Tregimet nuk lindin nga asgjëja

Karakteret e tregimeve të tij vijnë nga Amerika e mesme. Ata kërcënohen nga puna, dashuria, jeta, identiteti… Dhe, gjithmonë kapen në momentin e së vërtetës! Gjatë vizitës së tij në Paris më 1987, shkrimtari i njohur amerikan, Raymond Carver (1938-1988), në një bashkëbisedim me një kritik letrar flet për veten, për veprat e tij dhe për pikëpamjet për letërsinë dhe për shkrimtarët. Intervista është botuar në revistën “La Quinzaine littéraire” me titullin “L’histoire ne descend pas des nuages: rencontre avec Raymond Carver” (Tregimet nuk zbresin nga retë: Takimi me Raymond Carverin). Titulli i vendosur nga Telegrafi ndërlidhet me përkthimin në anglisht, “Stories Don’t Come Out of Thin Air”.

Intervistoi: Claude Grimal
Përktheu: Granit Zela/Palimpsest.al

Pse zgjodhët të shkruanit tregime kur mund shkruanit, le të themi, romane?

Rrethanat e jetës. Isha shumë i ri. U martova tetëmbëdhjetë vjeç. Ime shoqe qe shtatëmbëdhjetë; ishte shtatzënë. Nuk kisha asnjë kacidhe dhe na duhej të punonim gjatë gjithë kohës që të rrisnim dy fëmijët tanë. Ishte e nevojshme gjithashtu që të shkoja në kolegj që të mësoja si të shkruaja, dhe thjesht ishte e pamundur që të merresha me diçka që do të më merrte dy ose tre vjet. Kështu që nisa të shkruaj poezi dhe tregime. Mund të ulesha në tavolinë, të filloja dhe të mbaroja atë që nisja duke u marrë me të vetëm një herë.

A mendoni se jeni poet apo tregimtar i mirë? Cila është marrëdhënia që shihni mes poezisë dhe prozës tuaj?

Tregimet e mia janë shumë më të njohura, por unë vetë pëlqej poezinë time. Marrëdhënia? Si tregimet, si poezitë të dyja janë të shkurtra (qesh). I shkruaj në të njëjtën mënyrë dhe, do të thosha se efektet janë të ngjashme. Ka një ngjeshje të gjuhës, emocionit, gjë që nuk e gjen në roman. Sikurse e kam thënë shpesh, tregimi dhe poezia, janë më afër njëra-tjetrës se tregimi dhe romani.

Keni të njëjtën qasje ndaj çështjes së imazhit?

Oh, imazhi. E dini, nuk kam ndjesinë, sikur më kanë thënë, që unë i përqendroj poezitë apo tregimet mia në një imazh. Imazhi lind nga historia dhe nuk ndodh e kundërta. Nuk mendoj për imazhet kur shkruaj.

Në cilën traditë poetike e vendosni veten?

Le ta shohim këtë… Nuk para e vras mendjen për Wallace Stevens-in. Më pëlqen William Carlos Williams-i. Më pëlqen Robert Frost-i, sikurse shumë bashkëkohës të tjerë, si: Galway Kinnell, W.S. Merwin, Ted Hughes, C.K. Williams, Robert Hass, shumë poetë bashkëkohorë. Ka një rilindje të vërtetë në poezi bash këto kohë në SHBA. Dhe kjo po ndodh edhe në prozë, sidomos tek tregimtarët.

Për shembull?

Shumë vepra të mira po shkruhen në Amerikë tani. Është kohë e volitshme për shkrimtarët. Tregimet kanë shitje të mira. Ka një numër të madh talentesh të reja. Unë redaktova një antologji, ‘Tregimet më të mira amerikane’, dhe zbulova shkrimtarë për të cilët nuk kisha dëgjuar më parë, të gjithë të mirë. Ndër bashkëkohorët admiroj Richard Ford-in, Tobias Wolff-in i cili është shkrimtar i klasit të parë, Jayne Anne Phillips-in për disa nga tregimet e saj, Ann Beattie, Barry Hannah, Grace Paley, Harold Brodkey, disa tregime të John Updike-s dhe Joyce Carol Oates-in. Britanikun Ian McEwan. Është gjithashtu një shkrimtar i ri, disa prej tregimeve të të cilit më pëlqejnë, Amy Hempel. Si dhe Richard Yates, i cili jetonte në Francë në vitet pesëdhjetë.

