Propaganda dhe fjalimi popullor

Nga: George Orwell (pjesë nga libri Ese, ShB Armagedoni, 2022)
Përktheu nga anglishtja: Granit Zela

Kur shqyrton njoftimet publike të qeverisë, doku­mentet e politikave zyrtare, artikujt kryesorë në gazeta, fjalimet dhe paraqitjet televizive ose radiofonike të politikanëve, programet dhe manifestet e çdo partie politike, gjëja që gati gjithmonë të bën përshtypje është largësia e gjuhës së tyre nga njeriu mesatar. Nuk po themi se thjesht bëjnë fjalë për njohuri që njeriu i zakonshëm nuk i zotëron, në raste të tilla kjo është e pashmangshme dhe e nevojshme. Çështja është se gjuha e qartë, popullore, e përditshme, është më se e dukshme që shmanget në mënyrë të vetvetishme. Zhargoni pa gjak i zëdhënësve të qeverisë (me frazat tipike: në kohën e duhur, nuk lë gur pa lëvizur, shfry­tëzoj rastin më të parë, përgjigjja është pozitive) është kaq e njohur sa s’mund të mos ndalesh për t’u marrë me të. Kryeartikujt e gazetave shkruhen ose me të njëjtin zhargon, ose me stil të fryrë, bombastik, me prirjen për t’iu rikthyer fjalëve arkaike (rrezik, trimëri, fuqi, armik, solidar, hakmarrje, poshtërsisht, ledh, mburojë, bastion) të cilat asnjë njeri i zakonshëm s’do t’i çonte kurrë ndërmend t’i përdorë.

Partitë politike të krahut të majtë vetëm specializohen në përdorimin e një fjalori bastard të përbërë nga fraza ruse dhe gjermane të përkthyera në mënyrën më të panatyrshme të mundshme. Madje edhe posterët, trak­tet dhe paraqitjet publike televizive dhe radiofonike që synojnë të japin direktiva, t’u tregojnë njerëzve se çfarë të bëjnë në rrethana të caktuara, shpesh dështojnë të krijojnë efektin e synuar. Për shembull, gjatë sulmeve të para ajrore në Londër, u konstatua se një numër i madh njerëzish s’e dinin se cila sirenë do të thoshte “Kushtrim” dhe cila “S’ka rrezik”. Kjo ndodhi muaj apo vite pasi kishin parë posterët e Masave Paraprake ndaj Sulmit Ajror (M.P.S.A). Këta posterë e përshkru­anin Kushtrim si një “cicërimë”: një frazë që s’bëri përshtypje, pasi sirenat e sulmit ajror nuk cicërojnë dhe pak njerëz i japin fjalës ndonjë kuptim të përcaktuar.

Kur sër Riçard Eklënd, në muajt e parë të luftës po hartonte një manifest që do t’i paraqitej qeverisë, ai angazhoi një ekip Vëzhguesish të Masës për të gjetur se çfarë kuptimi, nëse ka, njeriu i zakonshëm u jep fjalëve abstrakte që tingëllojnë bombastike, që hidhen andej-këtej në politikë. Dolën në dritë keqkuptimet më fanta­stike. U mor vesh, për shembull, se shumica e njerëzve nuk e dinë se “imoraliteti” ka kuptim tjetër përveç atij të imoralitetit seksual. Një burrë mendonte se “lëvizja” kishte të bënte me të qenët kaps. Dhe ndodh në çdo pijetore gjatë natës kur fjalimet që jepen në televizione apo edhe buletinet e lajmeve nuk i bëjnë asnjë përshtypje shikuesit dhe dëgjuesit mesatar, sepse ato shqiptohen në një gjuhë të ndrydhur librash dhe, për më tepër, me theks të shtresës së lartë. Një herë në portin e Dunkirk-ut vëzhgova një skuadër marinarësh që hanin bukë me djathë në një pijetore, ndërsa nisën lajmet e orës një. Nuk morën vesh asgjë: thjesht vazhduan të hanin pa asnjë lloj reagimi. Pastaj, vetëm për një çast, duke raportuar fjalët e një ushtari që ishte qëlluar nga një anije luftimi dhe ishte rrëzuar mbi kuvertë, folësi kaloi në anglishten e folur, me frazën: “Epo, ky zanat do usta!”. Menjëherë mund të shihje veshët që u tendosën: ishte gjuhë e zakonshme, dhe kështu u përhap prej tyre. Pak javë më vonë, një ditë pasi Italia hyri në luftë, Def Kuper[1] njoftoi se akti i nxituar i Musolinit “do t’i shtonte rrënojat për të cilat Italia është e famshme”.

