In Memoriam: Një ditë në shtëpinë e Fan Nolit në Boston

Nga: Van Christo

Kur qeshë fëmijë, jetoja në Roxbury dhe kujtimet e të dielave në kishën e Shën Gjergjit fillojnë në moshën shtatëvjeçare. Nëna ime, Frosina, më kumtoi se do më merrte me vete në meshën e Pashkëve në mesnatë.

Kisha, asokohe, ndodhej në rrugën “Emerald”, në anën jugore të Bostonit. Kur pyeta se pse ime motër, Jolanda, nuk do të vinte me ne, mëma tha vetëm se ajo ishte, përnjëmend, e vogël. Kjo më bëri të ndihem i veçantë, pasi, asohere, besoja se qeshë me të vërtetë i rritur.

Pasi mëma më shtroi për të fjetur rreth orës gjashtë të asaj nate, në një karrige tek koka e shtratit ajo ndehu teshat më të mira; këmishë e kravatë të karfosura si s’ka më mirë, pantallonat e hekurosura teh, dhe këpucë të zeza lustrafine.

Kur u zgjova nga gjumi ime më kërkoi të vishesha, pasi për pak do niseshim për në kishë. Rrallëkush në lagjen tonë kishte makinë, kështu që na u desh të ecnim disa blloqe deri në rrugën “Tremont”, ku ishte stacioni i automobilave. Më kujtohet si sot dora e mëmës tek shtrëngon timen në nxitim e sipër përanash mejhanesh, derisa më në fund arritëm tek stacioni. Pas robtimit të rrugës deri në “South End”, më në fund zbritëm pranë rrugës “Emerald ku ndodhej kisha e Shën Gjergjit asokohe, dhe ime më tërhoqi përmes tre a katër blloqesh të tjera derisa arritëm dhe u futëm në ndërtesë nëpërmjet dy palë shkallësh të thikëpërpjeta.

Kur u futëm brenda, teksa mëma siguroi qirinjtë, nuk mund të mos pikasja se të gjithë qëndronin në këmbë, përjashto një radhë stolash të zbrazët në atë anë të kishës ku uleshin të moshuarit. Gjithashtu vrojta se të gjithë ishin pajisur me teshat më të mira. Pashë një prej moshatarëve të lagjes, Naqin, gjithashtu karfosur si për, siç e quanim ne, të dielë, dhe, more, mund të na e shihje në sy hijeshinë e asaj nate! Por shpejt u lodha nga të ndenjurit në këmbë.

***

Megjithëse nuk mund ta shihja mirë një mesalt ishte ulur në diçka që ngjante me një kuti katrore në të dy anët e altarit, ku Fan Noli këndonte meshën në shqip shoqëruar nga dy psalme, teksa ai hynte e dilte në një dhomë të brendshme duke tundur një enë metalike varur në tre zinxhirë prej nga duhmonte temjani erëmirë. Çfarë do të thotë kjo, thashë me vete. Pastaj, për habinë time të mirë, vrojta se një prej koristeve ishte “xhaxha” Llambi Misho, i cili ia “kthente” Fan Nolit me shumë shend. Më kujtohet tek mendoja se Llambi këndonte me zë shumë më të lartë se koristi tjetër. Mesha dhe kori shpejt u bënë të mërzitshme dhe kthehesha në të dy anët duke kërkuar me sy ndonjë prej bashkëmoshatarëve të tjerë shqiptarë. Herë pas herë, mëma do më shkundte në sup për të më mbajtur të përqendruar në atë që ndodhte përballë meje. Fillova të ankohesha se isha i lodhur nga qëndrimi në të njëjtin vend, por ajo vetëm më shesh-sheshte. Pas një farë kohe gjindja filluan të ndiznin qirinj, gjë e cila më gjallëroi së tepërmi. Ime më’ u përkul për të ndezur qiriun tim, duke me treguar si ta mbaja.

Befasisht, një pjesë e dritave u fikën kështu që shkëlqimi i qirinjve sundoi duke krijuar një atmosferë sipërane, dhe më pas të gjitha dritat u shuan dhe kisha u zhyt në errësirë të plotë duke e lartësuar dridhëritjen e qirinjve. E mbajta frymën për një çast dhe pastaj nduka pallton e sime mëje duke e pyetur se pse u fikën të gjitha dritat. “Pusho”, tha ajo “sepse Krishti është këtu”. Gjithë frikë hodha sytë përreth; në fillim nga kupa e ngrehinës, dhe më pas, ngadalë, gjithë tavanin, e në fund në të gjitha anët. Pas pak e nduka përsëri pallton e mëmës dhe pyeta në pëshpërimën e pëshpërimave “po ku është, nuk e shikoj dot?”

