Emrat me fajde

Takimi i parë i gjyshit me nipin pas njëzet vjetësh, më shumë dukej si ëndërr. Nipi vazhdimisht po mendonte si është e mundshme që asgjë nuk përputhej me fjalët e babit të tij që i kishte treguar për vendlindjen. Shtëpia e rrjepur pa meremetuar me vite, i ngjante më shumë një rrënoje ku nuk jeton askush. Pemët për të cilat i kishte fol me aq mall i ati, nuk po i shihte gjëkundi. Kështu mund të pandehte që i ati e ka gënjyer. Njëzetvjeçari kishte mbetur pa fjalë, por gjyshi ia kishte zgjidhur enigmën e zërit që nuk i dilte dot.

– E more nipash!

– E di që të ka folur babi yt, ( ai djali im) për gjera të bukura që ke për të parë në vendlindje, por nëse mungon njeriu, natyra është aty. Nëse nuk ka njerëz për të punuar, natyra bën punës e saj. Edhe nëse të flas me vite, nuk do të bindesh për fuqinë e natyrës. Pemët janë aty në mal, por janë tharë moti. Në ara nuk gjen gjurmë drithi, pasi ky gjyshi yt, prej që u larguan fëmijët me djalin e nusen e tij së bashku, më nuk mbolla asnjë kokërr farë.

– Sa kohë që jetoja me ëndrra të bukura, u mbyll edhe shkolla e fshatit. Tash më janë kthyer kujtimet e hidhura nga rinia.

Nipçe!

Çfarë vështirësish kemi kaluar e nuk kemi ikur nga vendlindja, nuk ta përthekon mendja.

Ndoshta ke lexuar për bejlerë e agallarë, për çifligje e çifligar, për shërbëtorë e bajraktarë. Krejt i kemi provuar me lëkurën tonë. Sa e sa vrer na kanë shkaktuar gjatë gjithë jetës. Nuk arritëm të kuptojmë si ata mund të rripnin fshatarin deri në atë gjendje kur ia merrnin edhe parcelën e fundit të tokës me gjithë shtëpi, për borxhin që kishte marrë me fajde.

– Krejt çka shisnim në han, hanxhiu e blinte me çmim qesharak. Po të bënte vaki që fshatari të kishte nevojë me ble drithë, hanxhiu po ata drithë që e kishte blerë nga fshatari, ia shiste trefish më shtrenjtë, kur e zinte ngushtë. Blinte beu nga fshatari çdo gjë që mund të blihej e të shitej. Ndonjëherë më dukej sikur edhe vet hyjnia punonte për beun. Ka ndodhë të merr mot i thatë e të blejmë edhe ushqim për bagëti.

Babi yt kur iku nga vendlindja Ty të pat marr ngryk mbështjellë me struka. Nuk është për t’u habitur që ti ke mbajtur mend ato rrëfime të tija të bukura, që ai i ka pa me sy, sa ishte këtu. Pemishten e patëm ngritur vet nga pemët e egra. Në këtë vendlindjen tonë krejt pemët kanë qenë të shartuara. Nuk kemi blerë kurrë fidanë të shartuara, sepse ato të egrat, duke qenë vendore, i përshtaten kushteve natyrore shumë më mirë.

– Po, nipash, po !

– Ka parë e ç ‘nuk ka parë gjyshi?! Ka provuar gjithçka që as ëndërr nuk e ka parë! Nuk e harroi kurrë as atë Mustafë Agën, emrin e të cilit e ka edhe sot shehri i tij. Ai bëri pasuri pa fund. Dhe sa më shumë që shtonte pasurinë, i hapej oreksi për të marrë. për blerë apo grabitur edhe më shumë. Dikur fjala e tij u bë vulë për gjithçka. Fjala e tij u bë dokument të cilin e pranonte edhe vet padishahu. Çka thoshte Mustafë Aga, ashtu bëhej. Ishin shumica e fshatarëve të varur nga dyqanet e magazinat e tija, mbushur plot.

Ai blinte edhe leshin e deleve. Blinte edhe lëkura të cilat i shiste diku larg. Isha i ri atëherë dhe kurrë nuk me ka shkuar mendja prej nga e bëri ky gjithë ketë pasuri.

– Vetëm kur fillova vet të shes drithin tek ai, dhe kur ia shita edhe dy mullar sanë, e kam pyetur vetën, pse i duhet sana, kur ai jeton në shehër e nuk mban bagëti?!

Sa kush që nuk mund të shiste një kali në ditë tregu, agai rrinte hazër për ta blerë në mbrëmje! Aksham- pazari, thoshin fshatarët. Çmimi përgjysmohej nga tregtarët që jetonin në shehër. Fshatari nuk kishte kohë as lekë për të qëndruar me javë në shehër. Këtë e dinin tregtarët që ishin dorë e djathë e agallarëve të cilët nuk bënin hap këmbë. Ata qarkullonin vetëm me pajton edhe në ditë tregu. Agallarët nuk flisnin shqip, nipçe.