Ishte thënie më se e saktë, një profeci e vërtetë, por sa përshtypje bën kjo lloj gjuhe te nëntë ndër dhjetë veta? Versioni bisedor i tij do të ishte: “Italia ka qenë gjith­monë e famshme për rrënojat e vjetra. Epo, tani do ta dëgjojmë rropamën e kushedi sa të rejave”. Por mini­strat e kabinetit nuk flasin kështu, aq më pak në publik.

Shembuj të parullave të pavlera, padyshim të paafta për të ngjallur ndjenja të forta ose për t’u përhapur gojë më gojë, janë: “Meritoni fitoren”, “Liria është në rrezik. Mbrojeni me forcë”, “Socializmi, e vetmja zgjidhje”, “Shpronësoni shpronësuesit”, “Kursim”, “Evolucion, jo revolucion”, “Paqja është e pandashme”. Shembuj të parullave të formuluara në gjuhën e folur angleze janë: “Larg duart nga Rusia”, “Bëjeni Gjermaninë të paguajë”, “Ndaleni Hitlerin”, “Jo taksë buke”, “Bli një aeroplan”, “Votat për gratë”. Shembuj të mesëm që qëndrojnë midis këtyre dy klasave shoqërore janë: “Shko edhe ti”, “Bëja fora”, “Gjithçka varet nga UNË” dhe disa nga frazat e Çërçillit, si “fundi i fillimit”, “Në pikën e dobët”, “Gjak, mund, lot dhe djersë” dhe “Kurrë s’u janë detyruar kaq shumë, kaq pak njerëzve”.[2] (Është domethënëse që ndërsa në ligjërimin e përdit­shëm ka kaluar gojë më gojë, ajo ka dalë jashtë fushës së konfliktit njerëzor si frazë librore.) Duhet të kemi parasysh edhe faktin që gati të gjithë anglezët nuk pëlqejnë asgjë që tingëllon e fryrë dhe mburracake. Sloganet si “Nuk do të kalojnë”, ose “Më mirë të vdesësh në këmbë sesa të jetosh në gjunjë”, të cilat kanë ngjallur emocione në popujt e kombeve kontinentale, duken pak të sikletshme për një anglez, veçanërisht për një punëtor. Por dobësia kryesore e propaganduesve dhe popullarizuesve është paaftësia për të vënë re se anglishtja e folur dhe e shkruar janë dy gjëra të ndry­shme.

Kur kohët e fundit protestova në shtyp kundër zhar­gonit marksist, i cili përdor fraza si “devijim i majtë objektiv kundër-revolucionar” ose “likuidim drastik i elementëve të borgjezisë së vogël”, mora letra të indi­njuara nga socialistët e përjetshëm, të cilët më treguan se isha “duke fyer gjuhën e proletariatit”. Në të njëjtën frymë, profesori Harold Laski i kushton një fragment të gjatë në librin e tij të fundit, “Besimi, arsyeja dhe qytetërimi”, një sulmi ndaj zotit T. S. Eliot, të cilin e akuzon se “shkruan vetëm për pak”. Tani Elioti, siç po shohim, është nga të paktët shkrimtarë të kohës sonë që është përpjekur seriozisht të shkruajë anglisht siç flitet. Rreshta si:

Dhe askush s’erdhi, askush s’u largua,
Por ai e mori qumështin, qiranë
e ka paguar

janë pothuajse aq afër anglishtes së folur sa mund të jetë gjuha e shkruar. Nga ana tjetër, ja ku keni frag­mentin më tipik nga shkrimi i vet Laskit:

Në tërësi sistemi ynë ishte një kompromis midis demokracisë në sferën politike – në vetvete një zhvillim shumë i vonë në historinë tonë – dhe një fuqie ekonomike të organizuar në mënyrë oligarkike, e cila nga ana e saj ishte e lidhur me një gjurmë të caktuar aristokratike ende në gjen­dje të ndikojë thellësisht zakonet e shoqërinë tonë.

