JETA IME

Nga: Marc Chagall
Përktheu: Sokrat Gjerasi

Govata… qe e para, që më zunë sytë, govatë e zakonshme; e thellë, me anë të rrumbullakosura. Nga ato që shiten në pazar. Mua më nxinte të tërin.

Nuk e mbaj mend kush ishte pranë, ka më shumë mundësi të qe nëna; tamam kur linda, në atë shtëpizën e vogël pranë rrugës, pas burgut, në rrethinat e Vitebskut shpërtheu një zjarr i madh.

Zjarri përfshin të gjithë qytetin, edhe lagjen e varfër të çifutëve (shtëpia ku lindi Shagalli ndodhej në bregun e majtë të Dvinës, pranë rrugës së Suvazhit).

Nënën dhe foshnjën te këmbët e saj, bashkë me krevatin, i larguan në vend të sigurt, në skajin tjetër të qytetit. Por, kryesorja… unë linda i vdekur.

Nuk desha të jetoja. Merrni me mend një lëmsh të zbehtë, që nuk deshi të jetonte. Si të qe tejngopur së pari pikturat e Shagallit.

Atë e shpuan me gjilpëra, e zhytën në kovë me ujë. Më në fund ai mjaulliti, sa mezi u dëgjua.

Në fakt, unë kam lindur i vdekur.

Vetëm psikologët të mos nxjerrin nga kjo ndonjë përfundim koti.

Zoti na ruajt!

Midis të tjerave, shtëpia në Peskovatika (kështu quhej rajoni ynë) vazhdon të jetë edhe sot.

E kam parë vetëm pak vite të shkuara.

Kur u bë me pará, babai menjëherë e shiti shtëpinë. Ajo barakë më kujton një xhungë në kokën e rabinit (prift izraelit) nga piktura ime, apo një kokërr patate, që ka rënë në fuçinë e turshive dhe është fryrë nga shëllira. Tek e sodis nga lartësia e “madhështisë” sime, unë rrudhem në fytyrë dhe mendoj:

“Si çalltisa dhe linda këtu? Çfarë mbajnë erë njerëzit këtu?”

Kur gjyshi im, plaku i nderuar, me mjekër të zezë, ndërroi jetë, babai vetëm për disa rubla bleu banesë tjetër.

Atje s’kishte pranë çmendinë, si në Peskovatika. Përreth kish vetëm kisha, katedrale dyqane, sinagoga, ngrehina të thjeshta e të përjetshme, si në afresket e Xhotos.

Javiçë, Bejlinë, çifutë të rinj e të vjetër të të gjitha kallëpeve lëvrijnë, fërkohen pas njëri-tjetrit.

Nxiton për në shtëpi një varfanjak, një pasanik ecën i krekosur. Një djalë i vogël del me vrap nga plevica. Edhe babai im kthehet për në shtëpi.

Asokohe ende nuk kishte kinema.

Njerëzit shkonin vetëm për në shtëpi, ose në dyqane. Kjo është e dyta, që më ka mbetur në kujtesë… pas govatës.

Për të mos folur për qiellin dhe yjet e fëmijërisë sime.

Të dashurit, të shtrenjtët yje të mi, ata më shoqëronin për në shkollë dhe më prisnin në rrugë, tek kthehesha për në shtëpi. Më falni, te njerëzit e mi. Ju lashë vetëm në atë lartësi të frikshme!

Qyteti im i trishtë dhe gazmor!

Fëmijë, ende pa dy pare mend në kokë, të sodisja nga pragu ynë. Dhe ti më hapeshe i gjithi. Po të më pengonte avllia, hipja mbi sofat. Nëse edhe prej aty nuk shihja gjë, ngjitesha në çati. E çë? Edhe gjyshi hipte…

Dhe të sodisja, sa të doja.

Këtu, në rrugën “Pokrovskaja”, linda edhe një herë.

*

Keni parë ndonjëherë në pikturat e mjeshtërve fiorentinë figura me mjekër të gjatë, të paprerë kurrë, me sy kafe të errët apo dhe të hirtë; me fytyrë në ngjyrë okre të përcëlluar, gjithë rrudha e pala?

Është babai im.

Apo, ndoshta, keni parë piktura nga Agada, fytyrat e përdëllyera e trungathëta të personazheve? (Më fal, baba!)

Të kujtohet, kur desha të bëja një etyd tëndin? Portreti yt duhet të ngjante me një qiri, që ndizet flakë dhe shuhet njëkohësisht. Dhe të të ndillte gjumë. Miza… mallkuar qoftë!… Zukat e zukat dhe më vë në gjumë.

Në tërësi, a duhet folur për babain?

