Avni Rustemi, patrioti i parasë: I refuzuar nga amerikanët, i vlerësuar nga regjimi fashist dhe ai komunist

Nga: Kastriot Dervishi

Vrasja e Esat Toptanit në Paris më 13 qershor 1920, u porosit nga Tirana, nga krahu kundërshtar i viktimës. Nuk ka, përveçse konkurrencës politike, asnjë motiv patriotik. Ajo lidhet me prishjen e kompromisit të arritur në fillim të vitit 1920, i cili e bënte Esatin pjesë të qeverisjes. Në mars të vitit 1920, përkrahësit e Esatit, me anë të Osman Balit, i bënë presion të armatosur (po pa vrarë njeri) qeverisë që të hynte në bisedime me Esatin.

Më 15 prill 1920 në pamundësi për të përballuar forcat pro-esatiste, Parlamenti vendosi dërgimin e një delegacioni në Paris për bisedime me Esatin, të përbërë nga imzot Gjergj Koleci, Ymer Deliallisi, Fuat Toptani dhe Bajram Fevziu, shpërndarjen e popullit ditën e bërjes së ditur të kësaj deklarate, falje për ata që morën pjesë në kryengritje dhe dënimin e të pabindurve. Pikërisht në fazën e bisedimeve, Avni Rustemi ofrohet kundrejt pagesës për të vrarë Esatin në interes të kundërshtarëve të tij politikë. Se çfarë mund të bënte Osman Bali me forcat e tij, kjo mbetet hipotetike dhe e paqartë. Por, nëse Bali nuk do të bënte veprime të tilla, Esatin as do ta ngiste njeri atje ku ishte dhe as do dëgjonim kurrë përralla me “tradhti” ndaj tij.  Momentin e paraqitjes së Avni Rustemit, e kujton Sejfi Vllamasi:

Avni Rustemi vazhdonte mësimet në Romë. Një ditë shkon në shtëpinë e Tefik Mborjes, inspektor i studentëve shqiptarë në Itali (në fakt ishte kryesekretar i përfaqësisë shqiptare në Romës – shënim K.D.) dhe i thotë këtij se kishte vendosur të vriste Esatin për të shpëtuar Shqipërinë, por i duheshin të hollat për shpenzimet e mëvonshme. Në atë kohë kish ardhur nga Tirana në Roma një delegacion miks qeveritar-esatist, i cili ishte në udhëtim për në Paris, për të takuar Esatin. Tefik Mborja e takon Bajram Fevzinë, anëtar i atij delegacioni, i kallëzon vendimin e Avniut për Esatin dhe B. Fevziu i jep fjalën se do t’i shkruajë Xhavit Leskovikut në Tiranë, duke përkrahur tezën e Avniu, ashtu edhe për ndihmë të hollash që ai do kishte nevojë. Avniu zbret në Durrës më 5 maj 1920, me letrën e Bajram Fevziut për Xhavit Leskovikun, dhe me letrën e Tefik Mborjes për Qazim Kokoshin. I furnizuar me mjetet e nevojshme dhe i përcjellë nga Tefik Mborja, Avniu niset për Paris dhe mbas disa ditësh kryen mision e tij, bash më çastin vendimtar, në çastin e kryengritjes së stilit të gjerë që kish përgatitur Esati.

Në foto. Esat Toptani dhe Avni Rustemi (pak çaste pas rrahjes nga qytetarët francezë, të cilët ia dorëzuan xhandarmërisë).

***

Avni Rustemi është një person që nuk mbahet mend për ndonjë gjë të rëndësishme, përveçse vënien në zbatim të metodave terroriste, atë të përligjjes së vrasjeve me çdo lloj justifikimi, si dhe të keqpërdorjes së rinisë. Pas aktit terrorist të Parisit më 13 qershor 1920, ndaj ish-kryeministrit Esat Toptani, dhe kalimit në një proces të çuditshëm të drejtësisë franceze, Rustemi erdhi në Shqipëri. Kapërceu misionin dhe nga një njeri i porositur për një vrasje u fut në politikë duke u zgjedhur deputet në rrethana të dyshimta, pasi humbi qartësisht në zonat të tjera (në vitin 1923 kandidohej më shumë se në një zonë zgjedhore).

