Gjashtë ditë të tmerrshme në burgun e Stanfordit – historia e eksperimentit që njerëzit paqësorë i shndërroi në ‘përbindësha’

Psikologu i Stanfordit, Philip Zimbardo, mori një shumë të madhe parash nga marina amerikane në vitin 1971 për të kryer një eksperiment që do t’i ndihmonte ata të kuptonin më thellë ndërveprimet dhe dinamikën midis rojeve dhe të burgosurve.

Për të kryer studimin, i njohur sot si Eksperimenti i Burgut të Stanfordit në SHBA, ai mblodhi 24 të rinj dhe u shpjegoi idenë e tij – ata duhet të marrin pjesë në një projekt jashtëzakonisht të pazakontë në dy javët e ardhshme.

Zimbardo dhe kolegët e kthyen bodrumin e godinës në një burg fals, “menaxher” i të cilit u zgjodh ai.

Sa për të rinjtë, u takonte të “luanin” rolin e rojës apo të burgosurit, sipas asaj që do t’u caktohej rastësisht. Pjesëmarrësit u kompensuan financiarisht.

Fillimisht iu përgjigjën disa pyetjeve dhe më pas informacionet rreth tyre u analizuan në detaje (në studimet e mëvonshme, disa psikologë kritikuan zgjedhjen e kandidatëve).

Pjesëmarrja u ishte ndaluar personave që kishin pasur sjellje problematike në të kaluarën. Të gjithë të rinjtë ishin të shëndetshëm, kurrë më parë nuk kishin shfaqur prirje ndaj dhunës dhe konsideroheshin studentë të mirë.

Gjithçka dukej mjaft e lehtë – si një ushtrim “me role të caktuar” ndërsa pjesëmarrësit mund të largoheshin nga eksperimenti në çdo kohë. Ose kështu iu premtua atyre.

Një natë para fillimit të eksperimentit, Zimbardo u shpjegoi rregullat “rojeve”. Atyre iu kërkua të siguronin mbikëqyrje gjatë gjithë kohës, që do të thoshte se ata do të ndaheshin në tre turne tetë-orëshe.

Atyre iu dhanë uniforma, syze dielli dhe shkopinj druri dhe iu tha në mënyrë eksplicite që të mos i godisnin ose të keqtrajtonin fizikisht të burgosurit.

Në një video të studimit, Zimbardo mund të shihet duke folur me rojet “ti mund të shkaktosh ndjesi mërzie, frikë në një farë mase, mund të krijosh nocionin e arbitraritetit se jeta e tyre kontrollohet plotësisht nga ne, sipas sistemit, ti, unë dhe ata më pas nuk do të kenë privatësi. Ne do të heqim individualitetin e tyre në mënyra të ndryshme. Në parim, qëllimi i gjithë kësaj është që ata të ndihen të pafuqishëm. Në një situatë të tillë ne do të kemi të gjithë pushtetin dhe ata nuk do të kenë asgjë”.

Të nesërmen, pjesëtarët e policisë së vërtetë që pranuan të merrnin pjesë në eksperiment, erdhën në shtëpitë e kandidatëve të caktuar për të burgosur dhe i morën ata.

Më pas ata u kontrolluan, u morën shenjat e gishtërinjve dhe u fotografuan. Ata u transportuan në bodrum, ku i prisnin rojet. Në vend të emrave iu dhanë numra për të krijuar përshtypjen e sa më shumë çnjerëzimit.

Dita e parë e eksperimentit ishte relativisht pa ngjarje dhe ditën e dytë të burgosurit në qelinë 1 bllokuan derën me shtretërit e tyre, duke refuzuar të dilnin ose të ndiqnin udhëzimet e eprorëve të tyre.

Gardianët nga turni i dytë dolën vullnetarë për të punuar jashtë orarit për të ndihmuar në shuarjen e rezistencës dhe më pas i spërkatën të burgosurit me zjarrfikës.

Duke kuptuar se kontrolli i nëntë të burgosurve me tre roje në turne ishte një sfidë, njëri prej tyre sugjeroi përdorimin e metodave psikologjike për t’i kontrolluar ata.

Disa të burgosur që nuk ishin përfshirë në rezistencë u trajtuan me privilegj dhe u dhanë shpërblime, si racione më të mëdha.

Kjo sjellje ka shkaktuar dyshime te të burgosurit se ka pasur “informatorë”.

Në fund të ditës së dytë, njëri prej tyre pati një krizë nervore dhe duhej të linte eksperimentin.

Gardianët i detyruan të burgosurit të përsërisin numrat e caktuar për të përforcuar idenë se ky ishte identiteti i tyre i ri. Shumë shpejt filluan t’i keqtrajtojnë, duke përdorur ndëshkime fizike (ushtrime afatgjata për gabimet e bëra).

Kushtet sanitare u përkeqësuan nga refuzimi i gardianëve për të lejuar disa të burgosur të urinonin normalisht, në vend të kësaj duhej ta bënin këtë në një kovë të vendosur në qeli.

Dyshekët e rregullt ishin një “send me vlerë” në burg dhe gardianët ndëshkonin të burgosurit që nuk i rregullonin duke i hequr dyshekët (duke i lënë të flenë në beton).

Disa të burgosur u detyruan të ishin lakuriq si një metodë degradimi. Disa nga rojet u bënë gjithnjë e më mizorë ndërsa eksperimenti përparonte, dhe më vonë u arrit në përfundimin se një e treta e tyre shfaqnin prirje sadiste.

Dita e tretë ishte e rezervuar për vizita. Për këtë rast Zimbardo kërkoi që të burgosurit të ushqeheshin dhe burgu të pastrohet, për të mos shkaktuar zemërimin e prindërve që luanin rolin e vizitorëve.

Në ditën e katërt, disa nga të burgosurit ishin vetëvrasës, me një humbje të plotë të ndjenjës së realitetit.

Eksperimenti i Burgut të Stanfordit përfundoi në ditën e gjashtë kur Zimbardo solli psikologen e diplomuar Christina Maslach për të analizuar situatën. Të thuash se ajo ishte e tmerruar është një nënvlerësim.

Dhe Zimbardo e kuptoi se duhej ta ndalonte eksperimentin pasi rishikoi pamjet e natës, ku pa mënyra shumë më të këqija dhe më poshtëruese të ndëshkimit dhe çnjerëzimit të të burgosurve.

Ai raportoi gjetjet e eksperimentit në Komitetin Gjyqësor të SHBA. Ai u kritikua, por Zimbardo ‘dëshmoi’ se kishte vërtetuar se kushtet e jashtme, jo personaliteti i individit, përcaktojnë reagimin e njerëzve nën stres.

Pothuajse pa detyrim dhe me pak bindje, personat që nuk kishin histori dhune u bënë sadistë, të gatshëm për të kryer krime të tmerrshme ndaj kolegëve dhe miqve të djeshëm.

Nga ana tjetër, të burgosurit pësuan dhunë – duke pranuar plotësisht rolin e viktimës. Pas vetëm disa ditësh ata u thyen dhe e pranuan rutinën e jetës së burgut si normale.

Rezultatet e eksperimentit patën një ndikim të thellë në sistemin e burgjeve.

Në të njëjtën kohë, ata tregojnë se kur njerëzit ndiejnë mjaftueshëm pushtet dhe çlirohen nga përgjegjësia, shumë lehtë mund të kryejnë krime që nuk do t’i bënin kurrë në kushte normale.

Ndryshe, kujtojmë se janë realizuar disa filma dhe dokumentarë për eksperimentin, rezultatet dhe gjithçka që pasoi pas saj. /Telegrafi/