Sa vlen një njeri, që nuk vlen gjë? Që nuk ka çmim? Ja përse e kam të vështirë të gjej fjalët e duhura.

Gjyshi im, mësues fshati, nuk gjeti dot diçka më të mirë se ta rregullonte djalin e madh, babain tim, që për së vogli, shpërndarës në dyqanin e peshkut të kripur, kurse të voglin çirak te berberi.

Kuptohet, babai nuk mbeti shpërndarës, por gjatë tridhjetë e dy vjetëve nuk vajti më tej se punëtor.

Ai transportonte fuçi të stërmëdha dhe mua më pikonte në zemër, kur shihja si i rrokulliste ato pesha të rënda dhe nxirrte prej tyre peshkun e kripur me duart e ngrira. Kurse pronari i dhjamosur rrinte aty pranë, si dordolec.

Rrobat e babait vazhdimisht ishin të llangosura me shëllirë. Luspat e shndritshme përhapeshin në të gjitha anët. Por fytyra e tij, e zbehtë meit, apo e zverdhur, sikur shndriste nga një buzagaz i lehtë.

Ç’ishte ajo buzëqeshje? Nga vinte ajo?

Babai hynte në shtëpi si ta shtynte era nga rruga, ku lëvrinin figurat e errëta, të ndriçuara herë pas here nga rrezet e hënës të kalimtarëve. Sikur e kam edhe tani përpara syve shkëlqimin e befasishëm të dhëmbëve të tij. Ata më kujtojnë ato të maces, të lopës, të gjithëve, që ekzistojnë në botë.

Babain e përfytyroj enigmatik dhe të trishtë. Si të paarritshëm. Gjithmonë të lodhur, të merakosur, vetëm sytë i shkëlqejnë me dritë të butë, gri në të kaltër.

Gjatosh dhe thatanik, ai kthehej në shtëpi me rroba pune të ndragura, me xhepa të fryrë… nga njëri dukej shamia e kuqe. Dhe mbrëmja futej në shtëpi bashkë me të.

Nga xhepat nxirrte disa byreçka dhe dardha të sheqerosura. Pastaj me dorën e murrme, gjithë damarë, na i ndante ne, fëmijëve. Ato na dukeshin më joshëse dhe më të ëmbla se po t’i merrnim vetë nga tavolina.

Po të mos merrnim byreçka dhe dardha të sheqerosura, mbrëmja na dukej e shpëlarë, pa ngjyra.

Vetëm unë e kuptoja babain, shpirtin e tij poetik, emocionues dhe të heshtur, gjak dhe mish nga gjaku dhe mishi i popullit të vet.

Deri vitet e fundit të jetës, derisa çmimet “u tërbuan”, ai merrte diçka rreth njëzet rubla. Bakshishet e vockla të blerësve nuk e rritnin kushedi çfarë pagën mjerane.

Gjithsesi, madje edhe në të ri, ai nuk qe dhëndër shumë i varfër.

Po të gjykosh nga fotografitë e atyre viteve, por edhe nga kujtimet e mia për gardërobën e familjes, ai ishte jo vetëm fizikisht i fortë, por dhe jovarfanjak; të fejuarës, vajzës ende të parritur (ajo e mori veten pas martesës) mundi t’i dhuronte një shall goxha të shtrenjtë.

Pasi u martua, ai nuk ia dorëzonte më rrogën të atit dhe ngriti shtëpinë e vet.

*

Veçse më parë duhet të përfundoj portretin e gjyshit tim mjekërgjatë. Nuk e di në punoi gjatë si mësues. Thonë, se gëzonte respektin e të gjithëve.

Kur isha për herë të fundit, dhjetë vjet të shkuar, bashkë me gjyshen te varri tij, tek kundroja pllakën përkujtimore, u binda edhe një herë që ai kishte qenë njeri i nderuar. Njeri i përsosur, tamam shenjtor.

Ai është varrosur pranë një lumi të turbullt e të vrullshëm, nga i cili varrezën e ndante një gardh i nxirë. Nën kodrinë, pranë të ndjerëve të tjerë, që preheshin aty prej kohësh, që nuk mbahen mend.

Germat te pllaka gati qenë shuar, por ende mund të dalloje shënimin në hebraishten e vjetër: “Këtu prehet…”

Gjyshja më tregoi me kokë pllakën dhe më tha: “Ky është varri i gjyshit, babait të babait tënd, burrit tim të parë”.

Ajo nuk dinte të qante, vetëm lëvizte buzët, belbëzonte; a fliste me vete, a lutej… s’e di. E dëgjoja tek qante pa lot, e përkulur mbi varr, si mbi vetë gjyshin; sikur i fliste thellësisë së tokës, ose raftit, ku fshihej një send i mbyllur përjetësisht:

“Lutu për ne, David, të përgjërohem. Jam unë Basheva jote. Lutu për djalin e sëmurë Shata, për Sosin fatkeq, për fëmijët e tyre. Lutu që ata të mbeten gjithmonë të pastër para Zotit dhe njerëzve”.

