Kultura

Kur Fishta shante Evropën, që “për veti veç mendon”!

Para 9 vitesh

Në kërkim të shkrimeve të para të Gjergj Fishtës, që kanë qenë shpeshherë vargje të improvizuara kushtuar miqve dhe dashamirësve me raste festash e përvjetorësh, të gjithë studiuesit ndalen te një poezi e shkruar italisht më 1892. Ajo poezi është ruajtur, pasi ka qenë botuar më 1933-1934 në vëllimin e veprave të plota të poetit kroat, Silvije Strahimir Kranjçeviq (1865-1908), të cilit i kushtohet. Vargje të tilla të Fishtës, të shkruara ndoshta edhe më herët, kanë qenë ruajtur nga Pashko Bardhi (1870-1948), njëri prej miqve më të ngushtë të Fishtës qysh në seminarin e Troshanit e më tej në Livno e Sutjeskë.

Tonin Çobani

Por, ne nuk e dimë se ku kanë përfunduar ato vargje. Mbas Luftës së Dytë Botërore humbën (ose u keqpërdoren) shumë dorëshkrime me interes për kulturën tonë, veçanërisht kur ata ndodheshin në institucione fetare, si në rastin tonë është kuvendi françeskan në Shkodër (dhe në Troshan), që kishte qenë edhe seminar ku përgatiteshin françeskanët e rinj.

Poezia më e hershme, pra, që njihet deri sot, vjen me titullin “Poetit të vlertë, zotni Silvio Kranjçeviqit”. Kranjçeviqi, me të cilin Fishta kishte lidhur miqësi ndërsa studionte filozofi në Livno (Bosnje), është poeti që shënon fillimet e modernizmit në letërsinë kroate. Biografi më i kompletuar i Fishtës, Danjel Gjeçaj, ka riprodhuar një strofë prej kësaj poezie në origjinal (italisht) dhe të përkthyer në shqip prej tij.

“Uf! Evropë e shitun, për veti veç mendon!” (Uf! Evropa, che serva viltá!) është vargu i fundit i asaj strofe. Dhe njëherësh është vargu i parë, përmes të cilit Fishta i drejtohet me “ti” Evropës. Pikërisht këtë qasje të Fishtës me Evropën unë e kam parë në tri kohë.

Koha e parë: Zhgënjimi

Fishta nuk ishte më tepër se 21 vjeç kur, duke iu drejtuar mikut të vet poet, gjykon Evropën të shitur s’di se ku dhe të kyçur në interesat e veta politike (dhe ekonomike): “Uf ! Europa, che serva viltá!”.
Një zhgënjim rinor ky i një shqiptari për fatet e atdheut të vet evropian të mbetur në një robëri të gjatë aziatike prej pesë shekujsh: “…nën zgjedhë të randë e raja të turkut tiran…”; një zhgënjim ky i një ballkanasi (ballkanas është edhe Kranjçeviqi) që vë në dyshim ëndrrën e vet të lirisë, duke qenë bir i një populli ndër më të vjetrit në Mesdhe; një zhgënjim ky, po ashtu, i një poeti të një vendi të vogël (si Shqipëria) që ka pritur shumë më tepër në sa Evropa zbythte përfundimisht përtej Bosforit osmanët e fundit të Ballkanit.

Historia është e padrejtë duket sikur arrin në përfundim poeti ynë, edhe nëse ajo histori shkruhet në një vend të shenjtë (Paqja e Shën Stefanit) apo në një kryeqytet me famë për qytetërimin evropian (Kongresi i Berlinit): kudo e kurdoherë Evropa, veç për vete ka menduar. Ja e gjithë strofa: “Po kështu, Silv’im, më asht fjala jote, që zemrën më freskon, të rime me dënesë e vaj për Atdhe tim të dashun që vuen pa mëshirë tash sa qindvjeta nën zgjedhë të randë e rajë e zurkut tiran që dekë as gjallë s’e don. Uh! Evropë e shitun, për veti veç mendon!” (Gj.Fishta, Poetit të vlertë, zotni Silvio Kranjçeviqit, f.24)

Koha e dytë: Zemërimi

Dhjetë vjet më vonë, më 1902, kur Fishta shkruan blenin e parë të “Lahutës së Malcis” (që pa dritën e botimit më 1904-5), zhgënjimi kthehet në akuzë: Evropa tashmë është “kurva e motit”. Ajo nuk e njeh as besën humane, as drejtësinë hyjnore (“Që i ra mohit Besës e Zotit”). Akuza vjen e shoqëruar me zemërim të thellë. Poeti pyet: “Po, a ky asht sheji i qytetnisë/ Me nda tokën e Shqipnisë/Për me mbajtë këlysht e Rusisë?” (Gj. Fishta, Lahuta e Malcis, f.167)

