Heidegger: Veç një Zot mund t‘na shpëtojë

Më 23 shtator të vitit 1966, Rudolf Austein dhe Georg Wolff nga gazeta Der Spiegel, realizuan një intervistë me filozofin e shquar gjerman, Martin Heidegger. Me këtë rast, Heidegger insistoi që kjo intervistë të mos publikohej në të gjallë të tij. Kështu ajo u publikua dhjetë vjet më vonë, më 31 maj 1976, pesë ditë pas vdekjes së filozofit. Për titull i ishte vënë një fragment i vetë intervistës thënë nga Heidegger: “Veç një Zot mund t‘na shpëtojë“.

SPIEGEL: Profesor Heidegger, siç kemi vënë re për të satën herë, puna juaj filozofike është disi nën hije të disa incidenteve në jetën tuaj, që ndonëse nuk kanë zgjatur shumë, asnjëherë nuk janë sqaruar, qoftë për shkak se ju keni qenë shumë krenar, qoftë për shkak se nuk ju ka volitur të komentoni mbi to.

HEIDEGGER: Po mendoni për 1933-ën?

SPEIGEL: Po, para dhe pas saj. Ne do të donim ta vendosim këtë në një kontekst më të gjerë, dhe prej andej të lëvizim drejt disa çështjesh që na duken më të rëndësishme, siç janë: çfarë mundësish ka një filozof që të ndikojë mbi realitetin, duke përfshirë edhe realitetin politik? A ekziston kjo mundësi ende? Dhe nëse po, nga çfarë përbëhet ajo?

HEIDEGGER: Këto janë çështje të rëndësishme. A do të jem në gjendje t’ju përgjigjem të gjithave? Më lejoni t’ia filloj duke thënë se në asnjë mënyrë nuk kam qenë aktiv politikisht përpara se të bëhesha rektor. Në dimrin e vitit 1932/33, kisha një pushim dhe shumicën e kohës e kam kaluar në kasollën time.

SPIEGEL: Si ndodhi që ju u bëtë rektor i Universitetit të Freiburg-ut?

HEIDEGGER: Në dhjetor të vitit 1932, kolegu im vonMöllendorff, profesor i anatomisë, u zgjodh rektor. Në Universitetin e Freiburgut, rektori i ri e merr detyrën më 15 prill. Gjatë semestrit dimëror 1932/33 ne flisnim shpesh rreth situatës në përgjithësi, jo vetëm asaj politike, por veçanërisht për situatën në universitet, në lidhje me gjendjen e studentëve – e cila në disa mënyra, ishte e pashpresë. Mendimi im ishte ky: me aq sa mund të gjykoj unë, mundësia e vetme që na mbetet është të përpiqemi të balancojmë zhvillimin që po vjen me forcat konstruktive që ende janë vitale.

SPIEGEL: Pra ju shihnit një lidhje mes gjendjes së universitetitgjerman dhe situatës politike në Gjermani në përgjithësi?

HEIDEGGER: Unë sigurisht që përcjellja rrjedhën e ngjarjeve politike mes janarit dhe marsit të vitit 1933, dhe herë pas here bisedoja për këtë me kolegët e mi të rinj. Por në atë kohë unë isha duke punuar mbi një interpretim të gjerë të mendimit parasokratik dhe në fillim të semestrit veror unë u ktheva në Freiburg. Në ndërkohë që profesor von Möllendorff kishte marrë detyrën e tij si rektor më 15 prill. Por vetëm dy javë më pas, atij iu mor posti sërish nga ministri i kulturës së Badenit atë kohë, z. Wacker. Fakti që rektori kishte ndaluar vendosjen e të ashtuquajturit Njoftim Hebraik në universitet, me sa duket ishte një shkak i mirëpritur për vendimin e ministrit.

SPIEGEL: Zotëri von Möllendorff ishte një social-demokrat. Çfarë bëri ai pas shkakimit të tij?

HEIDEGGER: Ditën që u shkarkua von Möllendorff erdhi tek unë dhe më tha: “Heidegger, tani ju duhet ta merrni përsipër rektoratin. “Unë i thash që nuk kam përvojë në administrim. Zëvendësrektori në atë kohë, Sauer (profesor i teologjisë) më kërkoi gjithashtu të kandidoja në zgjedhjet për rektorin e ri, sepse ekzistonte rreziku që përdnryshe një funksionar të emërohej rektor. Kolegët më të rinj, me të cilët unë kisha diskutuar strukturën e universitetit për shumë vite, më rrethuan mua me kërkesat e tyre për ta marrë përsipër rektoratin. Unë hezitova për një kohë të gjatë. Përfundimisht, u deklarova i gatshëm të merrja detyrën përsipër, por vetëm për të mirën e universitetit, dhe vetëm në qoftë se do të isha i sigurt për miratimin unanim të plenumit. Dyshimet për zotësinë time për rektor vazhdonin, megjithatë, mëngjesin e ditës së caktuar për zgjedhjet unë shkova në zyrën e rektorit dhe u thashë kolegëve të mi, von Möllendorff(i cili edhe pse i larguar nga detyra ishte i pranishëm aty) dhe zëvendësrektorit Sauer, që unë nuk mund ta merrja përsipër postin. Të dy këta kolegë, mu përgjijen se zgjedhjet ishin përgatitur në atë lloj mënyre, që unë nuk mund të dorëheqesha më nga kandidatura ime.

SPIEGEL: Pasi që ju përfundimisht u deklaruat i gatshëm. Si ishin marrëdhëniet tuaja me nacional-socialistët që atë kohë po forcoheshin?

HEIDEGGER: Ditën e dytë që mora rektoratin, udhëheqësi i studentëve dhe dy të tjerë, u shfaqën në zyrën që kisha si rektor dhe më kërkuan përsëri që të vendosej Njoftimi Hebraik. Unë refuzova. Të tre studentët u larguan me komentin që Lidershipi i Studentëve të Rajhut do të njoftonte ndalimin. Një ditë më vonë, mora një telefonatë nga Zyra e SA e Arsimit të Lartë në Komandën Supreme të SA, nga udhëheqësi i Grupit SA, Dr. Baumann. Ai më kërkoi që njoftimi – i cili tashmë ishte vënë në universitetet e tjera, – të vendosej. Nëse unë refuzoja, duhej të prisja që të shkarkohesha apo edhe që universiteti të mbyllej. Unë refuzova dhe u përpoqa të fitoja mbështetjen eministrit të kulturës së Badenit për refuzimin tim. Ai shpjegoi që nuk mund të bënte asgjë në kundërshtim me SA-në. Unë ende nuk u tërhoqa nga refuzimi im.

SPIEGEL: Këtë nuk e kishim të njohur në këtë mënyrë më parë.

HEIDEGGER: Unë tashmë e kam quajtur motivin timthemelor që më bëri të marrë përsipër rektoratin, atë që kam thënënë leksionin tim inagurues “Ç’është metafizika”, të dhënë në Freiburg më 1929: “Fushat lëvruese të shkencave janë krejtësisht të ndryshme. Rrugët se si ato i vrojtojnë objektet e hetimit të tyre ndryshojnë në mënyrë themelore. Sot, qoftë edhe vetëm organizimi teknik i fakulteteve dhe universiteteve arrin të konsolidojë një mugëllim të shumëllojshëm disiplinash. Më tej, përcaktimi praktik i qëllimeve për secilën prej tyre, siguron për ne të vetmin burim kuptimplotë të unitetit. Megjithatë, rrënjëzimi i shkencave në bazat e tyre esenciale, s’mund të thuhet se s’është i atrofizuar”. Ajo çfarë jam përpjekur të bëjë gjatë mandatit tim në detyrë në lidhje me këtë gjendje të universiteteve, (gjendje kjo e cila sot është përkeqësuar shumë) është shpjeguar në fjalimin tim rektoral.

SPIEGEL: Ne jemi duke u përpjekur ta gjejmë nëse kjo deklaratë e vitit 1929, korrespondon me atë që keni thënë në fjalimin tuaj inagurues si rektor më 1933. Ne po e nxjerrim këtu një fjali jashtë kontekstit: “E shumëlavdëruara ‘liri akademike’ do të përjashtohet nga universiteti gjerman; kjo liri nuk ishte e vërtetë sepse ishte vetëm negative. ”Besojmë që ne mund të supozojmë që kjo deklaratë shpreh të paktën një pjesë të mendimeve që nuk janë të huaja për ju as sot.

HEIDEGGER: Po unë ende kam ato mendime. “Liria akademike“ ishte në thelb qartazi negative sepse ishte liri nga përpjekja për tu përfshirë në reflektim dhe në zhytje brenda studimit dhe kërkimit shkencor. Kështu që fjalia që ju e nxorët, nuk duhet izoluar por duhet kontekstualizuar. Atëherë do të bëhet e qartë se çfarë kam kuptuar me fjalën “liri negative“.

SPIEGEL: Në rregull, kjo është e kuptueshme. Megjithatë, besojmë që dëgjohet një ton i ri, kur katër muaj pas emërimit të Hitlerit si kryeministër i Rajhut, në fjalimin tuaj rektoral, ju flisni për “madhështinë dhe mrekullinë e kësaj nisme të re“.

HEIDEGGER: Po, unë isha i bindur për të si diçka e mirë.

SPIEGEL: A mund ta shpjegoni këtë pak më shumë?