Në veprimtarinë e tij shkatërrimtare për shtetin shqiptar, sidomos në drejtim të keqedukimit të rinisë dhe administratës, ai nuk u ndal. Mendonte se vetëm me vrasje mund të arrinte synimet e veta politike. Porositi vrasje të tjera në drejtim të Ahmet Zogut dhe familjeve si Vlora apo Libohova. Si rezultat, erdhi një reagim tjetër që lidhet me filozofinë popullore “ç’të mbjellësh do korrësh”. Më 20 prill 1924, Avni Rustemi u plagos nga Isuf Reçi. Dy ditë më vonë nga plaga e vetme e marrë vdiq në spitalin e Tiranës.

Për të u zhvilluan dy ceremoni varrimi, në Tiranë dhe në Vlorë. Filluan më 28 prill 1924 me ceremoninë e zhvilluara në sheshin para xhamisë së vjetër në Tiranë. Arkivoli me trupin e tij të balsamosur udhëtoi në Durrës, e prej andej me vaporin “Beogradi”, nën flamujt jugosllavë e shqiptarë, mbërriti në Vlorë, të martën e 29 prillit 1924. Ceremonia e varrimit u zhvillua të mërkurën e 30 prillit 1924. Figura e të vrarit mori përmasa të mëdha, aq sa shtypi antiqeveritar shkruante se varri i Avni Rustemit do të bëhej si Meka ose Jerusalemi. Pas mbajtjes së fjalimeve të ashpra para kufomës dhe zemrës së Rustemit të vendosur në një enë qelqi, ithtarët e Rustemit organizuan tri mbledhje në sallën e bashkisë së Vlorës.

Vendi i prehjes së Avni Rustemit ishte menduar një tip bodrumi në qendër të Vlorës, i cili u nderua për vetëm 6-7 muaj. Më pas kaloi një heshtje 58-vjeçare. U desh viti 1982 kur për varrin e Avni Rustemit u interesua ministri i Punëve të Brendshme, Hekuran Isai. Trupi i Avni Rustemit ishte balsamosur me shumë cilësi nga doktor Sazai Çomo. Përveç kësaj, arkivoli ishte izoluar më së mirë, duke mundësuar që trupi të mos dekompozohej. Në pjesën e sipërme të kokës ai kishte një xham për t’u shikuar, ndërsa vendi i varrimit ishte një dhomë nëntokësore, e përshtatur për të bërë homazhe raste. Ndonëse duket disi e çuditshme, nuk përjashtohet mundësia e imitimit të balsamosjes së Leninit në Moskë. Kapaku i dhomës varr u hap në orën 13:00 të datës 8 tetor 1982. Ishin të pranishëm disa emra të njohur të historisë, ministra dhe drejtues të pushtetit vendor. U bë dezinfektimi dhe u vendos rihapja dy orë më pas.

Fillimisht regjimi fashist, e më pas ai komunist, e nderuan Avni Rustemin me emra rrugësh, shkollash, bustesh dhe monumente. Secili sipas interesave të veta, fashistët e shikonin si antizogist, ndërsa komunistët përveç kësaj edhe si revolucionar kundër shtresave të pasura etj.

Asgjë nuk ka ndryshuar edhe sot, kur i adhuruari nga fashistët dhe komunistët nderohet me emra, buste e shtatore.

***

Eqrem Vlora e quante Avni Rustemin, një “karagjoz politik”, i cili prej vitit 1922 drejtonte shoqërinë “Bashkimi”, aktiviteti i së cilës synonte kapjen e administratës dhe të rinisë. Por, Avni Rustemi u vra i refuzuar nga amerikanët, atij nuk iu dha viza që kërkoi. Rustemi mori pjesë për herë të fundit në Kuvendin Kushtetues më 12 prill 1924, pasi kish kërkuar leje tremujore, tri paga dhe pesë pensione paradhënie (Avniu merrte pension prej disa vitesh, përveç rrogës), duke deklaruar botërisht se do shkonte në ShBA, pavarësisht se nuk kishte marrë vizë. E mendonte këtë proces të sigurt sepse kujtonte se ishte njeri i madh. Më 25 mars 1924 ai paraqiti kërkesën për vizë me arsyetimin se do mblidhte ndihma për të varfrit dhe një ditë më pas depozitoi në legatën amerikane në Tiranë shumën prej 20 napolonash. Duke paguar, ai u soll në mënyrë fyese me personelin e legatës. Ministri amerikan në Tiranë, Grant Smith, në relacionin përkatës, analizonte figurën e Rustemit, duke nënvizuar faktin se kishte mbrojtur figurën e Leninit në Kuvendin Kushtetues, sjelljen e keqe në legatë etj. dhe i sugjeroi Departamentit Amerikan i Shtetit (DASh) që të mos i jepej viza.