Jeni duke menduar për shkrimin e një romani?

Epo, në kohët e sotme mund të shkruaj çfarë të dua, jo vetëm tregime, kështu që ndofta do ta bëj këtë. Kam lidhur kontratën për një përmbledhje tjetër me tregime. Pjesa më e madhe e tyre janë shkruar. Mandej, të shohim. Pas botimit të përmbledhjes së parë, të gjithë donin që të shkruaja një roman. Kishte shumë trysni për këtë. Arrita deri atje sa të pranoja paraprakisht të shkruaja një roman… dhe në vend të tij shkrova tregime. Oh nuk e di, por sidoqoftë unë mendoj për një histori më të gjatë…. e cila mund të shndërrohet në roman. Por, nuk ndiej ndonjë detyrim për të shkruar një roman. Do të shkruaj çfarë dua të shkruaj. Më pëlqen liria që kam tani. Kam shkruar poezi dhe ese, ese autobiografike gjithashtu, për John Gardner-in, i cili ishte mësuesi im, për tim at, për problemet e mia me alkoolin që i tejkalova në 1977-ën. Për momentin botuesi im është shumë i kënaqur; tregimet po shiten mirë. Gjërat ecin mbarë.

Çfarë mund të thoni për faktin se në Francë përmbledhja juaj më e fundit me tregime është përkthyer para të parës?

Epo, përparësia ka të bëjë me faktin që tregimet e ‘Katedralja’ janë më të përpunuara, prandaj dhe ky libër i ri do të tërheqë lexues që nuk do të grisheshin prej ‘Çfarë themi kur flasim për dashurinë’. Së fundi, nuk e di… Po, mendoj që botuesi ka bërë një zgjedhje të mirë.

Pra mendoni që mes kohës së botimit të librit të parë dhe të fundit keni ndryshuar mënyrën tuaj të të shkruarit?

Po, shumë. Stili im është më i plotë, më bujar. Në librin tim të dytë, ‘Çfarë themi kur flasim për dashurinë’, tregimet ishin të ngjeshura, shumë të shkurtra, shumë të thukëta, pa shumë emocion. Në librin tim të fundit, ‘Katedralja’, tregimet kanë më shumë hapësirë. Janë më të plotë, më të fortë, më të përpunuar, dhe më me shpresë.

A është kjo diçka e bërë qëllimisht?

Jo, jo qëllimisht. Nuk kam ndonjë program, por rrethanat e jetës time kanë ndryshuar. Kam hequr dorë prej pijes dhe ndofta tani që jam më i moshuar, kam më shumë shpresë. Nuk e di, por mendoj se është e rëndësishme që një shkrimtar të ndryshojë, që duhet të ketë një zhvillim të natyrshëm, dhe jo një vendim. Kësisoj kur e mbaroj një libër, nuk shkruaj gjë për gjashtë muaj, me përjashtim të pak poezive dhe ndonjë eseje.

Kur i shkruani tregimet, a shkruani me idenë e së tërës, një e tërë që do të përbëjë një përmbledhje tregimesh? Apo merreni me secilin prej tyre në mënyrë të pavarur?

Mendoj për to si një e tërë. I shkruaj dhe pak nga pak ideja e së tërës merr formë.

Si i zgjidhni titujt e përmbledhjeve tuaja?

Zakonisht është titulli i tregimit më të mirë. Por është gjithashtu titulli më emocionues. “Çfarë themi kur flasim për dashurinë” është një titull të cilit nuk i reziston dot.

Cilat janë tregimet e tua të parapëlqyera?

“Katedralja.” “Diç e vogël, e mirë.” Ka shumë tregime që nuk më pëlqejnë më, porse nuk do t’ju tregoj se cilat janë. Do të doja të botoja “Tregime të zgjedhura,” por sigurisht jo një përmbledhje të plotë të tregimeve të mia.