HEIDEGGER: Me kënaqësi. Në atë kohë, nuk shihja asnjë alternativë tjetër. Në konfuzionin e përgjithshëm të opinioneve dhe tendencave politike të tridhjetë e dy partive, ishte e nevojshme të gjendej një parti nacionale dhe veçanërisht një parti me pikëpamje sociale, mbase përgjatë linjave të përpjekjes së Friedrich Naumann-it. Unë mund ta përmend këtu, vetëm sa për të dhënë një shembull, nga një ese e Eduard Spranger, që shkon përtej fjalimit tim rektoral.

SPIEGEL: Kur filluat të merreni me situatën politike? Tridhjetë e dy partitë ishin aty që prej kohësh. Në vitin 1930, veç kishte me miliona të papunë.

HEIDEGGER: Gjatë asaj kohe, unë isha tërësisht duke u marrë me çështjet që janë zhvilluar te “Qenia dhe koha“ dhe me shkrimet e ligjëratat e viteve në vijim. Këto janë çështje themelore të të menduarit që tërthorazi, janë gjithashtu edhe çështje nacionale dhe sociale. Si një mësimdhënës universitar unë isha i shqetësuar drejtpërdrejt me çështjen e të kuptuarit të shkencave dhe rrjedhimisht, me përcaktimin e detyrave të universitetit. Kjo përpjekje është shprehur edhe në vetë titullin e fjalimit tim rektoral: “Vetëpohimi i universitetit gjerman“. Në asnjë fjalim tjetër rektoral të asaj kohe, nuk u rrezikua me një titull të tillë. Por a kishte ndonjë nga ata që polemizuan kundër atij fjalimi, që e kishte lexuar vërtetë atë plotësisht dhe që e kishte menduar dhe kuptuar atë, nga pikëpamja e situatës së asaj kohe?

SPIEGEL: Vetëpohimi i universitetit, në një botë aq të trazuar, a nuk e bënte të dukej paksa e papërshtatshme?

HEIDEGGER: Përse? “Vetëpohimi i universitetit“ shkonte kundër të ashtuquajturave shkenca politike, që tashmë veç quheshin kështu nga studentët e Partisë Nacional-Socialiste. Ky titull kishte një kuptim shumë më ndryshe në atë kohë. Kjo nuk do të thotë “politologji“, siç kuptohet sot, por lë të kuptohet që shkenca si e tillë, kuptimi dhe vlera e saj, vlerësohet për përdorimin e saj praktik për popullin. Kundërpikëpamja ndaj këtij politizimi të shkencës është shprehur në mënyrë të veçantë në fjalimin rektoral.

SPIEGEL: Nëse po ju kuptojmë saktë? Duke e përfshirë universitetin në atë që ju e keni ndjerë të jetë një “nismë e re“ ju keni kërkuar që të pohohet universiteti kundër tendencave mbase të papërballueshme që nuk do t’i kishin lënë universitetit identitetin e tij?

HEIDEGGER: Sigurisht, por në të njëjtën kohë vetëpohimi ishte të vënit vetes detyrën pozitive për të fituar përsëri një kuptim të ri, në fushën e organizimit thjesht teknik të universitetit, përmes reflektimit mbi traditën e mendimit perëndimor dhe evropian.

SPIEGEL: Profesor, nëse ju kemi kuptuar, atëherë ju mendonit që një ringritje e universitetit mund të arrihej me nacional-socialistët?

HEIDEGGER: Ky është një formulim i gabuar. Universiteti do ta ripërtrinte veten përmes reflektimit të tij, dhe jo me nacional-socialistët; dhe në këtë mënyrë do të fitonte një pozitë të fortë kundër politizimit të shkencës, – në kuptimin e dhënë tashmë.

SPIEGEL: Dhe kjo ishte arsyeja përse në fjalimin tuaj rektoral ju shpallët këto tri shtylla: Shërbimin e punës, Shërbimin ushtarak dhe Shërbimin e diturisë. Përmes kësaj, si duket ju mendonit që Shërbimi i diturisë duhej ngritur lartë në në një status të barabartë, një status ky që nacional-socialistët nuk e kishin pranuar?

HEIDEGGER: Nuk kam përmendur asnjë shtyllë. Nëse e lexoni me kujdes, ju do të kuptoni që megjithëse Shërbimi i njohurisë është listuar në vend të tretë, ai është vënë në vendin e parë sa i përket kuptimit. Duhet marrë në konsideratë që puna dhe mbrojtja janë, si të gjitha veprimtaritë njerëzore, të bazuara në njohuri dhe të ndriçuara prej saj.

SPIEGEL: Po ne duhet (ne jemi gati të citojmë diçka të tmerrshme) patjetër të përmendim një deklaratë tjetër këtu, një që ne nuk mund ta imagjinojmë që ju e përkrahni edhe sot gjithashtu. “Mos lejoni që teoritë dhe idetë të jenë rregulla të qenies tuaj. Fyhreri vetë dhe i vetëm, bashkë me ligjin e tij, është e tashmja dhe e ardhmja e realitetit gjerman. “

HEIDEGGER: Këto fjalë nuk gjenden në fjalimin rektoral, por vetëm në gazetën lokale të studentëve të Freiburg-ut, në fillim të semestrit dimëror 1933/34. Kur e mora përsipër rektoratin, për mua ishte e qartë që nuk do të mund të kaloja nëpër të pa bërë kompromise. Sot unë nuk do t’i shkruaja fjalët që ju cituat. Por më 1934, unë nuk kam thënë më ndonjë gjë tjetër të kësaj natyre. Por sot, dhe sot më fuqishëm se kurrë, unë do të përsërisja fjalimin mbi “Vetëpohimin e universitetit gjerman“, ndonëse, pa dyshim pa iu referuar nacionalizmit. Shoqëria ka marrë vendin e popullit. Megjithatë, fjalimi do të ishte një humbje e kotë e frymës, ashtu siç ishte edhe atëherë.

SPIEGEL: Mund t’ju ndërpresim me një pyetje tjetër përsëri? Ajo vjen natyrshëm nga ajo që thatë deri më tani, sikur sjellja juaj më 1933 luhatej mes dy poleve. Së pari, ju kishit për të thënë disa gjëraad usum Delphini. Ky ishte njëri pol. Poli tjetër ishte, sidoqoftë, më pozitiv. Ju e shprehët atë kështu: unë kisha ndjesinë që këtu kishte diçka të re, këtu ishte një nismë e re, – siç thatë ju.

HEIDEGGER: Po ashtu është.

SPIEGEL: Ndërmjet këtyre dy poleve – që është krejt e kuptueshme kur merret në konsideratë nga pikëpamja e situatës së asaj kohe …

HEIDEGGER: Sigurisht. Por unë duhet të theksoj që shprehja ad usum Delphini thotë shumë pak. Në atë kohë unë besoja në shqyrimin e një konfrontimi me nacional-socializmin në një rrugë tjetër, e vetmja ende e mundshme, për një përtëritje zhbllokuese.

SPIEGEL: Ju e dini që në lidhje me këtë janë bërë disa akuza kundër jush për çështjen e bashkëpunimit tuaj me Partinë Nacional-Socialiste të Punëtorëve Gjermanë (NSDAP) dhe organizmave të saj. Këto akuza përgjithësisht ende janë të pakundërshtuara. Ju keni qenë i akuzuar, për shembull, për pjesëmarrje në djegjen e librave të organizuar nga studentët apo nga Rinia Hitleriane.

HEIDEGGER: Unë ndalova djegjen e librave që ishte planifikuar të mbahej para ndërtesës kryesore të universitetit.

SPIEGEL: Ju gjithashtu jeni akuzuar që keni larguar nga bibloteka e universitetit ose nga departamenti filozofisë librat e shkruar nga autorë hebre.

HEIDEGGER: Si drejtor i departamentit unë kam qenë në krye vetëm të biblotekës së tij. Unë nuk u jam përgjigjur kërkesave të përsëritura për të larguar librat e autorëve hebrenj. Ish-pjesëmarrësit e seminareve të mi mund të dëshmojnë sot se jo vetëm që nuk ishin larguar librat e autorëve hebrenj, por që këta autorë, dhe veçanërisht Husserl-i, janë cituar dhe diskutuar ashtu siç ishte bërë edhe para vitit 1933.

SPIEGEL: Ne do ta marrim parasysh këtë. Por si mund të shpjegohet origjina e thashethemeve të tilla?A mos është kjo ligësi?

HEIDEGGER: Nga ajo që unë di, jam i prirur të besoj që motivet për shpifje shtrihen më thellë. Me sa duket marrja e rektoratit nga ana ime ishte vetëm katalizatori dhe jo përcaktuesi kryesor. Prandaj polemikat me gjasë gjithmonë do të shpërthejnë sërishsa herë që ka një katalizator.

SPIEGEL: Ju keni pasur studentë hebrenj edhe pas vitit 1933. Marrëdhënia juaj me disa, mbase jo me të gjithë, supozohet të ketë qenë e ngrohtë. A ishte e tillë edhe pas vitit 1933?

HEIDEGGER: Qëndrimi im ka mbetur i pandryshuar edhe pas vitit 1933. Njëra nga studentet e mia më të vjetra dhe më të talentuara, Helene Weiss, e cila më vonë emigroi në Skoci, mori doktoratën e saj nga Universiteti i Bazelit (pasi ajo nuk ishte në gjendje më ta merrte nga fakulteti i Freiburg-ut) me një disertacion shumë të rëndësishëm për “Shkaqet dhe mundësitë në filozofinë e Aristotelit“, i botuar në Bazelmë 1942. Në fund të parathënies autorja ka shkruar: “Përpjekja për një interpretim fenomenologjik, që këtu është e pranishme në pjesën e parë, u bë e mundur nga interpretimet e pabotuara të Martin Heidegger-it të filozofisë greke“. Këtu ju mund të shihni një kopje me përkushtim të shkruar nga dora e autores, të cilën ajo ma nisi më 1948. Unë e kam vizituar Dr. Wisse në Bazel para se ajo të vdiste.