Me vite, ai Mustafë aga, kishte blerë aq shumë sanë e ushqim kafshësh, dhe atë e ruante në lamën e tij, të madhe me hektarë, afër shtëpisë. Mbi ushqimin e tharë të bagëtisë kishin mbi e kalbur me vite kërpudhat. Nuk mërzitej fare pse nuk e shiste. Dikush i kishte thënë agës, se nuk do mund ta shes kurrë këtë ushqim të kalbur.

Këtyre nënçmimeve, agai iu kishte përgjigjur thartë!

– Krejt ato kërpudha janë lira ari. Për secilën kërpudhë do të marrë nga një lirë!

Për fatkeqësinë e fshatarëve, profecia e agës sikur ishte realizuar. Moti i thatë që kishte mbretëruar tri vjet me radhë, i kishte dhënë rast agës që të gjithë ata mullarë me sanë, kashtë e tallë, tua shiste fshatarëve trefish më shtrenjtë. Kur thatësia i dërmoi fshatarët, agai i zuri ngushtë çifçinjtë dhe luante e tallej me ta. Kashtën e tallën që kishte blerë nga fshatarët për pak lek, ua shiste trefish më shtrenjtë dhe me lira ari. Çka mund të kishin nga ari. fshatarëve ua merrte beu, por shumica e tyre nuk kishin ari! Beu ua bënte çarën menjëherë. Sanën, kashtën e tallën që blinin duhej ta paguanin me argatë gjatë verës. Kështu fshatarët i fuste në borxh nga i cili nuk dilnin dot me vite. Pastaj mund të merrnin drithë me fajde, dhe për çdo vonesë të pagimit, borxhet e fshatarëve trefishoheshin.

– Biro!

Çmimin e drithit që grumbullonte aga, është zor ta përshkruaj. Një okë drithë kushtonte baras me një jetë njeriu.

Blinte e blinte agai krejt çka kishin për të shitur fshatarët dhe pastaj ua zinte jo veç ditën, por edhe dritën e diellit.

Shumë herë, po atë drithë që kishte blerë nga fshatari tepër lirë, kur ngushtohej zijoshi, e blinte nga agai trefish më shtrenjtë, e shumë herë të mykur fare.

– Ndoshta ke dëshirë të pyesësh çka kishin për të shitur fshatarët?

– Kishin diçka, kishin! Kishin fshatarët për të shitur gjithçka! Kur mbetej vetëm si kokërr kikiriku fshatari, merrte drithë me fajde, të agai. Në fund kur rraseshin borxh të aga, ai ua merrte edhe parcelën e fundit të arës me gjithë shtëpi.

– Po pastaj?!

– Pastaj fshatari detyrohej të bëhej çifçinj i agës ose të zhdukej.

– More bir!

Bile mendoj se nuk është mirë të dini çka bënin tregtarët me fshatarë. Ndoshta ke dëgjuar për shitje skllevërish? Kishte edhe shitje njerëzish!

– Kishte, ç ‘nuk kishte?

– Shitja e femrave ishte e thjeshtë. I varfëri për t’u martuar, gati ishte e pamundur. Mesitët (ndërmjetësit) kur ia zinin qafën nevojtarit, e dërmonin. Edhe nëse martohej, mbetej pa kulm mbi kokë, dhe ashtu duhej të zhdukej ose të kërkonte lëmoshë duke u bërë çifçinj i çifligarit.

Nipçe! Ky gjyshi yt dhe gjyshi i gjyshit të tij kanë qenë çifçinj në çifligun e Mustafë Agës. por nuk kanë folur kurrë për të zitë që kanë vuajtur.

– Më ngacmove me të parën fjalë.

Derisa gjyshi i tregonte nipit për Mustafë Agën, qeshte herë pas here.

– Pse qeshe gjysh?

– Po qeshi? Po qeshi sepse mendova mos do të më pyesësh për emrat e mbiemrat që kemi?!

– Bash më intereson kjo puna e emrave tanë, pse të gjithë ne kemi emra të huaj?! –tha nipi.

– Ti je rritur e jeton larg nga vendlindja. Kemi një fqinje me emër të njohur, dhe me mbiemrin Dokrra. Ky gjyshi yt dikur ka qenë edhe gazetar. Ka ndodhur që kam shkruar edhe për këtë Dokrrën. As që kisha menduar pse ajo familje ka atë mbiemër! Vajza e këtij fqinjit tonë, pas publikimit të asaj interviste, një ditë më ndaloi në rrugë. I kishte pëlqye shkrimi dhe kishte menduar të me qeraste me një kafe. Ky gjyshi yt u ulë me te në kafe. Gjatë asaj bisede, filluam të flasim diçka edhe për emrat tanë dhe origjinën e tyre. Në atë çast, ajo vajzë filloi të tregonte me mallëngjim se si familja e saj ka pasur mbiemrin Pashai.

Ajo tregonte sa shumë janë mburrur familja e saj me mbiemrin Pashai, por komunistët ia kishin ndryshuar duke e regjistruar me mbiemrin Dokrra.