***

Ndërsa studioja në Kolegjin e Arteve Liberale të Universitetin e Bostonit, shoku im më i ngushtë ishte Doug Richardson. U njohëm në shkollë të mesme në Jamaica Plain dhe, shpejt, u bëmë miq të mirë. Në universitet unë studioja anglisht, ndërsa ai qeverisjen dhe, si rrjedhojë, gjithmonë jepte pikëpamjet dhe opinionet rreth partive politike bashkë me komentet rreth ngjarjeve botërore. Si student i anglishtes më në korrent me Byron-in, Shelley-n dhe Keats-in nuk isha në gjendje të futesha në diskutime politike me Doug-un, gjë që më jepte ndjesinë e të “jashtmit”.

Por, u kujtova se Fan Noli, bishopi i Kishës Ortodokse shqiptare, njëherë e një kohë pat qenë kryeministër i Shqipërisë. Kështu që, meqë njihja një kryeministër të vërtetë, e pyeta Doug-un nëse donte të takohej me Fan Nolin dhe ai u përgjigj se do e konsideronte nder. Asokohe, Fan Noli jetonte në rrugën “Bladgen”, bash prapa Bibliotekës Publike të Bostonit në sheshin “Copley”. Më kujtohet se unë dhe Doug-u qemë veshur si s’ka më mirë teksa bëheshim gati të takoheshim me ish-kryeministrin e Shqipërisë. Rruga “Blagden” ishte e shkurtër dhe e ngushtë me shtëpi tre katëshe; në katin e dytë të njërës sysh jetonte Fan Noli.

Trokitëm në derë të cilën Fan Noli e hapi vetëm një të çarë, por mjaft sa të shihja se mbante veshur një këmishë të bardhë jakëhapur, një fanellë të gjelbër dalëboje, pantallona të errëta dhe pantofla. Pasi u prezantuam i thashë se isha një i afërm i Llambi Mishos, një prej mesharëve të tij në kishën e Shën Gjergjit.

***

Pas kësaj, Fan Noli hapi derën dhe na bëri shenjë të hynim. Banesa e tij ishte e zhveshur dhe e pamobiluar dhe dyshemeja nuk kishte shtroja. Por, gjithkund kishte libra; në rafte, mbi shkrimore, e madje, edhe përtokë. Na bëri me shenjë të uleshim në divan, ndërsa vetë u ul në një karrige përballë nesh. I thashë Fan Nolit se Doug-u studionte Qeverisje në Universitetin e Bostonit dhe ishte i gëzuar që po takonte ish-kryeministrin e Shqipërisë. Doug-u filloi ta pyeste Fan Nolin se në ç’kohë ishte kryeministër, si mbërriti tek zyra e rëndësishme e qeverisë, cilat qenë disa prej arritjeve të tij si kryeministër, dhe pse, tani, ai ishte bishop në Boston.

Fan Noli priti me durim që Doug-u të mbaronte pyetjet dhe pastaj në një zë të qetë na informoi, por gjithnjë duke parë nga miku amerikan, si u bë kryeministër gjatë kohës së mbretit Zog, i cili kishte qenë ministër i Brendshëm dhe, më pas, president i Shqipërisë, përpara se të kurorëzohej. Ai foli gjithashtu rreth asaj që ai kishte shpresuar të realizonte si kryeministër, veçanërisht në reformën agrare, sepse Shqipëria ishte një vend shumë i prapambetur. Doug-u u impresionua dhe filloi ta pyeste Nolin rreth ngjarjeve botërore, sidomos rreth Kinës, e cila qe një nga lëndët e tij kryesore në kolegj. Fan Noli përçoi me përpikmëri dijenitë e tij rreth Kombeve të Bashkuara, Luftës së Ftohtë dhe, disa prej pozicioneve të mbajtura nga udhëheqës të ndryshëm botërorë përfshirë Chou En Lai-n, të cilin e quajti shumë inteligjent dhe të afrueshëm.

Unë isha shumë i impresionuar me anglishten e Fan Nolit dhe mënyrën me të cilën ai argumentoi të dyja anët e një pozicioni politik të asokohe. Zëri i tij gradualisht u bë më i fortë dhe shpirtëror teksa zhytej thellë në analizat e pozicionit politik para të cilit gjendej. Ishte një pasdite stimuluese. Takimi me Fan Nolin zgjati rreth dy orë dhe, teksa po bëheshim gati për të ikur, u ndjeva krenar dhe i përkëdhelur kur ai ngrohtësisht na ftoi ta vizitonim përsëri.

(Autori, veprimtar i shquar i komunitetit shqiptaro-amerikan, ndërroi jetë në moshën 92-vjeçare, në 21 janar 2020)