 “Diç e vogël, e mirë” është fryt i rishkrimit të një tregimi më të hershëm, “Vaska,” i cili nuk është përfshirë në “Çfarë themi kur flasim për dashurinë”.

Po. “Vaska” u botua në një revistë. Nuk e di se çfarë çmimi fitoi, por tregimi më bezdiste. Nuk më dukej se ishte i përfunduar. Kishte ende gjëra për t’u thënë, kështu ndërsa po shkruaja “Katedralja (kurrë nuk kam shkruar një libër më shpejt se atë, le të themi që nuk më mori më shumë se tetëmbëdhjetë muaj), gjërat më ndodhën. “Katedralja” më dukej krejtësisht e ndryshme nga gjithçka kisha shkruar më parë. Po jetoja një periudhë bujarie. Pashë “Vaska” dhe kuptova që tregimi ishte si një pikturë e papërfunduar. Kësisoj iu ktheva dhe e rishkrova. Është shumë më i mirë tani. Dikush madje ka bërë një film mbështetur në të, një djalosh nga Hollywood-i. Australianët, gjithashtu, kanë realizuar një film mbështetur në “Pendët”. E kam parë filmin e parë dhe dukej i mirë, sikurse i dyti. Ata shtuan edhe praninë e një palloi, dhe të një kompleti dhëmbësh. Është shumë për të qeshur.

A mund të na flisni për fundin e tregimeve tuaja? Për fundin e “Katedralja,” për shembull?

Epo, personazhi është plot me paragjykime ndaj të verbërve. Ai ndryshon, rritet. Nuk kisha shkruar kurrë një tregim si ai. Është tregimi i parë që shkrova pasi kisha shkruar “Çfarë themi kur flasim për dashurinë”, dhe këtë e bëra pasi kishin kaluar gjashtë muaj. Pastaj, kur shkrova atë tregim, ndjeva që isha me të vërtetë i ndryshëm. Ndjeva një shtysë të vërtetë, dhe kjo nuk ndodh me cilindo tregim. Por kisha ndjesinë që po merresha me diçka të veçantë. Kisha ndjesinë se kjo ishte shumë emocionuese. I verbëri në tregim ndryshon. Ai e vendos veten ku i takon një të verbëri. Tregimi afirmon diçka. Është një histori pozitive dhe mua më pëlqen shumë për këtë arsye. Njerëzit thonë se është metaforë e diçkaje tjetër, e artit, e bërjes… Por jo, mendova për kontaktin fizik të dorës së të verbrit. Gjithçka është imagjinare. Asgjë si ajo përvojë nuk më ka ndodhur ndonjëherë. Epo, pati një zbulim të jashtëzakonshëm. E njëjta gjë ndodhi tek “Diç e vogël, e mirë”. Prindërit janë me furrtarin. Nuk do të doja të thosha që kjo histori e ngre shpirtin peshë, por, sidoqoftë, ka një fund pozitiv. Çifti është në gjendje të pranojë vdekjen e fëmijës së tyre. Kjo është pozitive. Ka një lidhje shpirtërore mes natyrave të ndryshme njerëzore. Të dyja tregimet kanë një fund pozitiv, dhe mua më pëlqen shumë kjo gjë. Do të isha shumë i lumtur nëse këto dy tregime i qëndrojnë kohës.

A është elementi autobiografik i rëndësishëm në tregimet e tua?

Kjo është e vërtetë për shkrimtarët që pëlqej më shumë: Maupassant, Chekhov. Historitë duhet të lindin prej diçkaje. Sidoqoftë, tregimet që më pëlqejnë kanë elementë të tillë. Duhet të ketë rreshta që i referohen botës së vërtetë.

Kjo është e vërtetë për ju kur shkruani, po a mendoni që biografia juaj mund ta ndihmojë lexuesin?