Kjo fjali, rastësisht, gjendet në një leksion të ribotuar; kështu që duhet të supozohet se profesor Laski në fakt ka qenë në një podium kur e ka deklamuar, me citime dhe gjëra të tilla. Është e qartë se njerëzit e aftë për të folur ose shkruar në një mënyrë të tillë thjesht kanë harruar se si është gjuha e përditshme. Por kjo nuk është asgjë krahasuar me disa fragmente të që rrëmova nga shkrimet e profesor Laskit, ose më mirë akoma, nga letërsia komuniste, apo më e mira nga të gjitha, nga pamfletet trockiste. Në të vërtetë, nga leximi i shtypit të majtë të krijohet përshtypja se sa më shumë që këta njerëz dërdëllisin për proletariatin, aq më shumë e përçmojnë gjuhën e tij.

E kam thënë tashmë se anglishtja e folur dhe angli­shtja e shkruar janë dy gjëra të ndryshme. Ky ndryshim ekziston në të gjitha gjuhët, por ndoshta është më e madhe në anglisht se në shumicën e tyre. Anglishtja e folur është plot me zhargon, shkurtohet kudo që është e mundur, dhe njerëzit e të gjitha klasave shoqërore e trajtojnë gramatikën dhe sintaksën pa kujdes. Jashtë­zakonisht pak anglezë e çojnë deri në fund një fjali nëse flasin pa u përgatitur paraprakisht. Para së gjithash, fjalori i gjerë i anglishtes përmban mijëra fjalë që të gjithë i përdorin kur shkruajnë, por që s’kanë asnjë vlerë të vërtetë në të folur, dhe përmban, gjithashtu, mijëra të tjera që janë vërtet të vjetruara, por që për­doren nga kushdo që dëshiron të duket i zgjuar ose i ditur. Po ta mbash këtë parasysh, mund të mendohet për mënyrën se si propaganda, e folur ose e shkruar, duhet të arrijë tek audienca që synon.

Për sa i përket të shkruarit, ajo që duhet të synohet te një proces thjeshtëzimi. Hapi i parë – dhe çdo organi­zatë sondazhesh sociale mund ta bëjë këtë me pagesë – është të gjejë se cilat nga fjalët abstrakte të përdorura zakonisht nga politikanët kuptohen me të vërtetë nga një numër i madh njerëzish. Nëse shprehjet si “shkelje joparimore e zotimeve të deklaruara” ose “kërcënim tinëzar i parimeve bazë të demokracisë” nuk do të thonë asgjë për njeriun mesatar, atëherë është marrëzi t’i përdorësh.

Së dyti, në të shkruar, fjala e folur mund të mbahet vazhdimisht në mendje. Për ta nxjerrë anglishten e vërtetë të folur në letër është çështje më e ndërlikuar, siç do ta tregoj tani. Por nëse e bëni zakon t’i thoni vetes: “A mund ta bëj më të thjeshtë këtë? A mund ta bëj më shumë si e folur e përditshme?” nuk ka gjasa të shkruani fjali si ajo e cituar nga profesor Laski më lart: as nuk ka gjasa të thuash “eliminoj” kur do të thotë vras, ose “ujë statik” kur e ke fjalën për rezervuarin e shuarjes së zjarreve. Megjithatë, propaganda e folur ofron mundësi më të mëdha përmirësimi. Pikërisht këtu lind vërtet problemi i të shkruarit në anglishten e folur.

Fjalimet, transmetimet, leksionet, madje edhe predi­kimet zakonisht shkruhen paraprakisht. Oratorët më të efektshëm, si Hitleri ose Lloid Xhorxh (Lloyd George), zakonisht flasin pa fjalim të përgatitur, por janë raste të rralla. Si rregull – mund të bëheni vetë dëshmitarë të kësaj po të dëgjoni fjalime të tilla në parkun qendror të Londrës, – i ashtuquajturi folës pa fjalim vetëm rendit pafundësisht një klishe pas tjetrës. Sido që të jetë, ka gjasa të jetë duke mbajtur një fjalim që e ka mbajtur dhjetëra herë më parë. Vetëm pak folës jashtëzakonisht të talentuar mund të arrijnë thjeshtësinë dhe kuptue­shmërinë që arrin personi më i rëndomtë në një bisedë të zakonshme.