SPIEGEL: Ju jeni shoqëruar me Jaspersin për një kohë të gjatë. Kjo marrëdhënie filloi të tendosej më 1933. Është folur se kjo tendosje ishte e lidhur me faktin që Jaspesri e kishte gruan hebreje. A dëshironi të komentoni mbi këtë?

HEIDEGGER: Ajo çfarë thatë ju është një gënjeshtër. Jaspersi dhe unë kemi qenë miq që nga viti 1919. Unë e kam vizituar atë dhe gruan e tij gjatë semestrit veror të vitit 1933, kur unë ligjëroja në Heidelberg. Karl Jaspersi më ka dërguar të gjitha publikimet e tij mes viteve 1934-1938 me – “Me përshëndetje të ngrohta”. Siç mund ta shikoni këtu.

SPIEGEL: Ai thoka këtu “Me përshëndetje të grohta“. Epo, përshëndetjet mbase nuk do të kishin qenë “të ngrohta“ nëse do të kishte pasur tendosje në marrëdhëniet tuaja. Një pyetje tjetër e ngjashme: ju keni qenë student i Edmund Husserl, paraardhësi juaj hebre në krye të departamentit të filozofiës në Universitetin e Freiburg-ut. Ai ju ka rekomanduar juve në fakultet, si pasuesin e tij si profesor. Marrëdhënia juaj nuk mund të ketë qenë pa mirënjohje.

HEIDEGGER: Ju e dini për dedikimin te “Qenia dhe koha“?

SPIEGEL: Sigurisht.

HEIDEGGER: Më 1929 unë kam redaktuar një përmbledhje artikujsh kushtuar veprimtarisë së tij, në ditëlindjen e tij të shtatëdhjetë, e cila u festua në shtëpinë e tij, ku unë mbajta një fjalim që është botuar te Akademische Mitteilungen në maj të vitit 1929.

SPIEGEL: Sidoqoftë, më vonë marrëdhëniet tuaja u tendosën. A mund dhe a do të dëshironit të ktheheni pak mbrapa e të na tregoni?

HEIDEGGER: Dallimet tona në opinione mbi çështje filozofike ishin intensifikuar. Në fillim të tridhjetave, Husserli i tregoi raportet e tij ndaj meje dhe Max Scheler-it në publik. Qartësia e deklaratave të Husserl-it nuk linte asgjë për të dëshiruar. Unë kurrë nuk kam mundur ta gjejë se çfarë e bindi Husserl-in ta vendoste veten kundër mendimit tim në atë mënyrë në publik.

SPIEGEL: Në ç’rrethana ndodhi kjo?

HEIDEGGER: Husserl-i foli në Universitetin e Berlinit para një audience prej 1600 vetash. Heinrich Mühsam pati raportuar në njërën prej gazetave më të mëdha të Berlinit për një “atmosferë të llojit të palestrave sportive. “

SPIEGEL: Argumenti si i tillë është interesant në këtë kontekst. Është interesant se nuk ishte argument që ka të bëjë me vitin 1933.

HEIDEGGER: Aspak.

SPIEGEL: Kjo ishte si e kemi parë ne. Më vonë, a menduat se kishit gabuar kur ia kishit kushtuar Husserl-it “Qenia dhe koha”?

HEIDEGGER: Jo, e vërteta është kjo. I kam sqaruar këto fakte te libri im “Unterwegs zur Sprache“. Tekstualisht shkruan: “Për t’iu kundërvënë akuzave të gabuara të përhapura aq gjerësisht, po e them shprehimisht këtu që përkushtimi te “Qenia dhe koha“ i përmendur në tekstin e dialogut në faqe 16, është vendosur në fillim të librit në botimin e tij të katërt më 1935. Kur botuesi im po mendonte të botonte edicionin e pestë të librit më 1941, ishte rrezik që libri të ndalohej, andaj në fund u dakorduam, pas propozimit dhe lutjes së Niemeyer që përkushtimi të mos përfshihet në botimin e pestë. Kushti im ishte që fusnota në faqe 38-të, në të cilën ishin dhënë arsyet e vërteta të përkushtimit, të mbetej. Ai më tha: “Në qoftë se në vijim hetimi përparon në zbulimin e gjërave vetvetiu, autori duhet së pari të falënderoj Edmund Husserl-in, i cili duke i ofruar udhëzimet e tij të mprehta personale dhe përmes hulumtimeve të tij të pabotuara, familjarizoi autorin me fusha të ndryshme të kërkimit fenomenologjik gjatë viteve studentore në Freiburg.

SPIEGEL: E kemi të zorshme t’ju pyesim se a është e vërtetë që si rektor i Universitetit të Freiburg-ut, ju e keni ndaluar profesorin emeritus Husserl që të hyjë ose të përdor bibliotekën e universitetit apo bibliotekën e departamentit të filozofisë?

HEIDEGGER: Kjo është shpifje.

SPIEGEL: Dhe nuk ka asnjë dokument në të cilin shkruhet shprehimisht ky ndalim për Husserl-in? Si nisi ky thashethem?

HEIDEGGER: As që e kam idenë. Unë nuk kam ndonjë shpjegim për këtë. Unë mund të tregoj përse kjo ishte e pamundur përmes një shembulli, deri tani i panjohur. Ministri i qeverisë kishte kërkuar që drejtori i klinikës mjekësore profesor Thannhauser dhe von Hevesy, profesor i kimisë fizike dhe fitues i ardhshëm i Çmimit Nobel – hebrenj të dy – të shkarkoheshin. Gjatë mandatit tim rektoral unë kam arritur t‘i mbajë këta të dy përmes një takimi me ministrin. Ideja që unë do t’i kisha mbajtur këta të dy dhe njëkohësisht do të kisha marrë masa kundër Husserl-it, profesorit të merituar dhe mësuesit tim, është një thashethem absurd. Për më tepër unë kam penguar një demonstratë kundër profesor Thannhauser që studentët dhe ligjëruesit kishin planifikuar ta mbanin para klinikës së tij. Në nekrologjinë që familja Thannhauser pati botuar në gazetën lokale, shkruhej: “Deri në vitin 1934 ai ishte drejtor i nderuar i klinikës universitare mjekësore në Freiburg mbi Breisgau. Brookline, Mass 18. 12. 1962. “ Freiburger Universitätsblätter ka raportuar në shkurt të vitit 1966 për profesor von Hevesy kështu: “Gjatë viteve 1926-1934 von Hevesy ishte në krye të Institutit Fizio-Kimikal të Universiteit të Freiburg-ut mbi Breisgau. “ Pasi kam dhënë dorëheqje, të dy drejtorët janë larguar nga zyret e tyre. Në atë kohë, ishin ligjërues pa pagesë, të mbërthyer pas pozitave të tyre për një kohë të gjatë, kështu që ata kanë menduar: tani ka ardhur koha për t’i larguar nga këtu. Kur këta njerëz erdhën për të biseduar me mua, unë i refuzova.

SPIEGEL: Ju nuk keni marrë pjesë në funeralin e Husserl-it. Përse?

HEIDEGGER: Më lejoni t’ju them diçka në lidhje me këtë: akuza se isha unë ai që i prishi marrëdhëniet me Husserl-in është e pabazuar. Gruaja ime shkroi një letër në emër të ne të dyve dhe ia dërgoi zonjës Husserl më 1933. Në të ajo shprehte “mirënjohjen tonë të palëkundur“ dhe ne ia dërguam letrën bashkë me një buqetë lulesh në shtëpi. Zonja Husserl na u përgjigj shkurtimisht me një falënderim formal në një letër ku kishte shkruar se marrëdhëniet mes familjeve tona ishin prerë. Ishte një dështim njerëzor që unë nuk e shpreha dhe një herë mirënjohjen dhe admirimin tim për Husserl-in, në shtratin e sëmundjes dhe pas vdekjes. Më vonë i kam kërkuar falje për këtë zonjës Husserl.

SPIEGEL: Husserl-i vdiq në vitin 1938, ndërkohë që ju kishit dhënë dorëheqje nga rektorati në shkurt të 1934-s. Çfarë ndodhi?

HEIDEGGER: Më duhet të zgjerohem paksa këtu. Në atë kohë, synimi im ishte që të kalohej organizimi teknik i universitetit, ashtu qëtë ripërtriheshin fakultetet nga brenda, në rrafshin e punës shkencore. Me këtë synim në mendje, unë propozova që kolegët e rinj dhe sidomos kolegët më të shquar në fushat e tyre të emëroheshin dekanë në fakultetet përkatëse gjatë semestrit dimëror 1933/34, pa marrë parasysh pozitat e tyre në parti. Kështu profesor Erik Wolf u bë dekan i Fakultetit Juridik, profesor Schadewaldt u bë dekan i Fakultetit të Filozofisë, profesor Soergel dekan i Fakultetit të Shkencave Natyrore, profesor von Möllendorff i cili ishte shkarkuar nga pozita e rektorit në pranverë u bë dekan i Fakultetit të Mjekësisë. Por aty rreth Krishtlindjeve të vitit 1933, për mua u bë e qartë që nuk do të mund të arrija synimin tim për ripërtrirjen e universitetit, përballë opozitës që më bënin kolegët dhe partia. Kolegët e mi nuk ishin të kënaqur, për shembull, që unë përfshija studentët në pozita me përgjegjësi në administratën e universitetit, tamam ashtu siç është rasti sot. Një ditë më thirrën në Karlsruhe, ku ministri më kërkoi përmes asistentit të tij të lartë dhe në prani të liderit të studentëve Gau, që unë t’i zëvendësoja dekanin e Fakultetit Juridik dhe të Fakultetit të Mjekësisë, me anëtarë të tjerë të fakultetit, të cilët do të ishin më të pranueshëm për partinë. Unë refuzova ta bëj këtë dhe thash se do të jap dorëheqje nga rektorati nëse ministri këmbëngul në kërkesën e tij. Kjo është ajo çfarë ka ndodhur në shkurt të vitit 1934. Unë dhashë dorëheqje pas vetëm dhjetë muajsh në detyrë, ndërsa rektorët e kaluar kishin qëndruar dy ose më shumë vjet në detyrë. Derisa shtypi vendor dhe ai i huaj komentonin supozime të ndryshme mbi këtë detyrë, ata qenë të heshtur në lidhje me dorëheqjen time.