Jo, jo aspak. Unë përdor vetëm disa elementë të caktuar autobiografikë, ndonjë imazh, një fjali që kam dëgjuar, diçka që kam bërë, dhe pastaj përpiqem ta shndërroj atë në diçka tjetër. Po ka pak autobiografi dhe, shpresoj, shumë imagjinatë. Por gjithmonë ka një element të tillë që ndezin një shkëndijë në rastin e shkrimtarëve si Philip Roth apo Tolstoy, për Maupassan-n, për shkrimtarë që mua më pëlqejnë. Historitë nuk lindin nga hiçi. Duhet të ketë një shkëndijë. Dhe kjo është lloji i historisë që më intereson më së shumti. Për shembull, për “Dhjami,” ime shoqe, gruaja ime e parë, punonte si kameriere, u kthye një natë në shtëpi dhe më tha se ishte një babaxhan si klient, i cili fliste për vete në vetën e parë shumës: “Do të donim pak më shumë bukë… Do të kemi ëmbëlsirën speciale”. Kjo m’u ngulit në mendje; m’u duk e jashtëzakonshme. Dhe kjo ishte shkëndija që krijoi historinë. E shkrova historinë vite më vonë, por kurrë nuk harrova çka më kishte thënë ime shoqe. Shumë më vonë, u ula të punoja dhe pyeta veten se cila do të ishte mënyra më e mirë për të shkruar këtë histori. Ishte vendim i ndërgjegjshëm. Vendosa të shkruaj nga këndvështrimi i kamerieres, jo i gruas time, por kamerieres.

Dhe fundi i historisë, ku gruaja thotë se jeta e saj do të ndryshojë, si e shpjegoni këtë?

Nuk e shpjegoj. Edhe këtu desha të vë diçka pozitive, ndoshta për këtë arsye.

Është histori e rrëfyer në kohën e tashme.

Po. Kjo ishte koha që mua m’u duk më e përshtatshmja. Katër – pesë historitë që botova një vit më parë në “The New Yorker” janë në kohën e tashme. Nuk e di se pse. Është një vendim që e marr pa e ditur pse. Vendimi merret vetë në njëfarë mënyre, por nuk dua t’ju bëj të besoni në diçka të mistershme. Thjesht ndodh kështu.

A përpiqeni të shkruani sipas idiomës amerikane?

Sigurisht. Shpeshherë thuhet se kam vesh të mirë për dialogun, dhe gjëra të tilla. Sigurisht që nuk mendoj se njerëzit flasin ashtu sikur shkruaj. Ndodh si tek Hemingway. Thuhet gjithashtu se ai kishte vesh të mirë, por ai e krijoi gjithë këtë. Njerëzit nuk flasin aspak ashtu. Është punë ritmi.

Cila është rëndësia që i jepni dialogut në tregimet tuaja?

Është e rëndësishme. Mendova që ta zhvilloj subjektin dhe iluminoj personazhet, dhe kështu me radhë. Nuk më pëlqejnë njerëzit që flasin pa asnjë arsye, por mua më pëlqen me të vërtetë dialogu kur njerëzit nuk dëgjojnë atë që thotë tjetri.

A mund të flisni për temat tuaj?

Shkrimtari duhet të flasë për gjëra që janë të rëndësishme për të. Sikur e dini, unë kam dhënë mësim në universitete, në fakt për pesëmbëdhjetë vjet. Atje kisha kohë për të bërë një punë tjetër, dhe kurrë nuk shkrova një histori të vetme për jetën universitare, sepse qe përvojë që nuk la gjurmë në jetën time emocionale. Kam prirjen që të kthehem pas në kohë tek njerëzit që njihja mirë kur isha më i ri, njerëz që më kanë bërë shumë përshtypje… Disa nga tregimet e mia të fundit merren me nëpunës. (Për shembull, atë te “The New Yorker”, “Kushdo që përdorte këtë shtrat”, ku njerëzit diskutojnë gjëra të cilat në tregimet e mia të mëhershme nuk do të diskutoheshin kurrë.) Ai është biznesmen, dhe kështu me radhë. Por pjesa më e madhe e personazheve në tregimet e mia janë të varfër, të hutuar, kjo është e vërtetë. Ekonomia, ajo është e rëndësishme…

Nuk mendoj se jam shkrimtar politik dhe prapëseprapë jam sulmuar nga kritikë të krahut të djathtë në SHBA që më fajësojnë për mos-portretizimin optimist të Amerikës, për mosqenien optimist sa duhet, për shkrimin e historive për njerëz që nuk janë të suksesshëm. Por, këto jetë janë po aq të vlefshme sa ato të njerëzve të suksesshëm. Unë merrem me papunësinë, çështjen e parave, problemet materiale të jetës. Njerëzit shqetësohen për qiratë që duhet të paguajnë, fëmijët e tyre, jetën e tyre familjare. Kjo është themelore.