Me gjyshen gjithmonë e kisha të thjeshtë. E shkurtër, topolake, ajo përbëhej e tëra nga shalli i madh i kokës, fundi deri në dysheme dhe fytyra e rrudhosur. Ë gjatë vetëm pak më shumë se një metër.

Kurse shpirtin e kishte të mbushur vetëm me dashurinë për fëmijët dhe me lutje.

Pasi mbeti vejushë, me bekimin e rabinit, ajo u martua me gjyshin tim të dytë, babain e nënës sime, i vé edhe ai. Burri i saj dhe gruaja e tij vdiqën atë vit, kur u martuan prindërit e mi. Froni familjar i kaloi nënës.

Zemra më ndrydhet, sa herë shikoj në ëndërr varrin e nënës, ose kujtohem papritur: sot është dita e vdekjes së saj.

Sikur të shoh sërish, nënë!

Ti bën ngadalë drejt meje, aq ngadalë, sa më lind dëshira të të ndihmoj. Dhe buzëqesh, tamam si unë. Kjo është buzëqeshja ime.

Nëna ime ka lindur në Liozno, ku kam pikturuar shtëpinë e priftit; para shtëpisë ka avlli, para avllisë një tufë derra.

Ja dhe i zoti i shtëpisë, urata, a si ia thonë. Kryqi në gjoks i shkëlqen, ai më buzëqesh; tani do më bekojë. Tek ecën, fërkon kofshët me pëllëmbë. Derrat, si tufë qensh besnikë, vrapojnë drejt tij.

Nëna ishte vajza më e vogël e gjyshit. Gjysmën e jetës ai e kaloi mbi sobën me tulla, çerekun në sinagogë, pjesën tjetër te dyqani i mishit. Gjyshja nuk e duroi dembellëkun e tij dhe vdiq fare e re.

Atëherë gjyshi zuri të lëvizë. Si lopë apo si viç i trembur.

Është e vërtetë që nëna ishte shkurtabiqe e shëmtuar?

Demek babai u martua me të pa e parë! S’është e vërtetë!

Ajo gëzonte dhuntinë e fjalës, diçka tejet e rrallë në një provincë të varfër. Ne e dinim dhe e vlerësonim këtë.

Por… përse ta lëvdojë nënën, e cila prej kohësh s’është më ndër të gjallët?! Pastaj… ç’mund të them?

Jo të flas, por të qaj dua, të ulërij!

Për atje, te porta e varrezës, sikur më tërheq diçka. Dhe fluturoj deri atje më i lehtë se flaka, se era… për të qarë sa të zbrazem.

Poshtë është lumi, diku tutje ka një urë, kurse drejt para meje varreza e fshatit, vendi i prehjes së përjetshme, varri.

Këtu është shpirti im. Këtu më kërkoni… ja tek jemi, unë, pikturat e mia, rrënjët… Trishtim, trishtimi im!

Po mirë, ja tek është dhe ai, portreti i nënës! Apo imi, njëlloj është. A jam unë këtu? Kush jam unë?

Buzëqesh, o i huaj, habitu, nënqesh!

Një liqen i vogël pikëllimi, thinjat e parakohshme, sytë… banesë e lotëve, shpirti gati nuk ndihet, arsyeja gati është shurdhuar.

Por… ç’kishte tek ajo?

Ajo merret me shtëpinë, drejton babain, vazhdimisht duke sajuar ndërtime të vogla shtesë, hap një dyqan bakalli dhe merr një furgon të tërë mall me kredi, pa paguar as edhe një qindarkë. Ku t’i gjej fjalët për të përshkruar si rri ajo me buzëqeshje të ngrirë para derës, apo ulur në tavolinë, në pritje, mos vjen ndonjë fqinjë për të zbrazur shpirtin, që vuan nga heshtja e detyruar?

Mbrëmjeve, pasi mbyllej dyqani dhe fëmijët ktheheshin nga rruga, shtëpia zhytej në heshtje; ja babai, që rri i gërmuqur në tavolinë, flaka e ngrirë e llambës së vajgurit, karriget, që heshtin rëndë-rëndë. Madje edhe nga jashtë… asnjë shenjë jete: vallë ka ende qiell në botë? Ç’u bë natyra? Dhe e gjitha kjo, jo ngaqë ne ruanim heshtjen, por vinte thjesht nga ngurrimi. Nëna qëndronte ulur pranë sobës, me njërën dorë mbi tavolinë dhe tjetrën mbi barkun e saj. Kokën ia mbulonin flokët e bollshëm, të kapur me mashkë. Ajo trokiste me gisht pas mbulesës së tavolinës, sërish e sërish, si të thoshte: “Të gjithë flenë. Ç’janë këta fëmijë, xhanëm?! S’ke me kë të këmbesh dy llafe”.