Të folurit e jashtëzakonshëm në radio rrallë synohet. Me përjashtim të disa programeve radiofonike si “Për­gjigje nga paneli”[3] të cilat në çdo rast përsëriten me kujdes paraprakisht, ndërsa çdo fjalë që transmetohet nga B.B.C. është shkruar dhe lexohet saktësisht siç është shkruar. Kjo nuk ndodh vetëm për arsye censure: ndodh gjithashtu sepse shumë folës mund të mbesin pa fjalë para mikrofonit nëse nuk kanë një tekst të shkruar për të lexuar. Si pasojë e kësaj kemi një gjuhë të rëndë, të mërzitshme, librore, e cila bën që shumica e përdo­ruesve të radios ta fikin sapo të njoftohet një bisedë në studio.

Mund të mendohet se mund t’i afrohesh të folurit bisedor më shumë duke diktuar sesa duke shkruar por, në fakt, është e kundërta. Diktimi, sido që të jetë, për një qenie njerëzore, është gjithmonë paksa i sikletshëm. Shtysa më e zakonshme është t’i shmangësh pauzat e gjata dhe këtë e bën duke u kapur pas frazave të gat­shme dhe metaforave të vdekura dhe bajate (bëhet promotor i ndryshimit, t’i biesh në qafë, ballë për ballë, dalë në mbrojtje të) me të cilat është e mbushur gjuha angleze. Një tekst i diktuar zakonisht është më pak i gjallë se ai i shkruar. Ajo që kërkohet, me sa duket, është një mënyrë për të shkruar në letër anglishten e zakonshme, të shkujdesur, bisedore.

Por a është e mundur? Mendoj se po, dhe me një metodë mjaft të thjeshtë, e cila, me sa di unë, s’është provuar ndonjëherë. Është kjo: Vër një folës të gatshëm para mikrofonit dhe lëre të flasë, vazhdimisht ose me ndërprerje, për çdo temë që ai zgjedh. Bëjeni këtë me një duzinë folësish të ndryshëm, duke i regjistruar çdo­herë. Ndryshojeni me disa dialogë ose biseda midis tre ose katër personave. Më pas riprodhoni regjistrimet dhe lëreni një stenograf t’i shkurtojë në të shkruar, jo në versionin e shkurtuar e të përmirësuar që zakonisht bëjnë stenografët, por fjalë për fjalë, me ato shenja pikësimi që duken të përshtatshme.

Atëherë do të kishit në letër – besoj për herë të parë – shembuj autentikë të anglishtes së folur. Ndoshta nuk do të ishin të lexueshme si një libër ose artikull gazete, por anglishtja e folur nuk është menduar për t’u lexuar, është menduar për t’u dëgjuar. Nga këto shembuj, besoj, mund t’i formuloni rregullat e anglishtes së folur dhe të zbuloni se si ndryshon nga gjuha e shkruar. Dhe kur të shkruarit në anglishten e folur ishte bërë prak­tike, folësi ose lektori i zakonshëm që duhet ta shkruajë materialin paraprakisht, mund ta afronte atë shumë më afër diksionit të tij natyror, ta bënte atë në thelb më të folur sesa mundet sot për sot.

Natyrisht, fjalimi popullor nuk ka të bëjë vetëm me të qenët bisedor dhe shmangien e fjalëve të keqkuptuara. Është, po ashtu, edhe çështja e theksit. Duket e sigurt se në Anglinë moderne theksi “i të arsimuarit” i klasës së lartë është vdekjeprurës për çdo folës që synon një audiencë të madhe. Të gjithë folësit e efektshëm kohën e fundit kanë pasur ose theks të së folurës së përditshme londineze ose të një zone të Anglisë. Suksesi i transme­timeve të Pristlit (Priestley) në vitin 1940 ndodhi krye­sisht për shkak të theksit të Jorkshajrit (Yorkshire), të cilin ai ndoshta e zgjeroi pak me këtë rast. Çërçilli është vetëm një përjashtim nga ky rregull. Shumë i moshuar për ta përvetësuar theksin modern “të të arsimuarit” ai flet me kumbimin Eduardian të shtresës së lartë, i cili për veshin e njeriut mesatar tingëllon si zhargon i gjuhës së folur londineze. Theksi “i të arsimuarit”, i cili, i përdorur nga folësit e B.B.C-së ngjan si një lloj parodie, nuk ka asnjë përparësi përveç kuptueshmërisë për të huajt anglishtfolës. Në Angli pakica për të cilën është e natyrshme nuk është se e pëlqen edhe aq, ndërsa në tri të katërtat e tjera të popullsisë ngjall një anta­gonizëm të menjëhershëm klasor. Gjithashtu, vihet re se aty ku ka dyshime për shqiptimin e një emri, folësit e suksesshëm do t’i përmbahen shqiptimit që i bëjnë ata që i përkasin klasës punëtore edhe kur e dinë se është i gabuar. Çërçilli, për shembull, shqiptoi gabimisht “nazist” dhe “gestapo” për sa kohë që njerëzit e thjeshtë vazhdonin ta bënin këtë, Lloid Xhorxh gjatë luftës së fundit e përktheu “Kaizër” si “Kajser”, i cili ishte versioni popullor i fjalës.