Kjo është mënyra se si jetojnë 80-90 për qind, apo një Zot e di se sa njerëz jetojnë kështu. Unë shkruaj për një popullsi që nuk bie në sy, njerëz që jo gjithmonë kanë dikë që të flasë për ta. Jam një lloj dëshmitari dhe, pos kësaj, kjo është jeta që unë vetë kam jetuar për një kohë të gjatë. Nuk e shoh veten si zëdhënës, por si dëshmitar i këtyre jetëve. Unë jam shkrimtar.

Si i shkruani tregimet tuaja dhe si i përfundoni ato?

Për sa i përket mbylljes, shkrimtari duhet të ketë një sens të dramës. Nuk arrini në fund me anë të ndonjë mrekullie. Ai gjendet gjatë rishikimit të historisë. Dhe unë e bëj këtë rishikim pesëmbëdhjetë, njëzet herë. I mbaj versionet e ndryshme… nuk e bëja këtë në të kaluarën, por e bëj tani për shkak të koleksionistëve të librave. Më pëlqen puna fizike e shkrimit. Nuk kam një “word processor”, por kam një daktilografist që më jep tekste të qarta të korrektuara… pastaj i rishikoj e rishikoj. Tolstoy e rishkroi “Lufta dhe paqja” shtatë herë dhe e rishikonte deri në momentin e fundit para se të shtypej. Kam parë fotografi që e vërtetojnë këtë! Më pëlqen ky shqetësim për një punë që duhet bërë mirë.

Atëherë ju sigurisht nuk e pëlqeni Kerouac-un, i cili është shprehur se e ka shkruar “Në rrugë” me t’u ulur para makinës së shkrimit, në një rrotull të gjatë letre?

Po, megjithëse më pëlqen shumë “Në rrugë”. Por jo pjesa tjetër e veprës së tij. Është e palexueshme. I ka kaluar koha shumë shpejt.

Dhe ndofta Kerouac gënjente.

Po, shkrimtarët janë gënjeshtarë të mëdhenj (qesh.)

Këtu bëni pjesë edhe ju?

(Qesh.) Zot I madh, jo unë. Unë jam përjashtimi i vetëm.

Cilët shkrimtarë ju interesojnë?

Kur jepja mësim, zgjodha shkrimtarë që më pëlqenin dhe që ishin të vlefshëm për mua si shkrimtar i ri. Flaubert, rrëfimet dhe letrat e tij, Maupassant (për të cilin kam shkruar një poemë, “Pyeteni atë”), Chekhov, Flannery O’Connor, një roman i William Gass-it dhe esetë e tij kritike, Eudora Welty…

Dhe Hemingway, me të cilin krahasoheni kaq shpesh?

Kam lexuar shumë për të. Kur isha 19 apo 20 vjeç lexoja shumë, dhe Hemingway ishte pjesë e atyre që lexoja. Hemingway më interesonte më shumë se sa, bie fjala, Faulkner-i, të cilin e lexoja në të njëjtën kohë. Jam i sigurt që mësova nga Hemingëay, kjo nuk vihet në dyshim, dhe kjo sidomos për sa i përket veprës së tij të hershme. Më pëlqen vepra e tij. Nëse krahasohem me të, jam unë që nderohem. Për mua, fjalitë e Hemingway-t janë poezi. Ka ritëm, kadencë. Unë mund të rilexoj historitë e tij të hershme dhe më duken të jashtëzakonshme si gjithmonë. Ato më këndellin gjithmonë njëlloj. Janë shkrime të mrekullueshme.

Ai ka thënë që proza është arkitekturë dhe se epoka e barokut ka perënduar. Kjo më përshtatet mua. Flauber-i ka thënë pak a shumë të njëjtën gjë, që fjalët janë si gurët me të cilët ndërtohet muri. Unë e besoj këtë plotësisht. Nuk më pëlqejnë shkrimtarë të pakujdesshëm që nuk kanë parime dhe që janë shumë të paqëndrueshëm.