Asaj i pëlqente të bisedonte. Dinte t’i zgjidhte dhe t’i lidhte aq bukur fjalët, sa bashkëfolësi mbetej gojëhapur dhe buzëqeshte i hutuar. Pa e ndryshuar pozën, gati pa e hapur gojën dhe pa i lëvizur buzët, pa e kthyer kokën, me flokët topuz, me hir mbretëreshe, ajo fliste, pyeste, ose heshtte.

Mirëpo, pranë nuk ndodhej njeri. Vetëm unë e dëgjoja… paçka se vetëm me gjysmë veshi.

“Eja flasim bashkë, biro”, më lutej ajo.

Unë… fëmijë, ajo… mbretëreshë. Për çfarë të bisedonim?

Gishti i nervozuar troket më shpesh në tavolinë.

Dhe shtëpia zhytej në zymti.

Të premten në mbrëmje, në prag të së shtunës, gjithmonë do të vinte një çast, kur babain në mes të lutjes (gjithmonë në të njëjtin vend) e zinte gjumi. Atëherë nëna, me sy të përvuajtur, u thoshte tetë fëmijëve të saj: “Fëmijë, të këndojmë këngën e rabinit, më ndihmoni!”. Fëmijët nisnin të këndonin, por shumë shpejt edhe ata i merrte gjumi. Nëna qante, kurse unë grindesha: “Ja tek nise sërish me të qarë. Kurrë nuk do të këndoj më me ty”.

Dua të them, që i gjithë talenti im fshihej tek ajo, te nëna ime, dhe gjithçka, përveç mençurisë së saj, kaloi tek unë.

Ja tek afrohet te dera ime. Troket dhe më pyet: “Biro, në shtëpi je? Ç’po bën? Bella ka ardhur? Të ka marrë uria?”.

“Shiko, mama, si të duket?”

Një Zot e di, me ç’sy e sheh ajo pikturën time!

Unë rri e pres vendimin e saj. Më në fund, ajo thotë ngadalë: “Po, biro, e shoh që ke talent. Por dëgjomë mua, shpirt. Mbase është më mirë të bëhesh agjent tregtar, ë? Më vjen keq për ty. Me ato shpatulla… Ç’është kjo e keqe, që na ka zënë, xhanëm?”.

Ajo ishte nënë jo vetëm për ne, por edhe për motrat e veta. Kur ndonjëra prej tyre përgatitej të martohej, vetëm nëna vendoste, nëse ishte i përshtatshëm dhëndri. Interesohej, pyeste, i peshonte të gjitha anët pro dhe kundër. Nëse dhëndri banonte në një qytet tjetër, ajo shkonte atje, mësonte adresën, hynte në dyqanin përballë dhe ia niste bisedës. Kurse në mbrëmje, madje provonte të hidhte një sy nga dritarja.

*

Sa vjet kanë kaluar, që kur vdiq ajo! Ku je tani, nënokja ime? Në qiell, në tokë? Kurse unë jam këtu, larg.

Do të ndihesha më i lehtë pranë teje, të paktën do të vija te varri yt, do ta prekja herë pas here,

Ah, nënë! Tanimë jam çmësuar të lutem dhe qaj gjithnjë e më rrallë.

Por shpirti nuk harron si jetuam bashkë, unë dhe ti… Dhe në mendje më vijnë mendime të trishta. Nuk po të kërkoj të lutesh për mua. Ti e di mirë sa hidhërime më ka paracaktuar fati.

Më thuaj, nënë, të ngushëllon sadopak dashuria ime atje ku je tani, në atë botë, në parajsë, në qiell?

Do të arrij dot deri te ti me këto fjalë, të të ledhatojnë me ëmbëlsinë e tyre të lehtë?!…

Në krah të nënës, në varreza prehen gra të tjera, nga Mogilovi, nga Liozno. Prehen zemrat e dikujt. Ato plasën nga hidhërimi, nga sëmundjet. E di. E gjithë puna te zemra qëndron, prej saj vdiq e re gjyshja ime faqekuqe, që e sfiliti veten me punë, teksa gjyshi kalonte ditë të tëra në sinagogë ose shtrirë mbi sobën tonë të madhe në mes të dhomës. Zemra e saj e mirë ndaloi gjatë hënës së parë të plotë të Vitit të Ri, pas kreshmës, në prag të festës së Iom-Kipurit.