SPIEGEL: A negociuat me Rust në atë kohë?

HEIDEGGER: Në cilën kohë?

SPIEGEL: Më 1933, kur Rust bëri një udhëtim këtu në Freiburg dhe ju mund të kishit biseduar me të?

HEIDEGGER: Kemi të bëjmë me dy ngjarje të ndryshme. Me rastin e vendosjes së një pllake përkujtimore për Schlageter në vendlindjen e tij, Schönau mbi Wisental, e përshendeta ministrin shkurtimisht dhe formalisht. Përndryshe ministri nuk mori ndonjë njoftim për mua. Në këtë rast unë nuk tentova që të bisedoja me të. Schlageter kishte qenë një student i Universitetit të Freiburgut si dhe anëtar i vëllazërisë katolike. Biseda u zhvillua në nëntor 1933, me rastin e një konference rektorale në Berlin. Unë ia paraqita ministrit pikëpamjet e mia për shkencën dhe strukturimin e mundshëm të fakulteteve. Ai dëgjoi me vëmendje çdo gjë, çka më dha shpresë se ajo që kisha paraqitur mund të kishte efekt. Por asgjë nuk ndodhi. Unë nuk shoh arsye përse më qortojnë për këtë diskutim timin me Ministrin e Arsimit të Rajhut, ndërsa në të njëjtën kohë të gjitha qeveritë e huaja nxituan të njheshin me Hitlerin dhe t’i shfaqnin atij mirësjelljen e zakonshme ndërkombëtare.

SPIEGEL: A u rralluan marrëdhëniet tuaja me Partinë Naziste pasi që dhatë dorëheqje nga pozita e rektorit?

HEIDEGGER: Pasi dhash dorëheqje nga rektorati unë u ktheva përsëri në detyrën time si mësimdhënës. Në semestrin veror 1934 kam ligjëruar “Logjikë“. Në semestrin e ardhshëm, 1934/35, dhash leksionin e parë për Hölderlin-in. Leksionet mbi Nietzsche-n filluan në vitin 1936. Të gjithë ata që kanë mundur t’i dëgjojnë, i kanë dëgjuar që kanë qenë në kundërshtim me nacional-socializmin.

SPIEGEL: Si ndodhi transferimi i detyrës? Ju nuk morët pjesë gjatë celebrimit?

HEIDEGGER: Po, unë refuzova të merrja pjesë në ceremoninë e ndërrimit të rektorëve.

SPIEGEL: A ishte pasardhësi juaj një anëtar i përkushtuar i partisë?

HEIDEGGER: Ai ishte anëtar i Fakultetit Juridik. Gazeta e partisë, Der Alemane dha lajmin për emërimin e tij me një kryetitull balline: “I pari rektor nacinal-socialist i universitetit“.

SPIEGEL: A patët probleme më pas me partinë, çfarë ndodhi?

HEIDEGGER: Vazhdimisht isha nën mbikëqyrje.

SPIEGEL: A keni ndonjë shembull për këtë?

HEIDEGGER: Po, rasti i Dr. Hancke.

SPIEGEL: Si e gjetët?

HEIDEGGER: Sepse ai erdhi vetë tek unë. Ai e kishte marrë tashmë doktoraturën e tij por ishte pjesëmarrës në seminarin tim të avancuar në semestrin dimëror 1936/37. Ai ishte dërguar këtu (në Freiburg; D. A. ) nga SD për të më mbajtur nën mbikëqyrje.

SPIEGEL: Përse ai papritmas erdhi te ju?

HEIDEGGER: Për shkak të seminarit mbi Nietzsche-n në semestrin veror të vitit 1937 dhe për shkak të mënyrës se si punohej në seminar, ai më rrëfeu se si nuk mund të vazhdonte me detyrën që i ishte caktuar për të më mbikëqyrur. Ai donte të më informonte mua me situatën, në funksion të aktivitetit tim të ardhshëm si mësues.

SPIEGEL: Përndryshe ju nuk kishit vështirësi me partinë?

HEIDEGGER: Unë di vetëm që veprat e mia nuk lejohej të diskutoheshin, për shembull eseja “Teoria e së vërtetës së Platonit“. Leksioni që dhashë mbiHölderlin-in në Instituin e Gjermanisitkës në Romë, në pranverën e vitit 1936, u sulmua në revistën e Rinisë Hitleriane nënjë mënyrë të pakëndshme. Ata që janë të interesuar duhet të lexojnë polemikat kundër meje që filluan në verën e vitit 1934 në revistën e E. Krieck-ut, “Volk im Werden“. Unë nuk i përkisja delegacionit gjerman të konferencës ndërkombëtare të filozofisë në Pragë më 1934, dhe as që isha ftuar për të marrë pjesë. Gjithashtu unë isha përjashtuar nga konferenca ndërkombëtare për Dekartin në Paris më 1937. Kjo ishte aq e çuditshme për ata në Paris sa që kreu i konferencës (profesor Brèhier i Sorbonës) më pyeti përse nuk isha pjesë e delegacionit gjerman. Unë iu përgjigja se për këtë rast, organizatorët e konferencës duhej të pyesnin në Ministrinë e Arsimit të Rajhut. Pak kohë më pas, mora një ftesë nga Berlini për t’iu bashkuar me vonesë delegacionit. Unë refuzova. Ligjëratat “Ç’është metafizika“ dhe “Mbi esencën e së vërtetës“ janë shitur nën banak, me kopertina të pluhurosura e pa tituj. Menjëherë pas vitit 1934, fjalimi rektorial u hoq nga tregu me nxitjen e partisë. Ai u lejua vetëm për diskutim në kampin mësimdhënës nacional-socialist si një temë për polemikat politike të partisë.

SPIEGEL: Në vitin 1939 kur lufta …

HEIDEGGER: Në vitin e fundit të luftës, pesëqind dijetarë dhe artistë ndër më të shquarit ishin të liruar nga shërbimi ushtarak. Unë nuk isha njëri ndër të përjashtuarit. Përkundrazi, në verën e vitit 1944 u urdhërova të hapja llogore përgjatë Rinit, në Kaiserstuhl.

SPIEGEL: Në anë tjetër, te pala zvicerrane, Karl Barth gërmoi llogore.

HEIDEGGER: Ishte interesante mënyra se si ndodhi. Rektori i kishte ftuar të gjithë në fakultet në sallën numër 5. Ai mbajti një fjalim të shkurtër në shërbim të asaj që ai tha se nga tani ishte në marrëveshje me liderin e qarkut të Nacional-Socialistes dhe me liderin rajonal tëNacional-Socialistes. Më pas ai e ndau tërë fakultetin në tri grupe: së pari ata që ishin plotësisht të domosdoshëm, së dyti ata që ishin pjesërisht të domosdoshëm dhe së treti ata që ishin të domosdoshëm. I pari në listën e krejtësisht të domosdoshmëve vinte Heidegger-i, më pastaj G. Ritter. Në semestrin dimëror 1944/45, pasi kisha përfunduar punën në llogoret rreth Rinit, mbajta një leksion të titulluar “Poezia dhe të menduarit“ (“Dichten und Denken“), në kuptimin e një vazhdimësie të seminarit tim mbi Nietzsche-n, domethënë, në kundërshtim me Nacional-Socializmin. Pas orës së parë, unë u rekrutova në Volkssturm, anëtari më i vjetër i fakultetit që thirrej në shërbim.

SPIEGEL: Nuk mendoj profesor Heidegger që duhet të ndjekim gjithë kursin e ngjarjeve si kanë rrjedhur, derisa faktikisht, apo duhet thënë ligjërisht, morët statusin emeritus. Ato janë të njohura.

HEIDEGGER: Në fakt ngjarjet në vetëvete nuk janë të njohura. Kjo nuk është aspak një çështje e mirë.

SPIEGEL: Nëse ju do të donit të thoni diçka rreth tyre…

HEIDEGGER: Jo.