Porse ju flisni shumë për sekretet dhe kurrë nuk thoni se cilat janë ato. Ka një lloj mllefi te lexuesi për shkak të befasisë, le të themi ndërprerjes, në fund tek tregimet tuaja. Ju i mllefosni lexuesit tuaj.

Unë as që e di nëse e di se si i shkruaj historitë. Shkruaj. Nuk kam një program për këtë. Ka njerëz që mund të thonë që një histori zhvillohet, arrin një kulm, dhe kështu me radhë. Për sa më përket mua, unë nuk e di. Shkruaj historinë më të mirë të mundshme që mund të shkruaj… Historia duhet të shfaqë diçka, por jo gjithçka. Duhet të ketë një lloj misteri në të. Jo, nuk dua që lexuesi të mllefoset, por është e vërtete që krijoj një pritje e cila nuk përmbushet.

A mendoni që ka vuajarizëm në tregimet tuaja? Shfaqen shpesh njerëz që përgjojnë njerëz të tjerë, që mrekullohen nga jeta e fqinjëve të tyre, dhe kështu me radhë.

Kjo është e vërtetë. Por mund të thuhet që e gjithë proza është e tillë. Të shkruarit nënkupton thënien e gjërave që normalisht nuk u thuhen njerëzve. (Qesh.) Tek “Fqinjët” ka vuajarizëm, dhe tek “Ideja,” gjithashtu, me çiftin e vjetër, fuqinë seksuale. Po menjëmend. Dhe tek “Fqinjët,” pasi sheh apartamentin e fqinjit, çifti eksitohet seksualisht.

Seksi në tregimet tuaja është i rëndomtë ose çështje që lind nga këqyrja e jetës private të tjerëve. Sikurse tek “Pendët” dhe “Fqinjët”…

Por nuk ka shumë seks në tregimet e mia. Historitë janë goxha të këndshme, sikur është edhe vetë seksi. Është i këndshëm, por jo i flaktë. Është e vërtetë që seksi në tregimet e mia, kur është, ndodh në prapaskenë ose në mënyrë mekanike… Por nuk e di.

Tek “Ideja” vendosni së bashku gjëra që nuk para duket se shkojnë të rrinë bashkë: çifti që përgjon fqinjin e derës ngjitur dhe milingonat nën lavaman. Vendosni bashkë gjëra që nuk duket se kanë ndonjë farë lidhjeje.

Po. Por lidhja duket jo vetëm e mundur, por e pashmangshme. Nuk di si ta shpjegoj. Sërish them që nuk kam një program kur i shkruaj këto tregime. E fillova tregimin pa e ditur se do të shfaqeshin milingonat. Kur nisem, nuk e di se kah do t’ia mbaj. Por unë kam paraardhës të shkëlqyer për sa i përket kësaj. Kur e pyetën një herë Hemingway-n nëse e dinte se di do të përfundonte një histori pasi e kishte filluar atë, ai tha, “Jo, as që e kam idenë.” Flannery O’Connor ka thënë gjithashtu se, të shkruarit përbën zbulim. Ajo nuk e dinte se çfarë do të ndodhte pas çdo fjalie. Por sikurse thashë nuk ndodh ndofarë mrekullie që të arrish në fundin e historisë. Duhet të kesh një sens të dramës. Dhe fundi zbulohet gjatë shkrimit, ose më mirë gjatë rishkrimit, ngaqë unë besoj jashtëzakonisht tek rishkrimi, tek rishkrimi i temës, meqenëse fjala temë bën të mos ndihem rehat, le të themi sensin e historisë, kur rishkruhet sensi i historisë, atëherë, ajo që shkruan ndryshon pak pas secilës herë që bëhet kjo.

A jeni ndopak në dijeni të asaj që po shkruhet aktualisht në Francë?

Hmm, jo… jo që prej “romanit të ri”. (Gjë e mirë, apo jo?). Por duket sikur tregimet nuk janë popullore në Francë. Më kanë thënë që vjet me zor u botuan dhjetë përmbledhje me tregime. Ç’po ndodh? Dhe kur ke një paraardhës si Maupassant!