– Me beso nipçe! Nuk qesha para saj! Pse ajo gazetare qante me lot humbjen e mbiemrit të moçëm- Pashai, e unë nuk e kuptoja dot.

– Nipçe, ti jeton larg. Besoj se lexon e sheh gjithçka. Njerëzit tanë i bashkon vetëm gjuha shqipe. Neve asgjë nuk na bashkon me emra. Fare pak njerëz tanë kanë emra shqip.

Nuk ka emër njeriu në botë, që nuk e gjen tek ne?

Sa shumë janë të dashuruar njerëzit tanë pas emrave të huaj? Edhe dikush që nuk ka lexuar libër kurrë në jetë, sapo dëgjon një emër të ndonjë tirani, mafiozi, krimineli, mbreti a ibreti, sapo i lind ndonjë fëmijë; djalë apo vajzë, e pagëzon me emër të huaj rokeri, futbollisti, reperi, artisti, krimineli, tirani, mbreti!

Njerëzit tanë, akoma i pagëzojnë fëmijët me emra gradash ushtarake të të gjitha niveleve të kohës së sulltanit. Si mund të kuptohen emrat?: Nizam e Nizame, Asqer e Asqere, Çaush e Çaushe, Pasha e Pashe, Yzbash e Yzbashe? Aga e Age, Vezir e Vezire, e hajt bir..!

Nipçe! Emrat tanë gati krejt janë me origjinë të huaj, janë emra të huaj që për habi të madhe vazhdojmë ti përtërijmë vazhdimisht. Janë këta emra të huazuar apo të lakmuar, të imponuar apo të dashur, me zor apo pa vullnet, dhe na këtë nuk e bëjmë dert fare. Çka është edhe ma keq, çdo vit sjellim emra tjerë të huaj nga çdo cep i botës.

Njeriu ynë sapo dëgjon lajmet, kur e lëvdojnë ndonjë kryetar shteti, qoftë edhe në Kinë, fap ia vë djalit emrin Mao, Ciu, Ciu, apo Hu Hu. Shohim si i pagëzojnë fëmijët edhe me emrin e cilit do qytet a fshat të huaj ku kanë ikur azil njerëzit tanë. Sapo mësojmë e emrin e atij vendi ku vendosen, e pagëzojmë fëmijën me emrin e ati vendi pa ditur asgjë, as çfarë kuptimi ka ajo fjalë

– E na nipçe?

– Fap emrin italian djalit, Graciano! Fap djalit emrin rus Nikita! Fap emrin turk Erduanogllu! Vajzës fap emrin grek Karavella. Shumica dërmuese kemi emra turk e arab: Abdulhamit, Sabitrrahmanelkadri, Rahmanrrahimabdullahsaleh! Dëgjojmë emrin e një sheiku arab, fap emrin djalit a nipit arab Selimelfatah.

Pastaj gjatë kontakteve mes veti, përpiqemi të dallohemi me do farë të folmesh lokale, pastaj edhe ti mbrojmë e lëvdojmë ato, se unë e kam mirë e ti e ke keq. Pastaj edhe shkojmë më tutje! Fillojmë të kritikojmë gjuhën letrare që na bashkon, në vend së të përpiqemi të flasim gjuhen letrare të dy bashkë. Në rast që bisedojmë më gjatë, konfrontimet tona bëhen të padurueshme, sepse ashtu na duket sikur po humbim betejën e të qenit i pari me çdo kusht.

Pak dallohemi në ndonjë garë ndërkombëtare, por në garë inatesh mes veti, mes mëhallësh, fisesh a krahinash, jemi të parët në botë. Flasim gjuhë të huaj për të dëshmuar para bashkëbiseduesit se njohim një gjuhë tjetër, të huaj, duke harruar se aty për aty dëshmojmë, se nuk e njohim as gjuhen shqip. sidomos gjuhen e njësuar letrare që na bashkon e që e njeh bota, por të cilën nuk e njohim na dhe e çorodisim përditë. Sa kokëfortë që jemi për të prishë diçka tonën. Sa të prirë jemi të lëvdohemi pa menduar se lavdi fillon nga niveli i gjuhës që flasim e shkruajmë, e të cilën e sakatojmë në çdo bisedë.

Nipçe! Më duket e tepërt të dëgjosh se me çfarë emrash jemi duke i pagëzuar fëmijët tanë, brezin që po lëmë pas veti. Si mund të arsyetojmë nesër emrin e fëmijës?

Siç duket, edhe emrat tanë personal, Agai i nxori nga depot e tija dhe na i shiti me fajde. Besoj se më kuptove. Ndoshta jo?! E nëse nuk ke kuptuar sot, nesër bëhet vonë. Kur i vinte vera kah dera agait, krejt ato prodhime që kishte blerë nga fshatarët aksham – pazari, u shiste me fajde. Madje na i shiten me fajde edhe mbiemrat e emrat personal?!

– O nipçe! Tash po paguajmë fajde edhe për emrat e mbiemrat tonë!