SPIEGEL: Mbase ne mund ta përmbledhim. Si një person jopolitik, në kuptimin e ngushtë, dhe jo në kuptimin e gjerë, ju u rrokët nga politikae kësaj nisme të re të supozuar të 1933-ës …

HEIDEGGER: … nëpërmjet universitetit …

SPIEGEL: … nëpërmjet universitetit nga politika e kësaj nisme të re të supozuaur. Rreth një vit më pas, ju u dorëhoqët sërish nga funksioni që morët nga ky proces. Por në një leksion të vitit 1935, i cili është botuar më 1953 si “Një hyrje te Meta-fizika“, ju thoni: “Punimet që janë duke u ofruar përreth sot, “ – me sot është fjala për vitin 1935, – “si filozofi e Nacional-Socializmit, por ato nuk kanë të bëjnë aspak me të vërtetën e brendshme dhe madhësinë e kësaj lëvizjeje (dmth me përballjen e teknologjisë planetare deteminuese dhe qenieve njerëzore moderne), janë duke peshkuar për kapje të mëdha në ujërat e turbullta të ‘vlerave’ dhe ‘vrimave. ‘“ A i shtuat fjalët në kllapa në vitin 1953, kur ajo u botua, – mbase për të shpjeguar për lexuesit e 1953-shit çfarë keni menduar më 1935 me “të vërtetën e brendshme dhe madhësinë e kësaj lëvizjeje“, që është Nacional-Socializmi – apo kjo vërejtje në kllapa ishte atje tashmë që më 1935?

HEIDEGGER: Ajo ishte në dorëshkrimin tim dhe korrespondon saktësisht me të konceptuarit tim për teknologjinë në atë kohë, por jo edhe me interpretimin tim të mëvonshëm për thelbin e teknologjisë si konstrukt. Arsyeja përse nuk e kam lexuar atë pasazh me zë të lartë, ishte ngaqë unë isha i bindur që publiku im do të më kuptonte saktë. Budallenjtë, spiunët dhe hetuesit e kuptuan atë ndryshe – dhe me një forcë tjetër gjithashtu.

SPIEGEL: Sigurisht ju do ta klasifikonit lëvizjen komuniste po në këtë mënyrë?

HEIDEGGER: Po, absolutisht, siç përcaktohet dhe nga teknologjia planetare.

SPIEGEL: Mbase ju do ta klasifikonit shumën e përpjekjeve amerikane po në këtë mënyrë?

HEIDEGGER: Do të thoja gjithashtu se gjatë tridhjetë viteve të fundit, ndërkohë veç sa është bërë më e qartë se lëvizja planetare e teknologjisë moderne është një fuqi e madhe, roli i të cilës në përrcaktimin e historisë vështirë se mund të mbivlerësohet. Për mua, një pyetje vendimtare sot, është se si një sistem politik do të mund të transformohej me të gjitha, në epokën e sotme të teknologjisë dhe çfarë sistemi politik do të bëhej? Unë nuk kam përgjgje në këtë pyetje. Nuk jam i bindur që kjo është demokraci.

SPIEGEL: Demokracia është thjesht një term kolektiv që mund të përfshijë koncepte shumë të ndryshme. Pyetja është nëse një transformim i kësaj forme politike është ende i mundur. Pas vitit 1945 ju keni shprehur mendimet tuaja mbi aspiratat politike të botës perëndimore dhe në këtë proces ju keni folur për demokracinë, për shprehjen politike të botëkuptimit të krishterë dhe gjithashtu për shtetin kushtetues –dhe ju i keni quajtur të gjitha këto aspiartat e “gjysmave“.

HEIDEGGER: Së pari më lejoni t’ju pyes ku kam folur për demokracinë dhe të gjitha gjërat e tjera që përmendët? Unë me të vërtetë do t’i përshkruaja ato si gjysma sepse unë nuk mendoj se ato janë përballur me të vërtetë me botën teknologjike. Mendoj që prapa tyre është një ide që teknologjia në thelbin e saj është diçka që qeniet njerëzore e kanë nën kontroll. Për mendimin tim kjo nuk është e mundur. Teknologjia në thelb të saj është diçka që qeniet njerëzore nuk mund ta zotërojnë duke u akorduar mes tyre.

SPIEGEL: Cila nga prirjet politike që sapo përshkruat konsideroni të jetë më e përshtatshmja për kohën tonë?

HEIDEGGER: Atë unë nuk e shoh. Por unë shoh një pyetje vendimtare këtu. Së pari ne duhet sqaruar e çfarë kuptojmë me “e përshtatshme për kohën tonë“, për çfarë kohe po mendojmë këtu. Është edhe më e rëndësishme të pyesim nëse përshtatshmëria për kohën tonë është masa për të “vërtetën e brendshme“ të veprimeve të njeriut, apo nëse “të menduarit dhe të shkruarit poezi“ pavarësisht nga të gjitha kundërshtitë e kësaj fraze, nuk janë veprimet që më së shumti na ofrojnë me një masë.

SPIEGEL: Është e habitshme se gjatë gjithë kohës qeniet njerëzore kanë qenë në gjendje të zotërojnë mjetet e tyre; shihni nxënësit e magjistarit. A nuk është disi si shumë pesimiste të thuhet që ne nuk do të jemi të aftë tazotërojmë këtë mjet, sigurisht shumë më të madh të teknologjisë moderne?

HEIDEGGER: Pesimiste, jo. Pesimizmi dhe optimizmi janë pozicione që i bien shumë të shkurtëra sferës mbi të cilën ne po përpiqemi të reflektojmë këtu. Por mbi të gjitha teknologjia moderne nuk është një “mjet” dhe ajo nuk ka të bëjë asgjë me mjete.

SPIEGEL: Pse ne do të duhej të ishim mbizotërues ndaj teknologjisë …?

HEIDEGGER: Unë nuk them mbizotërues. Unë them se ne nuk kemi asnjë rrugë që ende korrespondon me thelbin e teknologjisë.

SPIEGEL: Ndonjëri mund të kundërshtojë naivisht: çfarë duhet të kishim që të vinimte kushtet e sotshme. Çdo gjë funksionon. Gjithnjë e më shumë po ndërtohen termocentrale elektrike. Prodhimi është duke lulëzuar. Njerëz të pjesës të botës me teknologji të lartë janë provë për këtë. Ne jetojmë në prosperitet. Çfarë në të vërtetë mungon këtu?

HEIDEGGER: Çdo gjë funksionon. Kjo është pikërisht ajo që është e çuditshme. Funksionon çdo gjë dhe funksionomi na drejton ne më tej e më tej drejt më shumë funksionimi dhe teknologjia i shkëput njerëzit tutje dhe i shkul ata nga toka gjithnjë e më shumë. Unë nuk e di nëse ju jeni i frikësuar; unë sigurisht isha i frikësuar kur kohët e fundit kam parë fotografitë e tokës të marra nga hëna. Ne nuk kemi fare nevojë për një bombë atomike; asgjësimi i qenieve njerëzore tashmë është duke u zhvilluar. Ne vetëm i kemi krejtësisht kushtet teknologjike për këtë. Kjo nuk është më një tokë në të cilën jetojnë njerëzit. Kohëve të fundit kam pasur një bisedë të gjatë me René Char në Provence – siç e dini poet dhe luftëtar i Rezistencës. Në Provence janë duke u ndërtuar bazat Rocket dhe vendi është duke u shkatërruar në një mënyrë të pabesueshme. Poeti i cili sigurisht nuk mund të dyshohet për sentimentalizëm apo glorifikim të idilikes, më tha mua se asgjësimi i qenieve njerëzore që po ndodh tani është fundi nëse të menduarit dhe poezia nuk e fitojnë fuqinë paqësore edhe një herë.

SPIEGEL: Tani, ne duhet të themi që edhe pse ne preferojmë të jemi këtu në tokë dhe mbase neve nuk do të na duhet ta lëmë atë gjatë jetës tonë, kushedi nëse fati i qenieve njerëzore është që të jenë në këtë botë? Është e kuptueshme që qeniet njerëzore nuk kanë fat në gjithçka. Por në çdo rast një mundësi që duhet parë nga qeniet njerëzore është që ata të largohen nga kjo botë drejt një planeti tjetër. Sigurisht, kjo nuk do të ndodh edhe një kohë të gjatë. Por, ku është shkruar që vendi i qenieve njerëzore është ky këtu?

HEIDEGGER: Nga përvoja jonë njerëzore dhe historia, të paktën për aq sa unë jam i informuar, e di që çdo gjë esenciale dhe e madhe është shfaqur vetëm kur njerëzit kishin një shtëpi dhe ishin të rrënjosur në një traditë. Letërsia e sotme, për shembull, në masë të madhe është destruktive.

SPIEGEL: Na ngacmon fjala destruktive këtu sepse e marrim në një kontekst më të gjerë të kuptimit që ka fjala nihiliste pikërisht përmes jush dhe filozofisë tuaj. Na habit të dëgjojmë fjalën destruktive në lidhje me letërsinë, që ju mund ose duhet ta shihni si pjesë e këtij nihilizmi.

HEIDEGGER: Dua të them që letërsia nuk mendoj që është nihiliste në mënyrën se si unë e definoj nihilizmin.

SPIEGEL: Me sa duket ju shihni, siç u shprehët, një lëvizje botërore që sjell, ose që ka sjellur tashmë, një gjendje absolutisht teknologjike?

HEIDEGGER: Po. Por është pikërisht gjendja teknologjike që më së paku i korrespondon botës dhe shoqërisë së përcaktuar nga thelbi i teknologjisë. Gjendja teknologjike do të jetë shërbëtori më servil dhe më i verbër përballë fuqisë së teknologjisë.

SPIEGEL: Mirë. Por tani pyetja që të vjen vetvetiu: a mundet ende individi të ndikoj në këtërrjet të pashmangshëm gjithkund, ose a mund të ndikoj filozofia në të, ose a mund të ndikojnë së bashku në këtë filozofi që çon një individ ose disa individë drejt një veprimi të caktuar?

