Përtej kutive të votimit: mungesa e legjitimitetit demokratik në Kosovë

Pikëpamjet që legjitimitetin e kufizojnë si çështje besimi të subjekteve dhe për pasojë e matin atë me numrin e ‘krerëve’ që votojnë apo besojnë tek institucionet qeverisëse, injorojnë faktorët që ndikojnë dhe e përcaktojnë legjitimitetin e që nuk kanë të bëjnë fare me besimin. Legjitimiteti demokratik provohet në sferën publike dhe jo me numrin e votuesve as në mendimet private të individëve në anketa.

Legjitimiteti dhe pushteti
‘I forti kurrë nuk është aq i fortë sa të bëhet sundimtar’ shkruante filozofi Zhan Zhak Ruso, ‘po nuk e shndërroi fuqinë e tij në të drejtë dhe bindjen në detyrë.’

Ky formulim është tejet domethënës për rëndësinë e të legjitimuarit të pushtetit politik. Në mënyrë që të qëndrojë, një sundimi politik i duhet që pushtetin e fituar ta kthejë në autoritet të drejtë, apo me fjalë të tjera, legjitim. Pra, që pushteti të njihet si i drejtë dhe i pranueshëm apo legjitim, nuk është vetëm një privilegj për klasën pushtuese, por parakusht i qeverisjes të qëndrueshme të vendit.

Pushteti vendës dhe ndërkombëtar në Kosovë, secili prej tyre kanë telashet e veta me legjitimitetin e sundimit të tyre. Klasa aktuale e pushtetit në Kosovë legjitimitetin e saj e bazon në arritjet e kaluara (rezistenca kundër okupimit serb dhe lufta për çlirim) dhe në premtimet për integrim në Bashkimin Europian në të ardhmen. Mirëpo, kujtimet e së kaluarës dhe premtimet për të ardhmen janë të pamjaftueshme për të krijuar një themel të fortë që do të legjitimonte vendimet e marra në emër të popullit. Përveç ndjenjës së interesit të përbashkët, njerëzit veprojnë dhe sillen edhe si subjekte racionale, të shtyrë nga interesat e tyre vetjakë për leverdi dhe dobi të prekshme në të tashmen.

Për sa i përket pushtetit ndërkombëtar, dita ditës po duket se ai po e udhëheq vendin pa e pasur të qartë qëllimin dhe pa raporte legjitime me popullin, përveç nëse bazë të legjitimitetit të tyre e konsiderojmë ruajtjen e paqes, shtet-ndërtimin dhe integrimet në Bashkimin Europian. Mirëpo, kjo bazë është duke u rrënuar në saje të dështimeve për të ndërtuar institucione funksionale të shtetit dhe zhvillimeve të fundit në rajon ku Kosova mbetet vendi më i izoluar, ndërsa perspektiva për integrime është e dyshimtë për shkak të qëndrimit të disa vendeve të Bashkimit Europian kundër pavarësisë së Kosovës, por edhe për vetë ngecjet e vendit drejt integrimit europian.

Sidoqoftë, nuk do të ndalem për të diskutuar këtë. Në cilindo rast, ky legjitimitet nuk vjen nga ndonjë përpjekje për të angazhuar dhe përfshirë popullin e Kosovës në vendimmarrje, e që është baza e legjitimitetit demokratik, por nga premtimi për të udhëhequr një shtet politikisht të dobët, ku sundon kushdo përpos ligjit dhe ekonomikisht të pazhvilluar drejt ‘parajsës së bollëkut, mirëqenies, e sundimit të ligjit’ që ‘vjen me anëtarësimin e Kosovës në Europën e bashkuar’!

Prandaj, duhet bërë dallim ndërmjet ‘legjitimimit’ që ka për qëllim të bëjë të pranueshme qeverisjen (dhe keqqeverisjen) e pushtetit në sytë e popullit dhe marrëdhënies legjitime që justifikohet në saje të respektimit të normave dhe ligjeve të themeluara. Është pikërisht kjo marrëdhënie legjitimite ndërmjet qeverisë dhe të qeverisurve që garanton përgjegjshmërinë e pushtetit ndaj popullit.

