E madhja Isadora Duncan, kërkoi shërim shpirtëror në Shqipërinë e trazuar të vitit 1913: Kur jeta e artistit zgjohej tek unë, nuk mund ta përballoja atë dallgë mjerimi që kishte pushtuar shqiptarët…

Duke shkruar romanin Santa Quaranta – gërsheti i prerë i Isadora Duncanit (që konsiderohet si themeluesja e vallëzimit modern), dhe duke kërkuar informacione mbi jetën e kësaj balerine të famshme franko-amerikane të dekadave të para të shekullit XX, gjeta mjaft letra të saj që shkruheshin mbi Shqipërinë. Madje një miku im më tregoi dhe për një letër që Faik Konica i kishte dërguar zonjës Duncan meqë nuk do të shkonte në një spektakël të saj dhe që ruhej ende në arkivin shtetëror të Tiranës.

Luan Rama

Historia është e veçantë: kjo balerinë amerikane që kishte artin në shpirt, e la Amerikën dhe erdhi në Paris në fillimet e shekullit. Një udhëtim në Greqi me familjen e saj kur ajo ishte veç 15-vjeçare, e kishte frymëzuar që të kërcente zbathur dhe veshur me tunikën e bardhë që shohim sot në statujat e antikitetit, të kërcente ashtu si nimfat. Dhe kështu ajo zbarkoi në Francë duke u shfaqur në skenat pariziane të “Rue Gaité” si një balerinë që kërcente si shtojzovallet dhe që sillte ehot e largëta të antikitetit dhe danset e festave të Dionisit.

Kështu, shumë shpejt ajo u bë jo vetëm e parapëlqyera e publikut por dhe muza e një sërë letrarësh, kompozitorësh, piktorësh e skulptorësh të shquar të asaj kohe. Pothuaj të gjithë u dashuruan me të, si skulptorët Rodin apo Bourdelle ashtu dhe letrarë si shkrimtari italian D’Anunzio, apo regjisorë teatri e aktorë si dhe poetë si Sergej Esenin që u çmend pas saj dhe u martua. Por, diçka tragjike do ta ndryshonte rrjedhën e jetës së saj. Dy fëmijët e saj, në rrethana aksidentale u mbytën në lumin Seine të Parisit.

Atëherë, në dëshpërimin e madh për fëmijët dhe ajo donte t’i jepte fund jetës së saj. Por, ishte vëllai i saj që do ta shpëtonte atë, Rajmond Duncan, një estet i kohës, i cili kishte hapur madje një Akademi në Paris, që vishte vetëm sandale dhe kostumi i tij ishte veç një veshje si e Platonit apo Sokratit grek, sapo ishte kthyer nga Shqipëria, ku kishte shoqëruar ambasadorin amerikan, duke bërë me të rrugën nga Korfuzi, Janina, nëpër Epir dhe duke përshkuar Sarandën dhe jugun shqiptar për të mbërritur në Durrës, meqë në atë kohë vazhdonin punimet e Konferencës së Ambasadorëve të Londrës, ku vendosej për fatin e tokave shqiptare, për Çamërinë dhe Kosovën.

Ai i tha se do ta çonte motrën në një vend ku shpirti i saj i vrarë do të mund të prehej: një vend tragjik, me një bukuri të rrallë, një vend tronditës, në Shqipëri. Shqipëria sapo kishte shpallur pavarësinë e saj dhe lufta ballkanike kishte mbjellur në jug veç vdekje e mjerim të jashtëzakonshëm, ku mijëra e mijëra refugjatë linin Janinën ku luftohej midis grekëve që donin ta pushtonin atë dhe turqve që donin ta mbronin.

Dhe një ditë, një vapor do ta sillte Isadorën dhe Rajmondin bashkë me familjen e tij nga Marseja në Korfuz dhe që andej brigjeve shqiptare të cilat iu dukën që në fillim tepër enigmatike por dhe shumë të bukura. Kështu nisi dhe aventura e saj shqiptare, duke vendosur çadrat e tyre në shpatin e gurtë të kodrinës të asaj qyteze të vogël më një grup shtëpish dhe doganën shqiptare që sapo ishte hapur dhe ku mjaft udhëtarë kalonin për të shkuar në Korfuz dhe që andej për në Evropë.