HEIDEGGER: Këto pyetje na kthejnë prapa në fillim të bisedës sonë. Nëse mund të përgjigjem shpejt dhe mbase paksa vrullshëm, por nga një reflektim i gjatë: filozofia nuk do të jetë në gjendje t’i sjell një ndryshim të drejtpërdrejt gjendjes së tanishme të botës. Kjo është e vërtetë jo vetëm për filozofinë por për të gjitha përsiatjet dhe përpjekjet thjesht njerëzore. Veç një zot mund t’na shpëtoj ende. Mendoj që e vetmja mundësi shpëtimi e mbetur për ne është të përgatisim gatishmërinë tonë, përmes të menduarit dhe poezisë, për shfaqjen e perëndisë apo për mungesën e perëndisë gjatë rënies; çfarë ne nuk e bëjmë, thjesht vëje, vdis nga një vdekje e pakuptimtë, por që kur ne biejmë, kemi rënë në fytyrën e perëndisë së munguar.

SPIEGEL: A ka ndonjë lidhje mes të menduarit tuaj dhe shfaqjes së kësaj perëndie? A ka, siç ju e shihni, një lidhje shkakësore? A mendoni se ne do të mund ta merrnim këtë perëndi që do të vinte nga të menduarit?

HEIDEGGER: Ne nuk mund ta marrim atë që vjen nga të menduarit. Më e mira që mund të bëjmë është që të përgatitim gatishmërinë e pritjes.

SPIEGEL: Por a mund të ndihmojmë?

HEIDEGGER: Përgatitja e gatishmërisë mund të jetë hapi i parë. Bota nuk mund të jetë ajo çfarë dhe si është përmes qenieve njerëzore, por as nuk mund të jetë pa qeniet njerëzore. Sipas mendimit tim kjo është e lidhur me faktin se ajo që unë e quaj “Qenie“, përdorur tradicionalisht, errët, dhe tani një fjalë e vjetëruar, ka nevojë për qeniet njerëzore. Qenia nuk është Qenie pa nevojën e qenieve njerëzore për ndriçimin, mbrojtjen dhe strukturimin e saj. Unë e shoh thelbin e teknologjisë në atë që unë e quaj kon-strukt. Ky emër në shqyrtim të parë keqkuptohet lehtë, kuptohet, theksoj, nëse ajo është konsideruar siç duhet, prapa në historinë e hershme të metafizikës, çka ende përcakton ekzistencën (Dasein-in) tonë sot. Me përdorimet e fjalës kon-strukt mendoj: Qeniet njerëzore janë kapur (gestellt) dhe them se janë sfiduar nga një pushtet që është shfaqur në thelbin e teknologjisë. Përvoja që njerëzit janë strukturuar (gestellt) nga disa gjëra që nuk janë vetë ata dhe që ata nuk mund ta kontrollojnë vetveten, është pikërisht përvoja që mund tu tregojë atyre mundësinë e depërtimit që njerëzit kanë nevojë për Qenien. Mundësia e përvojës së nevojës së qenies dhe e përgatitjes së qenies për këto mundësi të reja është e fshehur në atë që e bën më moderne vetë teknologjinë. Të menduarit nuk mund të bëjë asgjë më shumë për të ndihmuar njerëzit drejt këtij depërtimi dhe filozofia është në një fund.

SPIEGEL: Në kohëra më të hershme – dhe jo vetëm në kohërat më të hershme – është menduar se filozofia ishte shumë efektive në mënyrë të tërthortë (rrallë drejtpërdrejt), dhe se ka ndihmuarnë shfaqjen e rrymave të reja. Mjafton të mendosh gjermanët, emrat e mëdhenj si Kant-i, Hegel-i deri te Nietzsche, për të mos e përmendur Marks-in, mund të vërtetohet se filozofia në mënyrë të tërthortë ka pasur një efekt të madh. A mendoni se ky efektivitet i filozofisë është drejt fundit? Kur ju thoni se filozofia ka vdekur, se ajo nuk ekziston më, a e përfshini brenda kësaj ideje edhe efektivitetin e filozofisë sot (nëse ai ak ekzistuar ndonjëherë), që të paktën, nuk ekziston më?

HEIDEGGER: Unë veç e thashë në mënyrë të tërthortë por jo në mënyrë të drejtpërdrejt: efekti është i mundur përmes formash të tjera të të menduarit. Kështu të menduarit, si të thuash, mund ta ndryshojë gjendjen e botës rastësisht.

SPIEGEL: Ju lutem, na falni: ne nuk duam të filozofojmë (ne nuk jemi në atë nivel), por këtu ne kemi lidhjen ndërmjet politikës dhe filozofisë, andaj ju lutem na falni, që ju futëm në këtë bisedë. Ju vetëm thatë që filozofia dhe individi nuk mund të bëjnë asgjë përveç…

HEIDEGGER: … për këtë përgatitje të gatishmërisë për ta mbajtur veten të hapur për ardhjen ose mungesën e perëndisë. Përvoja e kësaj mungese nuk është asgjë tjetër, veçse një çlirim i qenieve njerëzore nga ajo që unë e kam quajtur “rënie të qenies” te “Qenia dhe koha”. Një soditje e asaj çfarë sot është një pjesë e përgatitjes së gatishmërisë për të cilën folëm.

SPIEGEL: Veçse realisht duhet të ketë një shtysë nga jashtë, nga një perëndi ose kushdo. Pra të menduarit me vetëdëshirë dhe vetëmjaftueshmëri mund të jetë më efektive sot?Ky ishte mendimi i njerëzve në të kaluarën dhe madje, unë besoj se është edhe mendimi ynë.

HEIDEGGER: Veçse jo drejtpërdrejt.

SPIEGEL: Ne tashmë i përmendëm Kant-in, Hegel-in dhe Marks-in si lëvizës të mëdhenj. Gjithashtu shtysat që erdhën nga Leibniz-i për zhvillimin e fizikës moderne dhe rrjedhimisht për origjinën e botës moderne në përgjithësi. Ne besojmë se tani ju thatë pikërisht që nuk prisni më shumë efekte të tilla sot.

HEIDEGGER: Jo më sipas kuptimit të filozofisë. Roli që filozofia ka luajtur dikur, tani është marrë përsipër nga shkencatsot. Sa për të sqaruar mjaftueshëm “efektin“ e të menduarit, ne duhet të diskutojmë thellësisht çfarë efekti dhe ndikimi mund të ketë këtu. Për këtë, diferencimet duhet bërë me kujdes në mes shkakut, shtysës, mbështetjes, ndihmës, pengesës dhe bashkëpunimit. Por ne vetëm mund të rrisim dimensionin e duhur për të bërë këto diferencime nëse e kemi diskutuar mjaftueshëm parimin e arsyes së mjaftueshme. Filozofia shkrihet brenda shkencave individuale: psikologjisë, logjikës, shkencave politike.

SPIEGEL: Dhe kush e merr vendin e filozofisë tani?

HEIDEGGER: Kibernetika.

SPIEGEL: Ose besimtari që mbetet i hapur?

HEIDEGGER: Por që nuk është më filozofi.

SPIEGEL: Atëherë çfarë është?

HEIDEGGER: Unë e quaj atë të menduarit tjetër.

SPIEGEL: Ju e quani atë të menduarit tjetër. Do të donit ta formuloni pak më qartë?

HEIDEGGER: E keni fjalën për fjalinë me të cilën e kam përfunduar ligjëratën time“Mbi çështjen e teknologjisë”: “Të bërit pyetje është devotshmëri për të menduarit”?

SPIEGEL: Ne kemi gjetur një deklaratë në ligjëratën tuaj mbi Nietzsche-n që duket më e përshtatshme. Ju keni thënë: “Për shkak se lidhja më e madhe e mundshme mbizotëron në mendimin filozofik, të gjithë mendimtarët e mëdhenjë mendojnë të njëjtën gjë. Sidoqoftë, kjo ngjashmëri është kaq esenciale dhe e pasur sa që asnjë individ nuk mund ta shterroj atë, por çdonjëra lidh çdonjëren në mënyrë edhe më rigoroze. ” Megjithatë, duket se sipas mendimit tuaj kjo strukturë filozofike ka ardhur në një përfundim të caktuar.

HEIDEGGER: Ka përfunduar por nuk është e pavlefshme për ne, përderisa është sërish e pranishme në bisedë. E tërë vepra ime nëpër leksione dhe seminare gjatë tridhjetë viteve të fundit ka qenë krejtësisht thjesht një interpretim i filozofisë perëndimore. Rruga e kthimit në themelet historike të të menduarit, të menduarit përmes pyetjeve që nuk janë bërë që nga filozofia greke – çfarë nuk është shmangie nga tradita. Por unë them se rruga e metafizikës tradicionale të të menduarit, e cila përfundon me Nietzsche-n, nuk na ofron ndonjë mundësi të përjetojmë karakteristiakt themelore të epokës së teknologjisë, epokë kjo që sapo ka filluar përmes të menduarit.

SPIEGEL: Në një bisedë me një murg budist rreth dy vjet më parë, ju keni folur për “një metodë krejtësisht të re të të menduairt” dhe keni thënë se “tani për tani, vetëmfare pak njerëz mund ta zbatojnë” këtë metodë të re të të menduarit. A doni të thoni se vetëm fare pak njerëz e kanë zgjuarsinë që për mendimin tuaj është i mundshëm dhe i nevojshëm?

HEIDEGGER: “Kanë” në kuptimin e saj shumë primordial, se ata munden, në një mënyrë, ta “thonë”.

SPIEGEL: Po por në bisedë me murgun budist ju nuk e përshkruani qartë se si mund të realizohet.