Veç kësaj, legjitimiteti i një regjimi politik ndikon edhe sjelljen e të qeverisurve, dhe jo vetëm të qeverisë. Rregulli i shtuar, stabiliteti dhe efikasiteti janë nga përparësitë që një sistem legjitim pashmangshëm i gëzon, si rezultat i bindjes së qytetarëve që buron nga ndjenja dhe identifikimit të tyre me sistemin përkatës politik.

Nëse kjo nuk ndodh në zgjedhjet e radhës, Republika e Kosovës do të vazhdojë të mbajë ‘zgjedhje të lira dhe demokratike’ dhe të kënaqet me duartrokitje nga jashtë e brenda, por kjo nuk do të garantojë cilësinë e sistemit politik, shërbimeve publike dhe sundimin e ligjit në vend. Këto të fundit janë të lidhura ngushtë me shoqërinë dhe nuk mund të pritet që ato të vijnë nga Brukseli apo Uashingtoni, para se të zhvillohet përgjegjshmëria demokratike në vend.

Miratimi publik

Ngritja e lehtë e përqindjes së votuesve nga numri i përgjithshëm i elektoratit mund të jetë një shenjë optimiste nëse niveli i daljes në zgjedhje merret si tregues i legjitimitetit duke supozuar se përmes daljes për të votuar qytetarët njohin autoritetin dhe politikat përkatëse të klasës politike. Sidoqoftë, kjo do të ishte e vlefshme për dimensionin sociologjik të legjitimitetit, domethënë asaj çfarë njerëzit besojnë të jetë legjitime. Sipas këtij kuptimi, legjitimiteti është sinonim i miratimit publik, dhe studiohet përmes hulumtimeve të opinionit publik.

Megjithatë, aftësia e një regjimi për të mbjellë dhe ruajtur miratimin e popullatës, nuk është e mjaftueshme për të studiuar çështjen e legjitimitetit normativ demokratik. Me rëndësi thelbësore është edhe mënyra se si arrihet miratimi popullor: me mashtrim, detyrim, apo në bazë të parimeve të sovranitetit popullor.
Megjithëse një klasë politike mund të gëzojë mbështetje të gjerë popullore, kjo nuk e bën atë detyrimisht demokratike në kuptimin liberal (që nënkupton të drejta dhe liri të caktuara qytetare) e as kushtetuese (që nënkupton se ajo klasë duhet t’i përmbahet rregullave dhe ligjeve të vëna). Ilustrime ekstreme të kësaj janë mbështetja e gjerë popullore në autokraci për diktatorë, si Hitleri dhe Millosheviqi. Natyrisht këta kishin arritur të siguronin këtë mbështetje duke demobilizuar opozitën, apo me fjalë të tjera duke dobësuar apo përjashtuar shoqërinë civile dhe partitë opozitare nga sfera publike dhe duke minimizuar angazhimin qytetar.

Legjitimiteti demokratik

Që një qeveri të ketë të drejtë të krijojë institucione dhe të vë ligje për një popullatë, ajo duhet të gëzojë legjitimitet jo vetëm në kuptimin sociologjik, por edhe normativ, pra të plotësojë kushtet apo normat që kanë të bëjnë me kualitetin e institucioneve dhe përmbajtjen e ligjeve: që ato të jenë të drejta dhe që diskutimi për to të jetë i paanshëm e i hapur, e kështu me radhë.

Pra, ideja e përhapur se zgjedhjet demokratike mund të jenë të mjaftueshme për të ndërtuar legjitimitetin politik mund të sfidohet lehtë. Ka praktika të tjera politike të cilat ndërtojnë ose rrënojnë legjitimitetin politik. ‘Zgjedhjet e lira dhe demokratike’ që rezultojnë në vendosjen e një qeverie të caktuar e cila më pas pretendon të flasë dhe të marrë vendime në emër të ‘vullnetit të popullit’ nuk janë të mjaftueshme për të konkluduar se ajo qeveri gëzon legjitimitet pavarësisht nga cilësia e qeverisjes dhe e procesit të zgjedhjeve. Kjo është sidomos e vërtetë në kontekst të nivelit tejet të ulët të demokracisë brenda partiake dhe mungesës së ofertave për politika alternative.