Si mund të përshkruhet jeta e saj në Santa Quaranta, apo Skelë, siç e quanin shpesh banorët portin e vogël të Sarandës, kur gjithçka ka ndodhur pothuajse një shekull më parë? Dëshmitarët okularë kanë vdekur pothuaj të gjithë. Shqipëria e vitit 1913 jetonte në jerm dhe në një kaos të madh. Pavarësia sapo ishte shpallur dhe liria kërcënohej sërrish. Në brigjet e Adriatikut e Jonit, horizonti nxinte nga anijet e luftës.

Trupi i këtij kombi kishte filluar të gjymtohej. Kronistët e asaj kohe, gazetarë francezë, anglezë e amerikanë, kanë shkruar për flamurin e ngritur në Vlorë dhe Qeverinë Provizore, për revoltat e fshatarëve dhe peticionet drejtuar krerëve të Fuqive të Mëdha, për ushtritë e huaja, përgjakjen dhe mjerimin e madh të popullit, për Shkodrën e rrethuar dhe Korçën e pushtuar, për Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit të Kufijve dhe misionarët e paqes…

“Ne morëm anijen në Brindizi dhe më pas”, shkruan Isadora Duncan në librin e saj Jeta ime, “një mëngjes të bukur mbërritëm në Korfuz. Gjithë natyra përreth ishte e qeshur dhe përcillte një lloj lumturie, por ajo nuk mund të më ngushëllonte. Ata që më shoqëronin prej shumë ditësh e javësh, kur qëndroja e ulur në kolltuk me vështrimin e humbur diku, më kishin folur për këtë natyrë të bukur. E ndjeja që koha kalonte dhe se kisha hyrë në një mjedis të errët dhe gri, ku nuk ekzistonte asnjë dëshirë për të jetuar apo lëvizur. Kur goditesh nga një dhimbje e madhe, gjestet dhe fjalët humbasin. Si një Niobé i shndërruar në gur, edhe unë qëndroja e palëvizur, duke pritur që vdekja të më shuante”.

Ishin brigje krejtësisht të gjelbra, përveç shkëmbinjve ku përplaseshin valët e detit. Santi Quaranta… “Përse vallë e quajnë kështu?”, kishte pyetur Isadora, duke vështruar gjirin e vogël ku ishte dhe moli i atij vendi me ca shtëpi të vjetra përreth. “Për shkak të një bazilike të vjetër të quajtur bazilika e 40 shënjtorëve”, i ishte përgjigjur Penelopa…. Santi Quaranta! “Dyzet Shënjtët!”

Asaj i kishte pëlqyer ky emër, dhe pse dyzet shenjtë së bashku i dukeshin si shumë. Por, me kalimin e kohës s’dihet pse banorët nuk thonin më Santi, por Santa Quaranta. Kur ishin ngjitur në kodër, Isadora kishte parë jo larg nga rruga ato shtëpi të mjera me fëmijë të rreckosur që i shihnin këta udhëtarë në heshtje dhe me habi.

Nga vinin? Përse kishin ardhur në atë vend që digjej e shkretohej? Përse?… Sytë e tyre ishin të trishtë, gjithë dhimbje. Kurrë në jetën e saj ajo nuk kishte parë aq shumë trishtim në sytë e një fëmije. Po kështu ishin dhe fytyrat e heshtura të atyre grave refugjate, disa prej të cilave kishin ardhur me këmbë që nga Janina. Fëmijët i tërhiqnin pas vetes, po në heshtje, pa ditur se ku shkonin, të habitura dhe me një vështrim pyetës: “ Po ju, ç’doni këtu? A nuk e shihni që njerëzit po vdesin rrugëve dhe lufta po troket?”