HEIDEGGER: Unë nuk mund të isha më i qartë. Unë nuk di asgjë përse ky mendim është “efektiv”. Gjithashtu mund të jetë rruga e të menduarit sot, ajo që çon drejt heshtjes, ashtu që të menduarit mund të jetë i mbrotjur nga të qenit i hedhur jashtë brenda një viti. Gjithashtu ajo mund të marrë treqind vjet për tu bërë “efektive”.

SPIEGEL: Ne e kuptojmë shumë mirë. Por për shkak se ne nuk jetojmë tre qind vjet nga tash, por tani dhe këtu, ne refuzojmë të heshtim. Ne, politikanët, gjysmëpolitikanët, qytetarët, gazetarët dhe të tjerët, vazhdimisht duhet të marrim një vendim apo një tjetër. Ne duhet t‘ia përshtasim veten sistemit në të cilin jetojmë, duhet të provojmë ta ndryshojmë atë, duhet parë për një derë të ngushtë drejt reformës dhe për një derë edhe më të ngushtë drejt revolucionit. Ne presim ndihmë nga filozofi, edhe në qoftë se ajo është, natyrisht, vetëm ndihmë e tërthortë, le të ndihmojë në mënyrë të tërthortë. Dhe tani ne degjojmë të thuhet: unë nuk mund t’ju ndimoj.

HEIDEGGER: Unë nuk mundem.

SPIEGEL: Kjo ka për t’i dekurajuar jo-filozofët.

HEIDEGGER: Unë nuk mundem sepse këto çështje janë aq të vështra, sa që do të ishte në kundërshtim me kuptimin e kësaj detyre të të menduarit, për të bërë paraqitje publike, për të predikuar dhe shpërndarë kategori morale. Mbase unë po rrezikoj me këtë deklaratë: sekreti i mbizotërimit planetar të thelbit të papeshuar të teknologjisë korrespondon paraprakisht dhe pa u vënë re me të menduarit e përpjekjes për të reflektuar mbi këtë thelb të papeshuar.

SPIEGEL: Ju nuk e llogaritni veten në mesin e atyre që në qoftë se do të dëgjoheshit mund të nxjerrni në pah një rrugë?

HEIDEGGER: Jo! Unë nuk njoh asnjë rrugë drejt një ndryshimi të drejtpërdrejt të gjendjes aktuale të botës, duke supozuar se një ndryshim i tillë është i mundur te të gjithë njerëzit. Por them se përpjekja e të menduarit mund ta zgjoj, sqaroj dhe përforcoj gatishmërinë të cilën veç e përmendëm tashmë.

SPIEGEL: Një përgjgije e qartë – por a mundet një mendimtar të thotë: vetëm prisni, se diçka do të ndodhë tek ne në tre qind vitet e ardhshme?

HEIDEGGER: Kjo nuk është aspak një çështje e thjeshtë, të presësh derisa të ndodhë diçka me qeniet njerëzore pasi të kenë kaluar treqind vjet; ka të bëjë me të ardhmen e të menduarit, pa pretendime profetike, pra në kohën e ardhshme nga pikëpamja e karakteristikave themelore të epokës sonë, nëpër të cilat është e vështirë të mendosh. Të menduarit nuk është pasivitet, por është në vetvete veprimi që ka një dialog me fatin e botës. Mua më duket që dallimi, që rrjedh nga metafizika, i prodhuar ndërmjet teorisë dhe praktikës, dhe konceptimi i një transmetimi ndërmjet të dyjave, pengon rrugën drejt pasqyrimit brenda asaj që unë e quaj të mendosh. Mbase këtu mund tu referohem leksioneve të mia që janë botuar më 1954 me titull “Ç‘do të thotë të mendosh?“ Kjo pjesë është më pak e lexuara nga të gjitha botimet e mia, gjithashtu, mbase kjo është shenjë e kohës sonë.

SPIEGEL: Sigurisht se ka pasur gjithmonë një keqkuptim të filozofisë duke menduar se filozofi duhet të ketë një ndikim të rrokshëm me filozofinë e tij. Të nisemi nga e para. A është e përfytyrueshme që nascional-socializmi mund të shihet nga një sendëzim i asaj “përballje planetare“ dhe në anën tjetër si e fundmja, më e lebetitshmja, më e fuqishmja dhe në të njëjtën kohë, protesta krejt e pambrojtur kundër kësaj përballje të “teknologjisë së papërcaktuar planetare“ dhe qenieve moderne njerëzore? Si duket, ju po merreni me të kundërtat e vetes tuaj që janë kaq shumë prodhime të aktiviteteve tuaja dhe kjo mund të shpjegohet se ju, me pjesë të ndryshme të qenies që nuk e çikin thelbin filozofik, hidheni drejt kaq shumë gjërave për të cilat ju si filozof i njihni sikur nuk kanë asfarë vazhdimësie – për shembull koncepte të tilla si “shtëpia“ (Heimat), “rrënjësia“ dhe gjëra të ngjashme. Si përpuqen teknologjia planetare dhe “shtëpia“?

HEIDEGGER: Nuk do ta thosha këtë. Më dukte se e merrni teknologjinë si tepër absolute. Nuk mendoj që gjendja e qenieve njerëzore në botën e teknologjisë planetare është një fat lebetitës i pashmangshëm; mendoj që detyrë e të menduarit, është pikërisht të ndihmojë brenda caqeve të tij, qeniet njerëzore për të përkrahur lidhjen e duhur me thelbin e teknologjisë. Edhe pse nacional-socializmi u nis drejt asaj rruge, ata njerëz ishin tepër të ngujuar në të menduarit e tyre për të arritur një lidhje eksplicite me atë çka është duke ngjarë sot dhe çka kishte filluar që prej tre shekujsh.

SPIEGEL: A e kanë amerikanët këtë lidhje eksplicite sot?

HEIDEGGER: As ata nuk e kanë. Ata janë ende të kredhur në të menduairt pragmatist, që ysht zhvillimin teknologjik dhe manipulimin por njëkohësisht mbyllë rrugën drejt një përsiatje të asaj që është karakteristike në teknologjinë moderne. Në ndërkohë, përçapjet për tu ndarë nga të menduarit pragmatik-pozitivist bëhen sa këtu aq edhe atje në Amerikë. Dhe cili prej nesh mund të thotë nëse një ditë në Rusi dhe Kinë traditat e moçme të “të menduarit“ nuk do të zgjohen për tu dhënë krahun qenieve njerëzre në bërjen e një marrëdhënie të lirë te mundësia e botës teknologjike?

SPIEGEL: E nëse askush nuk e ka atë dhe filozofi nuk mund t’ua jap atyre?

HEIDEGGER: Nuk vendosi dot se sa larg mund të shkojë me përpjekjen time në të menduar dhe në cilën rrugë do të pranohet dhe do të shndërrohet produktivisht në të ardhmen. Më 1957 dhashë një ligjëratë të titulluar “Parimi i identitetit“ me rastin e përvjetorit të Universitetit të Freiburg-ut. Në të, me disa hope të të menduarit, tregova shkallën se deri ku mund të shkojë përvoja e të menduarit, e asaj që është karakteristikë e teknologjisë bashkëkohore. U rropata të tregoja se mund të shkojë deri atje sa të hap mundësinë që qeniet njerëzore të epokës teknologjike të provojnë lidhje me një kërkesë që jo vetëm mund ta dëgjojnë por edhe i takojnë asaj. Të menduarit te unë ka një lidhje thelbësore me poezinë e Hölderlin-it. Por nuk mendoj që ai është sall një poet, krijimtaria e të cilit është subjekt, mes të tjerash, për hsitorianët e letërsisë. Unë mendoj se Hölderlin-i është poeti që shenjëzon drejt të ardhmes, që pret zotin dhe i cili nuk mund të qëndrojë thjesht si një subjekt për kërkuesit në imagjinatën historike letrare.

SPIEGEL: Kur flasim për Hölderlin-in (kërkojmë falje që do ta citojmë edhe një herë), në ligjëratat tuaja mbi Nietzsche-n ju keni thënë se “konflikti i kuptuar ndryshe në mes të Dionisit dhe Apollonit, pasioni i shenjtë dhe arsyeja e kthjellët, është një ligj stilistik i fshehur i fatit historik të gjermanëve, dhe që një ditë duhet të na gjejë gati dhe të përgatitur për strukturimin e tij. Ky kundërshtim nuk është një formulë me ndihmën e të cilit ne mund thjesht ta përshkruajmë “kulturën”. Me këtë konfikt, Hölderlin dhe Nietzsche kanë ngritur një pikëpyetje para gjermanëve: detyrën për të gjetur thelbin e tyre historikisht. A do të jemi të aftë ta kuptojmë këtë shenjë, këtë pikëpyetje? Një gjë është e sigurtë: nëse ne nuk e kuptojmë atë, historia do të hakmerret ndaj nesh. ” Nuk e dijmë në çfarë viti e keni shkruar këtë. Mendojmë që ishte 1935-ta.

HEIDEGGER: Citimi me gjasë i takon ligjëratës së mbajtur mbi Nietzsche-n të quajtur “Vullneti për pushtet si art” më 1936/37. Mund edhe ta kem thënë gjatë atyre viteve.

SPIEGEL: A do të donit ta shpjegonit këtë pak më shumë? Sepse po na largon nga përgjithësimet drejt një fati specifik të gjermanëve.