Zgjedhjet janë të mira jo për shkak se agregojnë apo bashkojnë preferencat dhe vullnetin e votuesve, por ngase atyre iu paraprin (ose së paku duhet t’iu paraprijë) një diskutim i përgjithshëm politik gjatë të cilit qytetarët informohen dhe marrin njohuri mbi çështjet me interes publik. Politikanët duhet të paraqesin alternativa dhe të argumentojnë pse dhe si politikat e propozuara prej tyre janë më të mira se ato të kundërshtarëve politikë.

Funksioni i medias masive në këtë proces është t’ua sqarojë qytetarëve se sa janë të logjikshme dhe të realizueshme alternativat e propozuara. Sidoqoftë, vështirë se mund të thuhet se mediat e kanë luajtur këtë rol gjatë fushatës zgjedhore. Ato më shumë janë pozicionuar pro partive të caktuara dhe kanë mbështetur e promovuar pa kusht atë apo këtë kandidat për poste të politikës lokale.

Ndërsa faktorët ndërkombëtarë dhe vendës i vlerësuan si të suksesshme zgjedhjet e para në Kosovën e pavarur, ata e bënë këtë duke i parë ato thjesht si një instrument përmes të cilit preferencat e qytetarëve agregohen në kutitë e votimeve, pavarësisht mungesës së procesit të argumentimit e debatit racional që duhet t’i paraprijë vendimmarrjes demokratike gjatë së cilës partitë dhe shoqëria civile nuk përjashtohen dhe kanë shanse të barabarta për të shprehur alternativat, qëndrimet dhe mospajtimet e tyre. Vetëm pasi ky proces i diskutimit publik të jetë kryer zgjedhjet kanë kuptimin e grumbullimit të vullnetit të qytetarëve të informuar, dhe jo të votuesve që zgjedhjet e tyre i bazojnë në parapëlqime rajonale e personale.

Demokracia, si sistem qeverisës i popullit, legjitimitetin e bazon në parimin e sovranitetit popullor që ushtrohet përmes formave të demokracisë përfaqësuese (zgjedhjet) dhe që garantohet përmes lirive formale të besimit, shprehjes dhe organizimit, ashtu që rezultati i zgjedhjeve me të vërtetë të reflektojë vullnetin e popullit.

Një sistem mund të thuhet se ka krizë legjitimiteti atëherë kur rregullat mbi të cilat bazohet sistemi rrezikohen ose sfidohen. Demokracia liberale, si sistem që bazohet në zgjedhje dhe liritë përkatëse, kërcënohet nga kriza e legjitimitetit atëherë kur këto tipare legjitimuese të saj vihen në rrezik. Në Kosovë, ku patëm zgjedhje jo dhe aq të lira (liria për t’u shprehur nuk u garantua sa duhet) dhe jo dhe aq të drejta (pati manipulime me vota), mund të flitet për pretendime ‘demokratike’ por zor se mund të dëshmohet niveli i duhur i demokracisë së vërtetë.

Sido që të jetë, të manipuluara apo jo, legjitimiteti i vërtetë demokratik shkon përtej kutive të votimit. Ajo që ka rëndësi për këtë formë legjitimiteti është që politikat e propozuara t’i nënshtrohen shqyrtimit të kujdesshëm gjatë një procesi gjithëpërfshirës të diskutimit publik para zgjedhjeve. Përndryshe, votimi nuk do të ishte i domosdoshëm për zgjedhje. Në vend se me votu, zgjedhja e personave për poste politike do të mund të bëhej në forma shumë më praktike dhe më pak të kushtueshme, siç është heqja e shortit, për shembull.

(Autori është ligjërues universitar, magjistër i teorisë politike dhe marrëdhënieve ndërkombëtare)