëve tashmë janë përkthyer në gjuhën shqipe dhe kanë gëzuar një pritje të ngrohtë, sidomos botimet e para “Njëqind vjet vetmi” e Markezit dhe “shtëpia e shpirtrave e I. Aljendes.

Në kuadrin e përgjithshëm të zhvillimit të mainstream literature disa studiues e përcaktojnë realizmin magjik si pjesë të postmodernizmit nisur nga fakti se gjejnë mes tyre shumë gjëra të përbashkëta, duke filluar që nga periudha kur të dy termat u bënë botërisht të njohur: vitet ’60 dhe sidomos vitet ’80 dhe nga teknikat e reja letrare.

“Ajo që është postmoderne në pjesën tjetër të botës, në Amerikën Latine, madje edhe në Kanada, quhet realizëm magjik”, shprehet studiuesi Theo D’haen. “Duket se në mendimin aktual kritik po përvijohet një konsensus në lidhje me një marrëdhënie hierarkike që është krijuar mes post-modernizmit dhe realizmit magjik, ku i dyti duket se shënon një prirje të veçantë të lëvizjes bashkëkohore mbuluar nga i pari”.[30]

Ky është pothuaj edhe qëndrimi i marrë nga studiuesit e postmodernizmit Brian McHale në librin e tij Fiksioni postmodernist (1987) dhe Linda Hutcheon në librin e saj Një poetikë e post-modernizmit (1988)”.

Sipas D’haen, realizmi magjik i arrin synimet e tij duke marrë nga linja qendrore teknikat letrare dhe duke i përdorur ato për të krijuar një botë jo si ajo e kësaj linje, por alternative, duke qenë se shkrimtarët e realizmit magjik nuk u përkasin qendrave të mëdha kulturore, por periferisë. Kjo “dredhi” bëhet nga shkrimtarët realistë magjikë për ta çarë shtegun drejt korpusit qendror të letërsisë perëndimore, ku ata nuk bëjnë pjesë apo nuk shkruajnë sipas perspektivës së kësaj letërsie për shkak të gjuhës, racës apo klasës.

Por ky konstatim mbetet tepër i diskutueshëm për sa kohë që shumë shkrimtarë kanë anuar kah realizmi magjik instiktivisht dhe si pasojë e formimit të tyre kulturor. /Revista “Akademia”/Telegrafi/

_______

[1] F. Roh, “Magic Realism: Post-Expressionism”, sprovë e përfshirë në vëllimin antologjik “Magical Realism: theory, histori, community”, L. P. Zamora dhe W. B. Faris, Duke University Press, Durham and London, 1995, f. 15

[2] F. Roh, “Magic Realism: Post-Expressionism”, f. 20

[3] Cituar nga Maggie Ann Bowers, Magic(al) Realism, Routletge, London, f. 22

[4] Cituar nga Maggie Ann Bowers, Magic(al) Realism, Routletge, London, f. 23

[5] Maggie Ann Bowers, Magic(al) Realism, Routletge, London, f. 18

[6] Maggie Ann Bowers, Magic(al) Realism, Routletge, London, f. 25

[7] Meggie Bowers, Magic(cal) realist, Routledge, London, 2004, f. 30

[8] Massimo Bontempelli, Opere schelte, Mondadori, Milano 2004, f. 750

[9] Massimo Bontempelli, Idem, f. 751

[10] Massimo Bontempelli, Opere schelte, Mondadori, Milano 2004, f. 31

[11] J. Delbaere, Variacione të realizmit magjik, sprovë, te antologjia Magical Realism, f. 249

[12] M. A. Bowers, Magic(al) realism, Routledge 2004, f. 20

[13] M. A. Bowers, Idem

[14] A. Flores, Magical Realism in Spanish America, sprovë, antologjia Magic Realism, f. 109

[15] Intervistë e G. G. Markezit me UNESCO Courier, 1991

[16] Laura Eskuival, Mallinche, intervistë në fund të romanit, Washington Square Place, f. 193

[17] E njëjta vepër, f. 194

[18] Luis Leal, Realizmi Magjik në Amerikën hispanike, sprovë, Antologjia, f. 119

[19] Kthim te burimi, intervistë me G. G. Markes në El Manifesto, 1977, përkthyer në anglisht dhe botuar nga Virginia Quarterly Review, USA

[20] G. G. Markez, Njëqind vjet vetmi, Botimet Enciklopedike, Tiranë, 2000, f. 18. Të gjitha citimet e mëposhtme do të jenë nga i njëjti botim.

[21] E njëjta vepër, f. 20

[22] E njëjta vepër, f. 34

[23] E njëjta vepër, f. 142

[24] E njëjta vepër, f. 214

[25] E njëjta vepër f. 225, 230

[26] E njëjta vepër, f. 271

[27] E njëjta vepër, f. 272

[28] E njëjta vepër, f. 304

[29] E njëjta vepër, f. 357

[30] Theo L. D’haen, Magic Realism and Postmodernism: Decentering Privileged Centers, sprovë, Antologjia Magical Realism, f. 191