Në ditët e para të luftës qeveria kishte vështirësinë më të madhe për t’i nxitur njerëzit të shqetësoheshin për të marrë tollonat e tyre të ushqimit. Në zgjedhjet parla­mentare, edhe kur ka një regjistër të përditësuar votu­esish, shpesh ndodh që më pak se gjysma e elektoratit ta përdorë të drejtën e votës. Gjëra të tilla janë sim­ptoma të hendekut intelektual midis të zgjedhurve dhe zgjedhësve. Por i njëjti hendek qëndron gjithmonë mes inteligjencës dhe njeriut të thjeshtë. Gazetarët, siç mund ta shohim nga parashikimet e tyre për zgjedhjet, asnjë­herë nuk e dinë se çfarë mendon publiku.

Propaganda revolucionare është tepër e paefektshme. Kishat janë bosh në të gjithë vendin. E gjithë ideja e përpjekjes për të gjetur se çfarë mendon njeriu mesatar, në vend që të supozohet se ai mendon atë që duhet të mendojë, është e re dhe e padëshiruar. Sondazhet soc­iale sulmohen në egërsisht si nga e majta ashtu edhe nga e djathta. Sidoqoftë, disa mekanizma për testimin e opinionit publik përbëjnë një domosdoshmëri shumë të dukshme të qeverisjes moderne, edhe më shumë në një vend demokratik sesa në një totalitar. Pjesë e saj është aftësia për t’i folur njeriut të zakonshëm me fjalë që ai do t’i kuptojë dhe ndaj të cilave reagon.

Aktualisht propaganda duket se ka sukses vetëm kur përkon me atë që njerëzit janë të prirë të bëjnë në çdo rast. Gjatë luftës së tanishme, për shembull, qeveria ka bërë jashtëzakonisht pak për ta mbajtur lart moralin e njerëzve: ajo thjesht ka përdorur gatishmërinë që ka për të treguar vullnet të mirë. Dhe të gjitha partitë politike njësoj kanë dështuar ta ngjallin interesin e publikut për çështje me rëndësi jetike – për çështjen e Indisë, për të përmendur vetëm një. Por një ditë ne mund të kemi një qeveri vërtet demokratike, një qeveri që do të dojë t’u tregojë njerëzve se çfarë po ndodh dhe çfarë duhet bërë më pas, çfarë sakrificash janë të nevojshme dhe pse. Do t’i duhen mekanizmat për ta bërë këtë, nga të cilat të parat janë fjalët e duhura, toni i duhur i zërit. Fakti që kur sugjeron të kuptosh se si është njeriu i zakonshëm dhe t’i afrohesh atij në përputhje me rrethanat, ose aku­zohesh si snob intelektual që do të “bisedojë” me masat, ose ngrihen dyshime se po komploton për të krijuar një Gestapo angleze, tregon se sa e prapambetur është në shekullin e nëntëmbëdhjetë koncepti ynë për demokra­cinë.

Persuasion, 1944

___________

[1] Alfred Duff Cooper (1890-1954), politikan dhe diplomat i Partisë Konservatore Britanike, historian ushtarak dhe politik. (Shënim i përkthyesit.)

[2] Frazë nga fjalimi i kryeministrit Uinston Çërçill më 20 gusht 1940, që nënkupton mirënjohjen për heroizmin e Forcave Ajrore Mbretërore. (Shënim i përkthyesit.)

[3] Program i njohur radiofonik në vitet 1940 dhe 1950, në të cilin një panel ekspertësh u përgjigjej pyetjeve të dërguara nga publiku. (Shënim i përkthyesit.)