Siç dëshmon dhe në kujtimet e saj, Isadora shkruan, “Rajmondi shkoi në pazarin e Korfuzit, bleu lesh, e ngarkoi atë në një anije të vogël që e kishte marrë me qera dhe e transportoi në Santa Quaranta, në portin kryesor ku ishin mbledhur refugjatët. ‘Po si do t’i ushqesh gjithë këta të uritur? Me lesh?’, i thoja Rajmondit. ‘Dora, prit dhe do të shohësh… Po t’u sjell bukë, ajo do të ishte e mjaftueshme veçse për një ditë, por unë u sjell lesh sepse dua të bëj diçka për të ardhmen e tyre’. Ne shkuam në bregun shkëmbor të Santa Quarantës, ku Rajmondi kishte ngritur kampin e tij për fshatarët. Në një afishe ai kishte shkruar: ‘Ato që duan të tjerrin lesh, do të shpërblehen me një dhrahmi në ditë’”.

Në buzëmbrëmje, Isadora kishte vënë re afrimin e një anije që vinte siç dukej nga Korfuzi. Në molin e Skelës, Rajmondi kishte sjellë një mori dëngjesh me lesh. Shumë shpejt u krijua një rresht i gjatë grash. Lajmi kishte marrë dhenë. Gratë, shumica të veshura në të zeza, qëndronin të heshtura duke fshehur padurimin e tyre dhe dramën e madhe që përjetonin. “Shumë shpejt u krijua një radhë e atyre grave të dobëta kockë e lëkurë dhe të uritura. Me paratë që fitonin, blinin misrin që qeveria greke e shiste në port. Në Sarandë unë isha dëshmitare e shumë skenave tragjike. Një ditë, një nënë, ishte ulur rrëzë një peme me foshnjën e saj në krahë dhe tri-katër fëmijë të tjerë të vegjël i ngjiteshin rrotull, të uritur dhe pa mbrojtje. Shtëpia e tyre ishte djegur. I ati dhe i vëllai i saj ishin vrarë nga turqit, bagëtinë ua kishin vjedhur, prodhimet bujqësore ua kishin shkatërruar. Ajo nënë e mjerë kishte ngelur e vetme me fëmijët që i kishin mbetur. Pikërisht për këta fatkeqë Rajmondi shpërndante thasë me patate. Në kampin buzë detit ne ktheheshim të dërmuar nga lodhja. Por, një lumturi e habitshme më depërtonte gjithë qënien. Fëmijët e mij kishin ikur njëherë e përgjithmonë, por tashmë kishte të tjerë fëmijë që vuanin dhe kishin uri. A nuk duhej të jetoja për ta?”

Në një letër dërguar mikut të saj Louis Su, të shkruar nga Saranda dhe të dërguar nga posta e Korfuzit, ajo i shkruante: “Rajmondi, vëllai im i vogël dhe Penelopa kanë shkuar në këmbë në Epir, në Janinë Ç’kurajo!… Nëse do të jetë e mundur ne do të lançojmë një thirrje për t’i ndihmuar ata njerëz. Si mendon? Thonë se janë njëmijë familje që po vdesin nga uria. Mendoj se mund të shkoja edhe unë atje dhe të bëja diçka. Madje kam ëndërruar të krijoj një shkollë dansi, një koloni artistësh. Para meje, nga ana tjetër, shtrihen malet e larta që duket sikur lundrojnë në kaltërsinë midis qiellit dhe Parajsës. Duket si një imazh i Tokës së Premtuar. Nganjëherë, kur i vështroj këto male, më duket sikur dhe unë kam vdekur bashkë me fëmijët e mij, më duket sikur jemi në Parajsë, por duke i ndjerë pranë, atëherë dhimbja rivjen. Sytë e mi nuk do t’i shohin ata kurrë më. Duart e mia kurrë s’do t’i prekin më dhe unë i rishoh ende, që të dy, tek më bëjnë shenjë me duart e tyre të vogla nga vetura. Dhe atëherë dua të klith. Por në fakt është jeta që vuan. Vallë është njeriu i gjallë që vuan? Mos vallë është shpirti i shkëputur veçmas që vështron këtë vuajtje me habi? Shkruamë disa fjalë që të më ngrohin. Mendoj shumë për ty. Puna dhe gjithçka tëndja qofshin bekuar. Isadora…”