HEIDEGGER: Atë që kam thënë në citim mund ta them kështu: jam i bindur se një ndryshim mund të përgatitet vetëm nga vendi i njejtë në botë nga ku bota moderne teknologjike filloi. Nuk mund të vijë nga përshtatja me Budizmin Zen apo të tjera përvoja të botës me Lindjen. Ndihma e traditës evropiane dhe një përvetësim i ri i asaj tradite janë të nevojshme për një ndryshim të të menduarit. Të menduarit do të transformohet vetëm nga një i menduar që ka të njejtën origjinë dhe fat.

SPIEGEL: Dhe saktësisht vendi ku bota teknologjike ka origjinën, duhet, ju mendoni…

HEIDEGGER: …të transhendohet [aufgehoben] në kuptimin hegelian, jo të hiqet por të kapërcehet, por jo vetëm nga njerëzit.

SPIEGEL: A po e caktoni një detyrë te posaçme specifikisht për gjermanët?

HEIDEGGER: Po, në këtë kuptim, në dialog me Hölderlin-in.

SPIEGEL: A mendoni se gjermanët kanë një kualifikim specifik për këtë ndryshim?

HEIDEGGER: Po mendoja mbi marrëdhënien e brendshme të veçantë në mes të gjuhës gjermane dhe gjuhës dhe mendimit të grekëve. Kjo më është konfirmuar përsëri e përsëri nga francezët sot. Kur ata fillojnë të mendojnë, ata flasin gjermanisht. Ata këmbëngulin që s’do të mund t’ia dilnin me gjuhën e tyre.

SPIEGEL: A do ta përshkruanit me këtë ndikimin që ju keni pasur në vendet romane, veçanërisht në Francë?

HEIDEGGER: Sepse ata e shohin që s’mund të depërtojnë në botën e sotme me gjithë racionalitetin e tyre, atëherë kur ata provojnë ta kuptojnë atë në origjinën e thelbit të saj. Të menduarit mund të përkthehet po aq pak sa edhe poezia. Në rastin më të mirë, mund të parafrazohet. Sapo provohet të bëhet një përkthim i fjalëpërfjalshëm, gjithcka transformohet.

SPIEGEL: Një mendim turbullues ky.

HEIDEGGER: Do të ishte mirë që kjo turbullirë të merrej seriozisht në masë më të madhe në mënyrë që më në fund të kuptohet se çfarë moment transformimi ka pësuar mendimi grek kur ishte përkthyer në latinisht, një ngjarje kjo e cila ende sot na pengon ne rrugën tonë drejt reflektimit mbi fjalët fundamentale të të menduarit grek.

SPIEGEL: Profesor, ne në fakt do të supozonim, gjithmonë me optimizëm, se diçka mund të komunikohet madje edhe të përkthehet, sepse nëse ky optimizëm që përmban të menduarit, mund të komunikohet pavarësisht nga ndërprerja e barrierave gjuhësore, atëherë jemi të kërcënuar nga provincializmi.

HEIDEGGER: A do ta quanit provincial të menduarit grek, në kontrast me metodën e ideve të Perandorisë Romake? Letrat e tregtisë mund të përkthehen në të gjitha gjuhët. Shkencat (shkenca sot ka kuptimin e shkencave të natyrës, me fizikën matematike si shkencë bazike) mund të përkthehen në të gjitha gjuhët e botës. Thënë më saktë, ato nuk përkthehen por përdoret gjuha e njejtë matematikore. Këtu po prekim një hapësirë e cila është e gjerë dhe vështirë e mbulueshme.

SPIEGEL: Mbase edhe kjo i takon kësaj teme: në kohën e sotme, pa e ekzagjeruar, ka një krizë të sistemit demoktratik-parlamentar. Ka pasur për një kohë të gjatë. Veçanërisht ka një krizë në Gjermani, por jo vetëm në Gjermani. Ka një krizë në vende klasike të demokracisë, në Angli dhe Amerikë. Në Francë nuk mund të quhet as krizë më. Tani, një pyetje: a nuk munden mendimtarët të japin këshilla, edhe si nënprodukt i të menduarit, qëose ky sistem duhet të zëvendësohet me një të ri, dhe se si mund të jetë ai, ose që duhet të bëhen reforma dhe këshilla se si duhet të bëhen këto reforma? Përndryshe, një person i pashkolluar në filozofi – dhe ky normalisht do të jetë personi që i ka gjërat në dorë (edhepse ai nuk i përcakton ato) dhe që është në dorë të gjërave – ky person do të arrijë në konkluzione të rreme, bile edhe në konkluzione tmerrësisht të nxituara. Pra: a nuk duhet që filozofi të jetë gati të mendojë se si qeniet njerëzore duhet ta organizojnë jetën e tyre të përbashkët në këtë botë, në të cilën ata vetë e kanë zhvilluar kaq shumë teknologjinë dhe mbase teknologjia edhe po i mbizotëron? A nuk është e pritshme nga një filozof që ai të këshillojë ato që sipaj tij, janë mënyrat më të mira për të jetuar?A nuk do të ishte ky një privim i shkurtër i filozofit nga një pjesë, qoftë ajo dhe një pjesë fare e vogël, e profesionit dhe thirrjes së tij, nëse ai nuk transmeton asgjë për këtë?

HEIDEGGER: Aq sa unë mund të shoh, një individ është i paaftë ta kuptojë botën si të tërë përmes të menduarit, deri në atë masë sa ai të japë instruksione praktike, veçanërisht përballë detyrës ku përsëri duhet të gjejmë një bazë për vetë të menduarit. Për sa kohë që e merr veten seriozisht me drejtim nga tradita, të menduarit do t’i kërkohet shumë nëse i duhet ta përgatisë veten për të dhënë instruksione. Mbi çfarë autoriteti mund të ndodhë kjo?Në fushën e të menduarit, nuk kaformulime autoritative. I vetmi kusht për të menduarit vjen nga fakti që duhet të mendohet. Kjo është, sidoqoftë, mbi gjithcka tjetër ajo për çka ia vlen të pyesësh. Për ta bërë këtë paraqitje të çështjes më të kuptueshëm, është i nevojshëm një diskutim në mes të filozofisë dhe shkencave, sukseset tekniko-praktike të së cilës do ta bënin të menduarit në një kuptim filozofik sa më të tepërt. Situata e vështirë në të cilën të menduarit është i drejtuar tek detyra e vetë, i përgjgjet kështu një tjetërsimi të ushqyer nga pozicioni i fuqishëm i shkencave, nga një lloj i të menduarit të cilit i duhet ta mohojë veten duke iu përgjigjur pyetjeve praktike dhe ideologjike të ditës.

SPIEGEL: Profesor, në fushën e të menduarit nuk ka formulime autoritative. Si rrjedhim, nuk është befasi që arti modern po kalon një kohë të vështirë për të bërë formulime autoritative gjithashtu. Megjithatë, ju atë e quani “destruktiv”. Arti modern e mendon veten si art eksperimental. Veprat e tij janë përpjekje…

HEIDEGGER: Do ta mësoja me kënaqësi

SPIEGEL: … përpjekje të dala nga situata e izoluar e njerëzve dhe artistëve, dhe në një nga njëqind përpjekje, del një që godet në shenjë.

HEIDEGGER: Kjo është pyetja e madhe. Ku qëndron arti në këtë mes? Çfarë vendi zë?

SPIEGEL: Mirë, por këtu ju po kërkoni diçka nga arti që nuk po e kërkoni më nga të menduarit.

HEIDEGGER: Unë nuk po kërkoj asgjë nga arti. Vetëm po them që është një pyetje se çfarë vendi zë arti.

SPIEGEL: Nëse arti nuk e di vendin e tij, a do të thotë që është destruktiv?

HEIDEGGER: Mirë, hiqe atë pjesë. Do të doja të thoja, megjithatë, se nuk mendoj që arti modern na çon drejt një shtegu, veçanërisht mbetet e paqartë se ku e sheh ose të paktën ku duket ajo që është më karakteristike për artin.

SPIEGEL: Edhe artistit i mungon përkushtimi ndaj traditës. Mund t’i duket e bukur dhe të thotë: po, kështu do të pikturonte dikush para gjashtëqind vjetësh apo treqind vjetësh, apo edhe 30 vjetë më parë. Por më s’do të munte edhe nëse do të donte. Artist i madh më pas do të bëhej falsifikatori i zgjuar Hans van Meegeren, i cili më pas do të pikturonte “më mirë” se të tjerët. Por kjo nuk funksionon më. Prandaj artisti, shkrimtari, poeti gjenden në pozitë të ngjashme me mendimtarin. Sa shpesh duhet të themi “mbyllni sytë”.

HEIDEGGER: Nëse “industria e kulturës” merret si strukturë për klasifikimin e artit, poezisë dhe filozofisë, atëherë barazia justifikohet. Sidoqoftë, nëse jo vetëm industria por edhe ajo çka quajmë kulturë vihet në pikëpyetje, atëherë soditja e këtij aftësimi pyetës i takon gjithashtu përgjegjësisë së fushës së të menduarit, dhe gjendja e keqe e të menduarit është vështirë e imagjinueshme. Por shqetësimi më i madh i të menduarit është se sot, aq sa kam arritur të vërej, asnjë mendimtar aktual nuk tregon kush është mjaftueshëm i mirë ta vendosë të menduarit, drejtpërdrejtë dhe formativisht, para lëndës dhe kështu drejt shtegut të vet. Madhështia e asaj që duhet të mendohet është shumë e madhe për ne sot. Mbase duhet të ballafaqohemi me ndërtimin e urave të ngushta dhe jo shumë të largëta, për t’i kaluar.

Përktheu: Durim Abdullahu