Jemi mësuar t’i interpretojmë këto tre vargje historikisht dhe kemi lënë jashtë vëmendjes atë çfarë poetikisht përcillet prej tyre. Të mos harrojmë se jemi te kënga e dytë (“Lufta”) e blenit të parë të “Lahutës… ” që mban titullin “Te Ura e Rrzhanicës” (osedhe “Marash Uci”). Në botimin përfundimtar të vitit 1937 të “Lahutës… ”, kjo këngë është e trembëdhjeta dhe mban titullin “Te Kisha e Shnjonit”. Pavarësisht renditjes dhe titullit tjetër, vargjet e saj nuk kanë pësuar asnjë ndryshim. Mesazhi i tyre poetik vjen me vlera njerëzore universale. Shqiptarët janë njerëz që me djersë e lot gjaku kanë mbrojtur trojet dhe familjet e tyre (“Për me mbajtë një grue te shpia S’cilës bukë i lypin fëmija Edhe i len ndoshta me qa Përse e mjera bukë nuk ka”).

Të tjerë janë ata që “sot me e nda duen copa-copa” Shqipërinë: ata për Zot kanë paranë (“Gjinde, s’cilës Zot i asht ari”). Dhe pas kësaj vjen pyetja akuzë “Përse?”, që duket se tingëllon njësoj si më 1902, kur u shkruan ato vargje (a më 1937 kur u përfshi përfundimisht në “Lahutë të Malcis”), ashtu edhe në ditët e sotme sa herë i lexojmë.

Koha e tretë: Britma

Edhe pasi kanë kaluar dy-tri dekada ose më tepër (nga 1892 dhe 1902), Fishta nuk ndryshon në përballjen e tij me Evropën, veçse zhgënjimi apo zemërimi i tij tashmë është kthyer në një britmë kumbuese: Evropa është një “mrrutë e ndytë shkërdhye me evrej t’Parisit e t’Londonit”. Me këto vargje nis poezia “Surgite mortui!” (Çohuni të vdekun!), përfshirë në botimin e dytë të vëllimit me lirika “Mrizi i Zanave” (Shkodër, 1924).

Fjalori i përdorur në këtë poezi dhe veçmas në këtë strofë të parë (“mrrutë e ndytë”, “shkërdhye”, “dreqi ia plasi të dy sytë”, “marren ma s’e njeh” etj.), është më se i mjaftueshëm për të kuptuar se qasjet e Fishtës me Evropën zhvillohen në të njëjtën kahe. Edhe shpallja e Pavarësisë, edhe krijimi i shtetit shqiptar, edhe lëvizjet që ka bërë poeti nëpër Evropë (edhe si sekretar i delegacionit të Shqipërisë në Konferencën e Paqes në Paris), edhe në SHBA, nuk e kanë zbutur zemërimin e tij. Përkundrazi. Është vetë realiteti shqiptar që ia amplifikon britmën: “… Mbaroi Kosova!… Janina humbi!… e ndoshta, Tepeleni… Shkoi Manastiri! Dibra edhe Gjakova!… Vendet ma t’mira ne na i mori shkjau, E, çka asht ma zi, ne vëlla me vëlla na ndau!”

Por, jo vetëm kaq. Britma që i del poetit tani nga shpirti i trazuar ka edhe një shkas tjetër. Ai ka kuptuar se vetë shqiptarët nuk e duan veten e tyre:

Çka bajnë shqiptarët?… Hanë fiq e kastraveca,
E pijnë mastikë e qesin petulla n’ujë;
E ngrihen rrugës e fryhen si gjeldeca;
E rrinë tue këqyrë udhës ushtarët e huej
Pale e kanë kësulën qyp ose kapelë,
A e ka uficiali kalin at a pelë.
(Gj. Fishta, “Surgite mortui!” (Çohuni të vdekun!), f.47)

A e ka “uficiali i huaj” kalin mashkull apo femër, është njësoj si të përgojosh sot në Tiranë një ambasador të vendeve të BE-së për makinën që ai nget apo për orën që mban në kyçin e dorës së tij të majtë: cilën ka më të shtrenjtë? Dhe më pas ta ndiesh veten të zhgënjyer (apo të zemëruar) dhe të shkrehesh në britma kundër vendit që aksh ambasador përfaqëson.