Ç’kishte ndodhur ato gjashtë muaj në Sarandë me Isadora Duncanin? Kujtimet e saj dëshmojnë dhe për një episod prekës. Një mëngjes, siç dilte zakonisht, duke zbritur nga brinja malore ku kishin vendosur tendën e tyre, Isadora shkoi buzë detit dhe kishte nxjerrë gërshërët për të prerë gërshetin e saj të gjatë. I priste me një ndjesi faji, por dhe me shumë dëshirë, ndoshta sepse kështu ndjente të shkëputej nga një kohë, duke kaluar në një gjëndje tjetër shpirtërore. Ndoshta kjo ishte shenjë e mpiksjes së plagëve, ku zëmra e artistes kërkonte të fillonte diçka të re. Flokët që ranë, ajo i mblodhi dhe i hodhi mbi det. “Në Santa Quaranta nuk kishte ndonjë vënd ku të kujdesesha për flokët dhe atje, për herë të parë unë i preva vetë. I hodha në det…” Pasdite ajo e kishte bërë zakon të kridhej në ujrat e ngrohta të Jonit. E linte veten të lirë, ashtu mbi sipërfaqe, pasi ujët e kripur e mbante lart sikur të donte të lozte me të.

Herë-herë zhytej në ujë, duke humbur plotësisht në një botë tjetër, ujore, plot vezullime, ku rrezet e diellit që përthyheshin, bënin të shkëlqenin gurët në thellësi, duke u dhënë nganjëherë figura njerëzore. “E shtrenjta Elenë”, i shkruante ajo mikes së saj italiane (me origjinë shqiptare), aktores Eleonore Dusé. “Ç’lumturi që mora letrën tuaj. Gjithmonë kam menduar për ju, por një ditë do t’ua tregoj se si, pasi nuk mund t’ua përshkruaj. Bashkë me vëllain kemi udhëtuar maleve rreth 50 milje në ditë, duke fjetur në qiell të hapët. Kemi parë shumë fshatra të djegur. Ata të mjerë, shtëpitë dhe drithi i të cilëve janë shkrumbuar, do të vdesin urie nëse nuk i ndihmon ndokush. Po përpiqem të ngrej streha për fëmijët. Ah, të mjerët vogëlushë, me ata sy të trishtë. Po kështu dhe ato gra që s’kanë asgjë për tu dhënë…”

Muajt e qëndrimit në jugun shqiptar ishin padyshim të mbushura me ngjarje.

“Kur shëndeti im u përmirësua dhe forcat më erdhën përsëri, jeta mes refugjatëve m’u bë e pamundur. Ka një diferencë të madhe midis jetës së një artisti dhe jetës së një shenjti. Jeta e artistit po zgjohej tek unë. Ndjeja se ishte e pamundur që me mjetet e mia të përballoja atë dallgë mjerimi që kishte pushtuar refugjatët shqiptarë… Një ditë ndjeva se duhej ta lija këtë vënd dhe t’i braktisja ato male, ato shkëmbenj të mëdhenj dhe stuhira. Penelopës i thashë: ‘Nuk mund ta shoh më këtë mjerim…’”

Dhe më së fundi, pas gjashtë muajve, Isadora u kthye në Francë. Ajo i ngjiti përsëri shkallët e skenave pariziane, e ndjekur me simpati nga mijëra e miliona spektatorë në të gjithë Evropën. Por jeta e saj do të ndërpritej një ditë në vitin 1927, kur duke udhëtuar me makinën e saj në Nice, në jug të Francës, shalli që i varej poshtë, ishte kapur tek rrotat e makinës dhe e kishte mbytur. Tragjedia tek kjo grua e madhe, që konsiderohej në atë kohë një nga gratë më të bukura të botës, rikthehej sërrish. Dansi i saj antik do të ndërpritej duke mbetur veç në kujtesën njerëzore…