Më 2 prill 1924, duke nuhatur se mund të ishte i refuzuar nga Amerika, Rustemi kërcënoi legatën amerikane në Tiranë se nëse përgjigja do ishte negative, “do ia tregonte qejfin” Grand Smithit, duke protestuar me deputetët që e mbështesnin në Kongresin Amerikan kundër tij. Legata amerikane theksonte se Rustemi e kishte njoftuar publikisht vizitën në Amerikë edhe pse vizë nuk kishte marrë. Më 8 prill 1924 DASH ktheu përgjigje se Rustemit nuk mund t’i jepej vizë diplomatike,

Rustemi erdhi në Tiranë më 20.4.1924, për të marrë vizën, por mori përgjigjen refuzuese dhe po atë ditë u plagos dhe dy ditë më vonë vdiq në spitalin e Tiranës. Ai u refuzua nga Amerika, ndërsa në vitet e fashizmit dhe komunizmit u nderua sikur ishte ndonjë figurë e madhe, duke u kthyer në një shembull të keq për cilindo që e kishte për model.

***

Më 25-28 prill 1921, Avni Rustemi mblodhi në Vlorë 47 delegatë që përfaqësonin 25 shoqëri dhe 15 katunari dhe shpalli formimin e Federatës “Atdheu”. Federata kishte qëllim depërtimin në nëpunësinë e shtetit me programin e saj. Nisur nga kjo, qeveria e Xhaferr Ypit urdhëroi mbylljen e federatës. Por, Avni Rustemi më 13 tetor 1922 formoi në Tiranë shoqërinë “Bashkimi”, e cila miratoi edhe statutin e rregulloren e saj. Qëllimi i shoqërisë mbeti tërheqja sa më e madhe e rinisë në radhët e saj, si dhe shkatërrimi i asaj klase që ishte në pushtet. Pas vrasjes së Avni Rustemit, shoqëria kreu mobilizimin ushtarak, duke krijuar një milici vullnetare dhe bërë thirrje për kushtrim e terror. Shoqëria u lëkund midis idealeve komuniste dhe fashiste. Ata krijuan një lloj force të armatosur që dukej fund e krye bashibozuke, por edhe qesharake, teksa formës i shtoheshin edhe betimet për një ideal imagjinar. Në gjoks kishin shkruar një germë “B”, me të cilën simbolizohej emri i shoqërisë. Donin t’i ngjanin Avni Rustemit duke vrarë.

Me rikthimin e Ahmet Zogut në pushtet në dhjetor 1924, një pjesë e mirë e anëtarëve të “Bashkimit” iu drejtua vendit të idealit dhe krimit botëror, Bashkimit Sovjetik, duke dëshmuar se sa rrugë të shtrembër kishin marrë. Djemtë e “Bashkimit”, një rini krejt e çorientuar dhe pa busull, udhëtuan me qeverinë pasi morën gjendjen e arkës së Tiranës dhe të ardhurat e doganave të Sarandës, Durrësit dhe Vlorës. Me tre vaporë u nisën drejt Italisë. Pasi u kontrolluan imtësisht nga policia italiane, zbritën në Brindisi si një turmë e shpërqendruar. Atje fituan zemëratën e popullit për shkak të germës “B” që mbanin në krahasor.

Andej nga mbrëmja emigrantët u derdhën nëpër rrugët e qytetit të vogël, sidomos ata që s’kishin qenë kurrë në Itali, për të parë një çikë Europë me sy; qëndronin përpara atyre pak vitrinave duke shikuar të habitur lloj-lloj sendesh. Mirëpo, me atë “B”-në në kraharor, djemtë e “Bashkimit” gjetën belanë nga vendasit që shikonin me habi se si Musolini i kish lejuar “bolshvevikët” shqiptarë të bridhnin nëpër rrugët e Brindisit. Pas pak të gjithë ata që ishin ende me uniformën e “Bashkimit”, blenë shpejt e shpejt ca rroba të lira që i shitnin për fakir fukaranë në dyqanet e futura në ca rrugica dhe kështu shpëtuan nga belaja e “B”-së. /Telegrafi/